Ginadumtan Tungod sa Ilang Pagtuo

“Mahimo kamong mga dulumtanan sa tanang katawhan tungod sa akong ngalan.”​—MATEO 10:22.

 1, 2. Makaasoy ka ba ug pipila ka tinuod-kinabuhi nga mga kasinatian nga giantos sa mga Saksi ni Jehova tungod sa pagtuman sa ilang relihiyosong mga tinuohan?

ANG usa ka matinud-anong tag-iyag tindahan sa isla sa Creta gidakop sa makadaghan ug sublisubling gitaral sa Gregong mga korte. Tanantanan, gibilanggo siya ug kapin sa unom ka tuig, nga nahimulag sa iyang asawa ug lima ka anak. Sa Hapon usa ka 17-anyos nga estudyante ang gipalagpot sa eskuylahan, bisan tuod siya buotan ug mao ang kinahaworan sa iyang klase nga may 42 ka estudyante. Sa Pransiya ubay-ubayng tawo ang dihadihang gipapha sa ilang trabaho, bisan tuod duna silay ekselenteng mga rekord sa makugihon ug matanlagong trabaho. Unsay kasamahan niining tinuod-kinabuhi nga mga kasinatian?

² Ang tanang tawo nga nalangkit maoy mga Saksi ni Jehova. Ang ilang “sala”? Sa sukaranan, ang pagtuman sa ilang relihiyosong mga tinuohan. Sa pagsugot sa mga pagtulon-an ni Jesu-Kristo, ang tag-iyag tindahan nagpaambit sa iyang pagtuo sa uban. (Mateo 28:19, 20) Nakombikto siya sa dakong bahin ubos sa karaang Gregong balaod nga naghimo sa pagpangabig nga usa ka sala nga angayng silotan. Ang estudyante gipalagpot tungod kay ang iyang nabansay-sa-Bibliya nga tanlag dili motugot kaniya sa pag-apil sa pinugsanay nga mga pagbansaybansay sa kendo (Hapones nga pagkabatid sa espada). (Isaias 2:4) Ug kadtong gipapha sa ilang mga trabaho sa Pransiya gipahibalo nga ang bugtong hinungdan nga ipapahawa sila mao nga ilang gipaila ang ilang kaugalingon ingong mga Saksi ni Jehova.

 3. Nganong ang hilabihang pag-antos diha sa mga kamot sa ubang mga tawo medyo panagsa rang mahitabo sa kadaghanang Saksi ni Jehova?

³ Ang maong malisod nga mga kasinatian maoy kasagaran sa di pa dugayng giantos sa mga Saksi ni Jehova sa pipila ka nasod. Apan, alang sa kadaghanang Saksi ni Jehova ang hilabihang pag-antos diha sa mga kamot sa ubang mga tawo medyo panagsa rang mahitabo. Ang katawhan ni Jehova ilado sa tibuok yuta tungod sa ilang maayong panggawi​—usa ka dungog nga wala maghatag kang bisan kinsa ug balidong rason nga magtinguha sa pagdaot kanila. (1 Pedro 2:11, 12) Dili sila makigkonsabo o moapil sa makadaot nga batasan. (1 Pedro 4:15) Sa kasukwahi, naningkamot sila sa pagkinabuhi sumala sa tambag sa Bibliya nga magpasakop una sa Diyos, dayon sa sekular nga mga kagamhanan. Nagbayad sila sa mga buhis nga gibaod sa balaod ug naningkamot nga “magmadaiton sa tanang tawo.” (Roma 12:18; 13:6, 7; 1 Pedro 2:13-17) Diha sa ilang buluhaton nga pagtudlo ug Bibliya, ilang gidasig ang pagtahod sa balaod, sa mga prinsipyo sa pamilya, ug sa moralidad. Daghang kagamhanan ang nagdayeg kanila tungod sa pagkahimong masinundanon-sa-balaod nga mga lungsoranon. (Roma 13:3) Bisan pa niana, sumala sa gipakita sa pang-abling parapo, usahay sila maoy gipuntirya sa mga paglutos​—sa ubang mga nasod, bisan sa pagdili sa kagamhanan. Makapatingala ba kana kanato?

