GALILEA

[Rehiyon; Sirkito [gikan sa lintunganayng pulong nga nagkahulogang “giligid; giligid palayo”]], GALILEANHON.

Ang unang paghisgot sa Galilea diha sa Bibliya nagpaila niini ingong usa ka distrito sa bukirong rehiyon sa Neptali, diin nahimutang ang Kedes nga usa ka siyudad nga dalangpanan. (Jos 20:7) Lagmit sa panahon ni Isaias, kon dili man una pa niini, ang Galilea naglakip sa teritoryo sa Zabulon. Tingali daghang dili-Israelinhon ang nanimuyo sa Galilea; mao nga mitungha ang ekspresyon nga “Galilea sa mga nasod.” (Isa 9:1) Ang pipila ka eskolar nagtuo nga ang 20 ka siyudad sa Galilea nga gitanyag ni Haring Solomon kang Hiram nga hari sa Tiro lagmit gipuy-an sa mga pagano. (1Ha 9:10-13; tan-awa ang CABUL Num. 2.) Si Tiglat-pileser III nga hari sa Asirya nagsakop sa Galilea sa panahon sa paghari ni Peka nga hari sa Israel (sa ikawalong siglo W.K.P.).​—2Ha 15:29.

Mga Utlanan. (MAPA, Tomo 2, p. 738) Latas sa katuigan, ang mga utlanan sa teritoryo sa Galilea nausab-usab. Ang kinadak-an niini maoy mga 100 por 50 km (60 por 30 mi) ug naglakip sa karaang mga teritoryo sa mga tribo ni Aser, Isacar, Neptali, ug Zabulon. Apan, sa panahon sa yutan-ong ministeryo ni Jesu-Kristo, ang Galilea, samtang nailalom sa hurisdiksiyon ni Herodes Antipas (Luc 3:1), miabot lamang ug mga 40 km (25 mi) gikan sa S ngadto sa K ug mga 60 km (37 mi) gikan sa A ngadto sa H.

Sa H nahimutang ang Samaria, ang habagatang utlanan sa Galilea nga miabot gikan sa tiilan sa Bukid sa Carmelo ubay sa Walog sa Jezreel (Esdraelon) ngadto sa Sitopolis (Bet-sean) ug dayon ngadto sa Jordan. Sumala kang Josephus, ang Suba sa Jordan, uban sa Dagat sa Galilea ug sa Lanaw sa Hula (nga karon halos hubas na), maoy naglangkob sa utlanan sa sidlakan, apan dihay mga dapit tingali nga ang maong utlanan dili kaayo tukma. Ang teritoryo sa Tiro, nga nakaabot sa ubos sa karaang siyudad sa Kedes (Kedasa, Cydasa), mao ang utlanan sa Galilea sa A. (The Jewish War, III, 35-40 [iii, 1]; II, 459 [xviii, 1]; IV, 104, 105 [ii, 3]) Sa K nahimutang ang teritoryo sa Tolemaida (Aco) ug ang Bukid sa Carmelo.

Kining amihanan nga Romanhong lalawigan sa Palestina sa K sa Jordan dugang pa nga nabahin ingong Ibabaw ug Ubos nga Galilea. Ang utlanan tali niining duha ka Galilea miabot gikan sa Tiberias sa K nga tampi sa Dagat sa Galilea ngadto sa usa ka dapit sa kasilinganan sa Tolemaida.​—The Jewish War, III, 35 (iii, 1).

Geograpikanhong mga Kinaiyahan. Sa unang siglo K.P., sa wala pa makiggubat sa Roma, dasok ang populasyon sa Galilea ug nakatagamtam kini ug dakong kauswagan. Dihay malamboon nga industriya sa pangisda sa Dagat sa Galilea. Ang ubang mga trabaho naglakip sa paghabol, pagtabas ug mga bato, paghimog mga sakayan, ug paghimog mga kagamitan nga kulonon. Ang Hudiyong historyador nga si Josephus miingon nga dihay 204 ka siyudad ug mga balangay sa Galilea, nga ang kinagamyan niini may gidaghanon nga kapin sa 15,000 ka molupyo. Kon kini nga testimonya dili paghingapin, ingon sa gituohan sa daghan, kini nagpasabot nga ang Galilea may populasyon nga mga tulo ka milyon.​—The Life, 235 (45); The Jewish War, III, 43 (iii, 2).

Ang Galilea gipanalanginan ug daghang tubod ug tabunok nga yuta. Busa ang pangunang trabaho sa mga Galileanhon lagmit maoy pagpanguma. Karong adlawa gitanom didto ang daghang matang sa mga utanon, ingon man usab sa trigo, sebada, igos, dawa, tagom, olibo, humay, tubo, kahel, peras, ug apricot. Ang Galilea kanhi puno sa kakahoyan. Lakip sa lainlaing matang sa mga kahoy nga makaplagan gihapon didto mao ang sedro, sipres, fir, robles, adelpa, palma, aguho, sikomoro, ug walnut.

