FILIPOS
Sa panahon sa ikaduhang misyonaryong panaw ni apostol Pablo, kini nga siyudad mao “ang pangunang [o, unang] siyudad sa distrito sa Macedonia,” apan mopatim-awng dili mao ang kaulohan niini. Kini nahimutang sa sidlakang bahin sa maong distrito, sa A nga tumoy sa Dagat Aegean, nga dili layo gikan sa distrito sa Trasia. Si Pablo, nga miadto didto sakay sa usa ka barko gikan sa Troas, midunggo sa dunggoanang lungsod sa Filipos, ang Neapolis, ug mipanaw ug mga 15 km (9.5 mi) sa AK subay sa Via Egnatia, o Dalan sa Egnatia, ang iladong dalan sa komersiyo ug militar gikan sa Asia paingon sa Roma, nga milatas sa usa ka agianan sa bukid nga mga 500 m (1,600 p) ibabaw sa lebel sa dagat ug palugsong ngadto sa Patag sa Filipos.—Buh 16:11, 12.
Ang siyudad nahimutang ibabaw sa usa ka bungtod nga mituybo gikan niini nga patag, duol sa suba sa Gangites. Sa H may usa ka lapad nga kalamakan. Ang acropolis o kinutaang bahin sa Filipos nahimutang ibabaw sa usa ka dakong bato sa AS nga bahin sa siyudad. Makita sa mga pagpangubkob sa mga kagun-oban nga ang Dalan sa Egnatia milatas sa taliwala sa siyudad ug nga sa kilid niini dihay usa ka publikong hawanan nga igoigo ang gidak-on. Ang Ampipolis, nga giadtoan ni Pablo human mobiya sa Filipos, lagmit mao ang kaulohan sa distrito; kini nahimutang nga mga 50 km (30 mi) sa HK sa Filipos. Gikan sa Ampipolis, si Pablo mipaingon sa HK nga mga 35 km (22 mi) ngadto sa Apolonia ug gikan didto miadto sa Tesalonica nga mga 45 km (28 mi) dapit sa K, diin siya miestar ug mga tulo ka semana una pa mopaingon sa HK agi sa Berea aron mosakay ug barko paingon sa Atenas.
Kasaysayan. Sa sinugdan ang Filipos gitawag nga Crenides (Krenides). Si Felipe II sa Macedon (amahan ni Alejandrong Bantogan) nag-ilog sa siyudad gikan sa mga Trasianhon niadtong mga tungatunga sa ikaupat nga siglo W.K.P. ug nagngalan niini sumala sa iyang ngalan. Sa maong dapit dihay mga minahan nga daghan ug bulawan, ug ang bulawang mga sensilyo giisyu nga may ngalan ni Felipe. Niadtong mga 168 W.K.P. ang Romanong konsul nga si Lucius Aemilius Paulus nagpildi kang Perseus, ang kataposan sa Macedonianhong mga hari, ug nag-ilog sa Filipos ug sa naglibot nga teritoryo. Niadtong 146 W.K.P. ang tibuok Macedonia gihiusa ingong usa ka Romanhong lalawigan. Ang gubat diin si Octavian ug Mark Antony nagpildi sa kasundalohan ni Brutus ug Gaius Cassius Longinus, ang mga mamumuno ni Julio Cesar, didto nahitabo sa Patag sa Filipos (niadtong 42 W.K.P.). Human niadto, ingong handomanan sa iyang dakong kadaogan, gihimo ni Octavian ang Filipos nga usa ka Romanhong “kolonya.” (Buh 16:12) Pipila ka tuig sa ulahi, sa dihang si Octavian gihimong Cesar Agusto sa Romanhong senado, iyang gitawag ang lungsod nga Colonia Augusta Julia Philippensis.
Tungod sa paghimo niini nga usa ka Romanhong kolonya, ang siyudad wala na pabayra ug mga buhis ug gihatagan kini ug ubang mga pribilehiyo, nga tingali lakip niini ang paghupot sa mga molupyo ug usa ka segundaryong matang sa Romanong pagkalungsoranon. Busa ang mga lungsoranon mas nagpakitag pagkamaunongon ug pagbati ngadto sa Roma. Tingali kini ang hinungdan kon nganong ang mga agalon sa batang babaye diin diha kaniya gipagula ni apostol Pablo ang usa ka demonyo sa pagpanag-an nagpasiugda niini nga punto atubangan sa mga mahistrado labot sa ilang akusasyon batok kang Pablo ug Silas pinaagi sa pag-ingon, “Kita mga Romano.” (Buh 16:16-24) Busa nasabtan usab gayod sa mga Kristohanon sa Filipos sa dihang si Pablo misulat sa ulahi nga nag-awhag kanila nga “magagawi ingong mga lungsoranon” nga takos sa maayong balita labot kang Kristo, ug nagpahinumdom kanila nga “ang atong pagkalungsoranon nagalungtad sa mga langit,” tungod kay ang kalibotanon, Romanong pagkalungsoranon gipabilhan pag-ayo sa Filipos, gani usa ka butang nga ikapanghambog.—Flp 1:27; 3:20, Int.