Ang “Galastohan” sa Pagkatinun-an

 4. Sumala kang Jesus, unsay madahom sa usa sa dihang mahimong usa sa iyang mga tinun-an?

⁴ Si Jesu-Kristo nagpatin-aw kon unsay nalangkit sa pagkahimong iyang tinun-an. “Ang ulipon dili labaw kay sa iyang agalon,” giingnan niya ang iyang mga sumusunod. “Kon sila nagalutos kanako, sila usab magalutos kaninyo.” Si Jesus gidumtan nga “walay hinungdan.” (Juan 15:18-20, 25; Salmo 69:4; Lucas 23:22) Ang iyang mga tinun-an makadahom sa susama​—paglutos nga walay makataronganong pasikaranan. Sa pipila ka okasyon, gipasidan-an niya sila: “Mahimo kamong mga dulumtanan.”​—Mateo 10:22; 24:9.

 5, 6. (a) Sa unsang katarongan nga giawhag ni Jesus ang iyang umaabot nga mga sumusunod sa ‘pagkuwenta sa galastohan’? (b) Nan, nganong dili kita mahibulong kon kita makasugamak ug mga pagsupak?

⁵ Busa, giawhag ni Jesus ang iyang umaabot nga mga sumusunod nga “kuwentahon ang galastohan” sa pagkatinun-an. (Lucas 14:28, Revised Standard Version) Ngano man? Dili aron sa paghukom kon sila ba angayng mahimong iyang mga sumusunod o dili, kondili aron magmadeterminado sa pagtuman kon unsay nalangkit. Kinahanglang andam kita sa paglahutay sa bisan unsang mga pagsulay o mga kalisdanan nga duyog sa maong pribilehiyo. (Lucas 14:27) Walay nagpugos kanato sa pag-alagad kang Jehova ingong sumusunod ni Kristo. Kana maoy boluntaryong desisyon; kana usab maoy desisyon nga gipasikad sa kahibalo. Nahibalo na kitang daan nga dugang pa sa mga panalangin nga atong maeksperyensiyahan gumikan sa pagsulod ngadto sa dedikadong relasyon uban sa Diyos, kita mahimong “mga dulumtanan.” Busa dili kita mahibulong kon kita makasugamak ug mga pagsupak. Atong ‘nakuwenta ang galastohan,’ ug kita bug-os nga andam sa pagbayad niana.​—1 Pedro 4:12-14.

⁶ Nganong ang uban, lakip ang pipila ka awtoridad sa kagamhanan, nagtinguha sa pagsupak sa tinuod nga mga Kristohanon? Alang sa tubag, makatabang ang pagsusi sa duha ka relihiyosong mga grupo sa unang siglo K.P. Ang duha gidumtan​—apan sa lahi kaayong mga rason.

Dulumtanan ug Gidumtan

 7, 8. Unsang mga pagtulon-an ang nagbanaag ug pagyubit sa mga Hentil, ug ingong resulta unsang tinamdan ang naugmad taliwala sa mga Hudiyo?

⁷ Sa unang siglo K.P., ang Israel nailalom sa Romanhong pagmando, ug ang Hudaismo, ang Hudiyonhong relihiyosong sistema, sa katibuk-an malupigong gikontrolar sa mga lider sama sa mga eskriba ug mga Pariseo. (Mateo 23:2-4) Kining panatikong mga lider mikutlo ug mga balaod gikan sa Moisesnong Kasugoan mahitungod sa pagkanahimulag gikan sa mga nasod ug nagtuis niini aron tamayon ang mga dili-Hudiyo. Sa maong paagi, gipatungha nila ang usa ka relihiyon nga nagpahinabong gidumtan ang mga Hentil ug, sa baylo, nagpukaw sa pagdumot sa mga Hentil.

⁸ Dili lisod alang sa Hudiyong mga lider ang pagsangyaw ug pagyubit sa mga Hentil, sanglit ang mga Hudiyo niadtong panahona nag-isip sa mga Hentil nga talamayong mga linalang. Ang relihiyosong mga lider nagtudlo nga ang usa ka babayeng Hudiyo kinahanglang dili gayod mag-inusara kauban sa mga Hentil, tungod kay sila “gikatahapang maulagon.” Ang usa ka Hudiyong lalaki kinahanglang dili “magpabiling mag-inusara uban kanila tungod kay sila gikatahapang nagaula ug dugo.” Ang gatas nga gikuha sa usa ka Hentil dili magamit gawas kon ang usa ka Hudiyo anaa diha sa pagbantay sa paggatas. Pinaagi sa impluwensiya sa ilang mga lider, ang mga Hudiyo nakaugmad ug pagkadili-matinagdanon ug estriktong pagpalain sa kaugalingon.​—Itandi ang Juan 4:9.