Lahi kaayo ang klima ug ang geograpikanhong mga kinaiyahan sa Galilea. Ang habog nga mga bukid maoy bugnaw, ang kabaybayonan kasarangan ug temperatura, ug ang Walog sa Jordan maoy init. Ang Ubos nga Galilea miunlod ug mga 210 m (689 p) ubos sa lebel sa dagat duol sa Dagat sa Galilea ug ang kinahabogan niini mao ang Bukid sa Tabor, nga may gihabogon nga 562 m (1,844 p). (HULAGWAY, Tomo 1, p. 334) Apan, ang kabungtoran ug kabukiran sa Ibabaw nga Galilea may gihabogon nga gikan sa 460 m (1,500 p) ngadto sa 1,208 m (3,963 p).

Katawhan sa Galilea. Ingong usa ka grupo, ang mga Hudiyo sa Galilea lahi kay sa mga Hudiyo sa Judea. Sumala sa testimonya sa mga rabbi sa karaang panahon, ang mga Galileanhon dakog pagtamod sa reputasyon, samtang ang mga Judeanhon naghatag ug dakong pagtagad sa salapi kay sa usa ka maayong ngalan. Sa katibuk-an ang mga Galileanhon dili kaayo estrikto sa pagsunod sa mga tradisyon ingon sa mga Judeanhon. Diha sa Talmud (Megillah 75a), ang mga Galileanhon gisumbong ingong wala magasunod sa tradisyon. Niining bahina angayng matikdan nga ang mga Pariseo ug mga eskriba nga gikan sa Jerusalem, dili gikan sa Galilea, ang naghimog isyu tungod kay wala sunda sa mga tinun-an ni Jesus ang tradisyon sa pagpanghunaw.​—Mar 7:​1, 5.

Sanglit ang Sanhedrin ug ang templo atua sa Jerusalem, walay duhaduha nga daghang magtutudlo sa Balaod ang makaplagan didto; busa may Hudiyohanong panultihon nga nag-ingon: “Adto sa amihanan [sa Galilea] alang sa bahandi, adto sa habagatan [sa Judea] alang sa kaalam.” Apan kini wala magpasabot nga ang mga Galileanhon wala gayoy hibangkaagan. Sa mga siyudad ug mga balangay sa Galilea dihay mga magtutudlo sa Balaod ug mga sinagoga. Ang mga sinagoga maoy mga sentro sa edukasyon. (Luc 5:17) Apan lagmit nga giisip sa pangulong mga saserdote ug mga Pariseo sa Jerusalem ang ilang kaugalingon nga labaw kay sa ordinaryong mga Galileanhon ug giisip sila nga walay hibangkaagan sa Balaod. Pananglitan, sa dihang si Nicodemo nangatarongan agig pagdepensa kang Jesu-Kristo, ang mga Pariseo mitubag: “Gikan ka ba usab sa Galilea? Susiha ug makita mo nga walay manalagna nga pagabangonon gikan sa Galilea.” (Ju 7:45-52) Busa sila wala manumbaling sa katumanan sa tagna ni Isaias labot sa pagsangyaw sa Mesiyas.​—Isa 9:​1, 2; Mat 4:13-17.

Ang pipila nag-ingon nga tungod sa langyawng impluwensiya lahi ug linitokan ang mga Galileanhon. Dili gayod ikahibulong nga daling mailhan ang mga Galileanhon tungod sa ilang sinultihan (Mat 26:73), ilabina nga ang rehiyon sa Samaria nagbulag sa Galilea gikan sa Judea. Bisan karong adlawa, sa daghang dapit sa yuta, ang mga tawo daling mailhan tungod sa ilang linitokan sa ilang rehiyon. Lain pa, taliwala sa mga tribo sa Israel ang lahing linitokan naglungtad na sa kasiglohan nga miagi. Ang talagsaong pananglitan niini mao ang mga Epraimnon sa adlaw ni Jepte nga dili tukmang makalitok sa kontrasenyas nga “Shibboleth.”​—Huk 12:​5, 6.