 9. Unsay epekto sa pagtulon-an sa Hudiyong mga lider maylabot sa mga dili-Hudiyo?

⁹ Ang maong mga pagtulon-an maylabot sa mga dili-Hudiyo diyutay rag nahimo sa pagpasiugda ug maayong mga relasyon tali sa mga Hudiyo ug mga Hentil. Ang mga Hentil sa ingon nag-isip sa mga Hudiyo nga mga tigdumot sa tanang katawhan. Ang Romanong historyano nga si Tacitus (natawo sa mga 56 K.P.) namulong bahin sa mga Hudiyo nga “giisip nila ang ubang katawhan uban ang tanang pagdumot sa mga kaaway.” Si Tacitus nag-angkon usab nga ang mga Hentil nga nahimong Hudiyong mga kinabig gitudloan sa pagsalikway sa ilang nasod ug dili-pagtamod sa ilang pamilya ug mga higala. Sa katibuk-an, gitugotan sa mga Romano ang mga Hudiyo, kinsa tungod sa kadaghan lisod buntogon. Apan ang usa ka pag-alsa sa mga Hudiyo sa 66 K.P. nag-aghat ug mapintas nga panimalos gikan sa mga Romano, nga mitultol ngadto sa pagkalaglag sa Jerusalem sa 70 K.P.

10, 11. (a) Unsang pagtratar sa mga langyaw ang gibaod sa Moisesnong Kasugoan? (b) Unsang leksiyon ang atong makat-onan gikan sa nahitabo sa Hudaismo?

¹⁰ Unsay kalainan sa maong panglantaw sa mga langyaw sa matang sa pagsimba nga gilaraw sa Moisesnong Kasugoan? Tinuod ang Kasugoan nagpasiugda ug pagkanahimulag sa mga nasod, apan kini maoy sa pagpanalipod sa mga Israelinhon, ilabina sa ilang putling pagsimba. (Josue 23:6-8) Bisan pa niana, ang Kasugoan nagbaod nga ang mga langyaw trataron uban ang hustisya ug kaangayan ug nga sila abiabihon​—basta dili sila tatawng mosupak sa mga balaod sa Israel. (Levitico 24:22) Pinaagi sa pagtipas gikan sa makataronganong katuyoan nga dayag kaayo diha sa Kasugoan maylabot sa mga langyaw, ang Hudiyong relihiyosong mga lider sa adlaw ni Jesus nagpatungha ug matang sa pagsimba nga nagpahinabog pagdumot sa mga langyaw ug gidumtan sa mga langyaw. Sa kataposan, ang unang-siglong Hudiyong nasod nawad-an sa pabor ni Jehova.​—Mateo 23:38.

¹¹ Duna bay leksiyon niini alang kanato? Oo, aduna. Ang usa ka nagpakamatarong-sa-kaugalingon, mapahitas-on nga tinamdan nga nagbiaybiay niadtong dili pareho nato ug relihiyosong mga tinuohan dili tukmang maghawas sa putling pagsimba ni Jehova, ni makapahimuot kini kaniya. Tagda ang matinumanong mga Kristohanon sa unang siglo. Wala sila magdumot sa mga dili-Kristohanon, ni sila mialsa batok sa Roma. Bisan pa niana, sila maoy “mga dulumtanan.” Ngano? Ug ni kinsa?

Ang Unang mga Kristohanon—Gidumtan ni Kinsa?

12. Sa unsang paagi tin-aw gikan sa Kasulatan nga buot ni Jesus nga ang iyang mga sumusunod magbaton ug timbang nga panglantaw sa mga dili-Kristohanon?

¹² Tin-aw gikan sa mga pagtulon-an ni Jesus nga katuyoan niyang ang iyang mga tinun-an dunay timbang nga panglantaw sa mga dili-Kristohanon. Sa usa ka bahin, siya miingon nga ang iyang mga sumusunod bulag sa kalibotan​—nga mao, isalikway nila ang mga tinamdan ug panggawi nga kasukwahi sa matarong nga mga dalan ni Jehova. Magpabilin silang neyutral sa mga kalihokan sa gubat ug politika. (Juan 17:14, 16) Sa laing bahin, inay magpasiugda ug pagyubit alang sa mga dili-Kristohanon, giingnan ni Jesus ang iyang mga sumusunod nga ‘higugmaon ang ilang mga kaaway.’ (Mateo 5:44) Giawhag ni apostol Pablo ang mga Kristohanon: “Kon ang imong kaaway gigutom, pakan-a siya; kon siya giuhaw, hatagi siyag mainom.” (Roma 12:20) Giingnan usab niya ang mga Kristohanon nga ‘buhaton ang maayo ngadto sa tanan.’​—Galacia 6:10.

13. Nganong ang Hudiyong relihiyosong mga lider supak kaayo sa mga tinun-an ni Kristo?

¹³ Bisan pa niana, ang mga tinun-an ni Kristo sa wala madugay nahimong “mga dulumtanan” sa tulo ka tinubdan. Ang una mao ang Hudiyong relihiyosong mga lider. Dili ikahibulong nga ang mga Kristohanon dali rang nakadani sa ilang pagtagad! Ang mga Kristohanon may hatag-as nga mga prinsipyo sa moralidad ug integridad, ug gihatod nila ang makapadasig-sa-paglaom nga mensahe uban ang mainitong kasibot. Libolibo ang mibiya sa Hudaismo ug misagop sa Kristiyanidad. (Buhat 2:41; 4:4; 6:7) Alang sa Hudiyong relihiyosong mga lider, ang Hudiyong mga tinun-an ni Jesus maoy mga apostata lamang! (Itandi ang Buhat 13:45.) Kining nasukong mga lider mibati nga ang Kristiyanidad nagnulo sa ilang mga tradisyon. Aw, nagsupak gani kini sa ilang panglantaw sa mga Hentil! Gikan sa 36 K.P. padayon, ang mga Hentil puwedeng mahimong mga Kristohanon, nga makapakig-ambit sa mao gihapong pagtuo ug makapahimulos sa mao gihapong mga pribilehiyo sa Hudiyong mga Kristohanon.​—Buhat 10:34, 35.

14, 15. (a) Nganong gidumtan ang mga Kristohanon sa paganong mga magsisimba? Paghatag ug pananglitan. (b) Ang unang mga Kristohanon nahimong “mga dulumtanan” sa unsang ikatulong grupo?

¹⁴ Ikaduha, ang mga Kristohanon gidumtan sa paganong mga magsisimba. Pananglitan, sa karaang Efeso, ang pagpanghimo ug plata nga mga halaran sa diyosa nga si Artemis dakog ganansiya nga negosyo. Apan sa dihang nagsangyaw si Pablo didto, ubay-ubayng mga taga-Efeso ang misanong, nga mibiya sa pagsimba ni Artemis. Kay nameligro ang ilang pamatigayon, nagpahinabog kagubot ang mga platero. (Buhat 19:24-41) Ang susamang butang nahitabo human mokaylap ang Kristiyanidad sa Bithynia (karon amihanan-kasadpang Turkey). Wala madugay human makompleto ang Kristohanon Gregong Kasulatan, ang gobernador sa Bithynia, si Pliny nga Manghod, nagtaho nga gibiyaan ang paganong mga templo ug ang mga halin sa kompay alang sa ighahalad nga mga mananap mius-os pag-ayo. Gibasol ang mga Kristohanon​—ug gilutos​—sanglit ang ilang pagsimba wala motugot sa halad nga mga mananap ug mga idolo. (Hebreohanon 10:1-9; 1 Juan 5:21) Tin-aw, ang pagkaylap sa Kristiyanidad nakaapekto sa pipila ka tawo nga nakapahimulos may kalabotan sa paganong pagsimba, ug kadtong nawad-ag pamatigayon ug salapi nasilag niana.

¹⁵ Ikatulo, ang mga Kristohanon nahimong “mga dulumtanan” sa nasyonalistikong mga Romano. Sa sinugdan, ang mga Kristohanon nailhan sa mga Romano ingong gamay ug tingali panatikong relihiyosong grupo. Apan, ngadtongadto, ang pag-angkon lamang nga Kristohanon nahimong sala nga silotan ug kamatayon. Nganong ang matinud-anong mga lungsoranon nga nagkinabuhing Kristohanon giisip ingong haom nga mga biktima sa paglutos ug kamatayon?

Ang Unang mga Kristohanon​—Nganong Gidumtan sa Romanhong Kalibotan?

16. Sa unsang mga paagi nga ang mga Kristohanon nagpabiling bulag sa kalibotan, ug nganong naghimo kini kanilang dili-popular sa Romanhong kalibotan?