Ministeryo ni Jesus sa Galilea. Ang Galilea mao ang dapit sa daghang talagsaong mga hitabo sa kinabuhi ni Jesus sa yuta. Ang mga siyudad sa Galilea, ang Betsaida, Cana, Capernaum, Corasin, Nain, ug Nasaret, ingon man ang mga rehiyon sa Magadan, espesipikong gihisgotan maylabot sa iyang buluhaton. (Mat 11:20-23; 15:39; Luc 4:16; 7:11; Ju 2:11; tan-awa ang BETSAIDA.) Ang dakong bahin sa iyang yutan-ong kinabuhi gigugol ni Jesus sa siyudad sa Nasaret sa Galilea. (Mat 2:21-23; Luc 2:​51, 52) Sa usa ka kombira sa kasal sa Cana, iyang gihimo ang iyang unang milagro pinaagi sa paghimo sa tubig nga labing maayong bino. (Ju 2:1-11) Human dakpa si Juan nga Tigbawtismo, si Jesus mibiya sa Judea paingon sa Galilea ug misugod sa pagmantala: “Paghinulsol kamo, kay ang gingharian sa mga langit haduol na.” (Mat 4:12-17) Samtang mipanaw si Jesus sa tibuok Galilea, siya nagtudlo diha sa lainlaing mga sinagoga. Sa paglabay sa panahon siya nakaabot sa iyang pinuy-anang lungsod, ang Nasaret, diin sa adlaw nga Igpapahulay, iyang gibasa ang iyang buluhaton diha sa Isaias kapitulo 61. Bisan tuod kadtong didto sa sinagoga nakadayeg sa sinugdan, apan sa dihang gitandi sila ni Jesus sa mga Israelinhon sa mga adlaw ni manalagnang Elias ug Eliseo, kini nga mga tawo sa sinagoga nangasuko, ug andam sila sa pagpatay kaniya.​—Luc 4:14-30.

Human niadto si Jesus miadto sa Capernaum, “usa ka siyudad sa Galilea,” ug naghimo niini nga iyang pinuy-anan. Lagmit duol sa Capernaum iyang gitawag si Andres, Pedro, Santiago, ug Juan nga mahimong mga mangingisda ug mga tawo. (Luc 4:31; Mat 4:13-22) Inubanan niining upat ka tinun-an, gisugdan ni Jesus ang dakong panaw sa pagsangyaw sa Galilea. Samtang gihimo niya ang iyang mga buluhaton sa pagpanudlo ug paghimog gamhanang mga buhat, gitawag ni Jesus si Mateo gikan sa buhatan sa buhis didto sa Capernaum aron mahimong iyang sumusunod. (Mat 4:23-25; 9:1-9) Sa ulahi, sa usa ka bukid duol sa Capernaum, iyang gipili ang 12 ka apostoles. Gawas kang Judas Iskariote, silang tanan pulos mga Galileanhon. Duol usab sa Capernaum, gipahayag ni Jesus ang Wali sa Bukid. (Luc 6:12-49; 7:1) Sa siyudad sa Nain sa Galilea, iyang gibanhaw ang bugtong anak nga lalaki sa usa ka babayeng balo. (Luc 7:11-17) Sa ulahing panaw sa pagsangyaw, giduaw pag-usab ni Jesus ang Nasaret apan siya gisalikway gihapon. (Mat 13:54-58) Sa Capernaum, sa hapit na ang Paskuwa niadtong 32 K.P., lagmit sa panahon sa iyang kataposang malukpanon nga pagkobre sa teritoryo sa Galilea, daghan sa mga tinun-an nga nangapandol sa mga pulong ni Jesus bahin sa ‘pagkaon sa iyang unod ug sa pag-inom sa iyang dugo’ ang mitalikod sa Anak sa Diyos.​—Ju 6:22-71.

Bisan tuod ang sinoptiko o unang tulo ka Ebanghelyo naghisgot ilabina sa ministeryo ni Jesus sa Galilea, sayop ang giisip sa uban nga ang Anak sa Diyos wala magtagad sa Judea. Angayng matikdan nga napukaw ang unang interes sa mga Galileanhon kang Jesus tungod kay ilang nakita ang iyang gibuhat didto sa Jerusalem. (Ju 4:45) Apan lagmit nga dakong bahin sa buluhaton ni Jesus ang gideboto didto sa Galilea tungod kay ang mga Galileanhon mas daling misanong kay sa mga Judeanhon. Gipamatud-an kini sa kamatuoran nga ang unang mga tinun-an nga nakadawat sa balaang espiritu sa Diyos maoy mga Galileanhon, nga miabot ug mga 120 ang gidaghanon. (Buh 1:15; 2:1-7) Ang pagkontrolar ug impluwensiya sa Hudiyong relihiyosong mga pangulo dili ingon ka dako taliwala sa mga Galileanhon kay sa taliwala sa mga Judeanhon. (Itandi ang Luc 11:52; Ju 7:47-52; 12:​42, 43.) Ang uban nag-ingon nga ang dakong bahin sa panon sa katawhan nga naninggit sa pagpatay kang Jesus maoy mga Judeanhon (Mat 27:20-23), samtang ang dakong bahin niadtong sa miagi miabiba kang Jesus ingong hari lagmit maoy mga Galileanhon. (Mat 21:6-11) Ang presensiya sa daghang Galileanhon ug sa ubang dili mga Judeanhon sa panahon sa Paskuwa nakaamot usab sa kahadlok sa mga lider sa Jerusalem nga dakpon si Jesus sa adlawng dako basin ‘mahitabo ang kaguliyang.’​—Mat 26:3-5.