¹⁶ Sa panguna, ang mga Kristohanon gidumtan sa Romanhong kalibotan tungod sa pagtuman sa ilang relihiyosong mga tinuohan. Pananglitan, sila nagpabiling bulag sa kalibotan. (Juan 15:19) Busa wala sila maghupot ug politikanhong katungdanan, ug sila midumili sa serbisyo militar. Ingong resulta, sila “gipaila ingong mga tawo nga walay interes sa kalibotan, ug walay-pulos sa tanang kalihokan sa kinabuhi,” matod sa historyanong si Augustus Neander. Ang pagkadili-bahin sa kalibotan nagkahulogan usab nga likayan ang daotang mga paagi sa dunot nga Romanhong kalibotan. “Ang gagmayng Kristohanong mga komunidad nakahasol sa mga tanlag sa nabuang-sa-kalingawan nga paganong kalibotan pinaagi sa ilang pagkadiyosnon ug pagkadesente,” misaysay ang historyanong si Will Durant. (1 Pedro 4:3, 4) Pinaagi sa paglutos ug pagpatay sa mga Kristohanon, ang mga Romano malagmit naningkamot sa pagpahunong sa pagtulisok sa tanlag.

17. Unsay nagpakita nga epektibo ang buluhatong pagsangyaw sa unang-siglong mga Kristohanon?

¹⁷ Ang unang-siglong mga Kristohanon nagsangyaw sa maayong balita sa Gingharian sa Diyos uban ang walay-pagkompromisong kasibot. (Mateo 24:14) Sa mga 60 K.P., si Pablo nakaingon nga ang maayong balita “gikawali diha sa tibuok kalalangan ilalom sa langit.” (Colosas 1:23) Pagkatapos sa unang siglo, ang mga sumusunod ni Jesus nakahimog mga tinun-an sa tibuok Romanhong Imperyo​—sa Asia, Uropa, ug Aprika! Bisan ang pipila ka membro sa “panimalay ni Cesar” nahimong mga Kristohanon.a (Filipos 4:22) Kining masibotong pagsangyaw nagpukaw sa kasilag. Matod ni Neander: “Ang Kristiyanidad padayong nag-uswag taliwala sa mga tawo sa tanang hut-ong, ug nagpameligrong mapukan ang relihiyon sa estado.”

18. Sa unsang paagi ang paghatag kang Jehova ug eksklusibong debosyon naghimo sa mga Kristohanon nga kasumpaki sa Romanhong kagamhanan?

¹⁸ Ang mga sumusunod ni Jesus naghatag kang Jehova ug eksklusibong debosyon. (Mateo 4:8-10) Tingali kining bahina sa ilang pagsimba, labaw sa tanang uban pa, naghimo kanilang kasumpaki sa Roma. Ang mga Romano matugoton sa ubang mga relihiyon, basta ang ilang mga sumusunod makig-ambit usab sa pagsimba sa emperador. Ang unang mga Kristohanon dili gayod makaapil sa maong pagsimba. Gilantaw nila ang ilang kaugalingon ingong may tulubagon sa usa ka awtoridad nga mas taas kay nianang sa Romanhong Estado, nga mao, si Jehova nga Diyos. (Buhat 5:29) Ingong resulta, bisan unsa pa ka sulondan nga lungsoranon ang usa ka Kristohanon sa tanang ubang mga bahin, siya giisip nga kaaway sa Estado.

19, 20. (a) Sa dakong bahin kinsay responsable sa mapintas nga pagbutangbutang nga gipakaylap mahitungod sa matinumanong mga Kristohanon? (b) Unsang bakak nga mga sumbong ang gipatungha batok sa mga Kristohanon?

¹⁹ Diha pay laing katarongan kon nganong ang matinumanong mga Kristohanon nahimong “mga dulumtanan” sa Romanhong kalibotan: Ang mapintas nga pagbutangbutang kanila dali rang gituohan, mga sumbong nga sa dakong bahin ang Hudiyong relihiyosong mga lider maoy responsable. (Buhat 17:5-8) Sa mga 60 o 61 K.P., sa dihang si Pablo didto sa Roma nga naghulat nga husayon ni Emperador Nero, ang mga lider sa mga Hudiyo miingon bahin sa mga Kristohanon: “Sa pagkamatuod mahitungod niini nga sekta nahibaloan namo nga sa bisan diin kini ginasultihan ug pagbatok.” (Buhat 28:22) Sa walay duhaduha si Nero nakadungog ug mabutangbutangong mga sugilanon bahin kanila. Sa 64 K.P., sa dihang gipasanginlan siya sa sunog nga naglaglag sa Roma, gikatahong gidakdakan ni Nero ang gidaot nang mga Kristohanon. Morag mao kini ang hinanaling nagpahinabo sa sunodsunod nga mapintas nga paglutos sa hugot nga tinguha nga puohon ang mga Kristohanon.

²⁰ Ang bakak nga mga sumbong batok sa mga Kristohanon kasagarang maoy panagsagol sa tumang kabakakan ug pagtuis sa ilang mga tinuohan. Tungod kay sila usa ray Diyos ug wala mosimba sa emperador, ginganlan silang mga ateyista. Sanglit ang ubang dili-Kristohanong mga membro sa pamilya misupak sa ilang Kristohanong mga paryente, ang mga Kristohanon giakusar nga nagbungkag sa mga pamilya. (Mateo 10:21) Ginganlan silang mga kanibal, nga ang maong akusasyon, matod sa pipila ka tinubdan, gibase sa pagtuis sa mga pulong ni Jesus nga gipamulong sa Panihapon sa Ginoo.​—Mateo 26:26-28.

21. Sa unsang duha ka rason nga ang mga Kristohanon “mga dulumtanan”?

²¹ Busa, ang matinumanong mga Kristohanon ‘ginadumtan’ sa mga Romano tungod sa duha ka sukaranang mga rason: (1) ilang binase-sa-Bibliya nga mga tinuohan ug mga tulumanon, ug (2) bakak nga mga akusasyon batok kanila. Bisan unsa pay rason, ang mga magsusupak may usa lamang ka tumong​—ang pagsumpo sa Kristiyanidad. Siyempre, ang tinuod nga mga tighulhog sa paglutos sa mga Kristohanon maoy labaw-tawhanong mga magsusupak, dili-makitang daotang espiritung mga puwersa.​—Efeso 6:12.

22. (a) Unsang pananglitan ang nagpakita nga ang mga Saksi ni Jehova naningkamot sa ‘pagbuhat kon unsay maayo ngadto sa tanan’? (Tan-awa ang kahon sa panid 11.) (b) Unsay hisgotan sa sunod nga artikulo?

²² Sama sa unang mga Kristohanon, ang mga Saksi ni Jehova sa modernong kapanahonan ‘ginadumtan’ sa lainlaing mga nasod. Bisan pa niana sila wala magdumot sa mga dili-Saksi; ni sila nahimong hinungdan sa pag-alsa batok sa mga kagamhanan. Sa kasukwahi, sila ilado sa tibuok kalibotan tungod sa pagtuman sa tinuod nga gugma nga molatas sa tanang katilingbanon, rasanhon, ug etniko nga kababagan. Nan, nganong gilutos man sila? Ug sa unsang paagi sila misanong sa pagsupak? Kining mga pangutanaha pagahisgotan sa sunod nga artikulo.

‘PAGBUHAT KON UNSAY MAAYO NGADTO SA TANAN’

Ang mga Saksi ni Jehova naningkamot sa pagtuman sa tambag sa Bibliya nga ‘buhaton kon unsay maayo ngadto sa tanan.’ (Galacia 6:10) Sa mga panahon sa panginahanglan, ang gugma sa silingan nagtukmod kanila sa pagtabang niadtong dili pareho nila ug relihiyosong mga panglantaw. Pananglitan, panahon sa malaglagong kahimtang sa Rwanda niadtong 1994, ang mga Saksi sa Uropa miboluntaryo pag-adto sa Aprika aron motabang sa paghatag ug mga hinabang. Ang maayong-pagkaorganisar nga mga kampo ug mga ospital diha sa gawas gitukod dayon aron sa paghatag ug tabang. Daghang pagkaon, sinina, ug mga habol ang gihatod sa ayroplano. Ang gidaghanon sa mga kagiw nga nakapahimulos gikan niining paghatag ug hinabang maoy kapin sa tulo ka pilo sa gidaghanon sa mga Saksi sa maong dapit.

[Mga footnote]

Unsaon Nimo Pagtubag?

◻ Nganong giawhag ni Jesus ang umaabot nga mga sumusunod nga kuwentahon ang galastohan sa pagkatinun-an?

◻ Unsay epekto sa kaylap nga panglantaw sa mga dili-Hudiyo diha sa Hudaismo, ug unsay atong makat-onan gikan niini?

◻ Ang matinumanong unang mga Kristohanon nag-atubang ug pagsupak gikan sa unsang tulo ka tinubdan?

◻ Sa unsang sukaranang mga rason nga ang mga Kristohanon ‘gidumtan’ sa mga Romano?

[Hulagway sa panid 9]

Ang unang-siglong mga Kristohanon nagsangyaw sa maayong balita uban ang walay-pagkompromisong kasibot