Pagduaw ni Pablo. Ang Filipos mao ang unang siyudad sa Uropa nga nakadungog sa pagwali ni Pablo sa maayong balita, niadtong mga 50 K.P., sa panahon sa iyang ikaduhang misyonaryong panaw. Siya miadto didto agig pagsunod sa awhag diha sa usa ka panan-awon sa kagabhion didto sa Troas sa Asia Minor, nga niini ang usa ka tawong Macedonianhon nangaliyupo kaniya: “Dali ngari sa Macedonia ug tabangi kami.” (Buh 16:8-10) Si Pablo ug ang iyang mga kaubanan, dayag nga lakip si Lucas nga maoy ilang tigtala sa mga panghitabo, miestar didto ug ubay-ubayng mga adlaw, ug sa panahon sa Igpapahulay sila “nangadto sa gawas sa ganghaan daplin sa suba,” diin giasoy ni Lucas, “among gihunahuna nga may dapit nga ampoanan.” Gihunahuna sa pipila nga walay sinagoga sa Filipos, tungod kay kini nga siyudad sentro sa militar—ug ang mga Hudiyo didto basin gidid-an nga magtigom sulod sa siyudad alang sa pagsimba. Sa bisan unsa nga kahimtang, si Pablo nakigsulti sa kababayen-an nga nagkatigom didto ug nakakaplag ug usa nga ginganlan ug Lydia, usa ka magsisimba sa Diyos, nga ‘nagbukas pag-ayo sa iyang kasingkasing aron maminaw sa mga butang nga gisulti ni Pablo.’ Siya ug ang iyang panimalay nabawtismohan, ug hilabihan ang iyang pagpabili ug pagkamaabiabihon nga tungod niini ‘gipugos gayod niya si Pablo ug ang iyang mga kaubanan nga moestar’ sa iyang balay.—Buh 16:11-15.
Apan karon, human mosanong sa panawagan nga moadto sa Macedonia, si Pablo nakaagom ug paglutos dinhi niining una nga siyudad, niining higayona dili gikan sa mga Hudiyo, sama sa naagoman niya sa Galacia. Gipaboran sa mga mahistrado sa siyudad ang bakak nga mga sumbong sa mga tag-iya sa gidemonyohan nga batang babaye. Nawad-an sila sa ilang kita tungod kay siya dili na makapanag-an, nga gikan niana sila nakakuwarta pag-ayo. Si Pablo ug Silas gigarote, sila gibalhog sa bilanggoan, ug ang ilang mga tiil gipahuot diha sa mga sepohan.—Buh 16:16-24.
Apan, pagkatungang gabii, samtang sila nag-ampo ug nagdayeg sa Diyos pinaagig awit nga nadungog sa ubang mga binilanggo, usa ka milagro ang nahitabo. Usa ka linog ang nagpahinabo nga matangtang ang gapos sa mga binilanggo ug mabuksan ang mga pultahan. Ang magbalantay sa bilanggoan, nga nahibalong siya silotan sa kamatayon kon makaikyas ang mga binilanggo nga iyang gibantayan, hapit nang magpakamatay sa dihang si Pablo misinggit: “Ayaw unsaa ang imong kaugalingon, kay ania ra kaming tanan!” Dayon ang magbalantay sa bilanggoan ug ang iyang panimalay namati kang Pablo ug Silas, nagtambal sa ilang mga labod, ug nahimong bawtismadong mga magtutuo.—Buh 16:25-34; HULAGWAY, Tomo 2, p. 749.
Pagkabuntag, tingali nakadungog sa milagro nga nahitabo, ang mga mahistrado sa siyudad nagsugo sa magbalantay sa bilanggoan nga buhian si Pablo. Apan si Pablo mas interesado sa pagbindikar, pagdepensa, ug sa pag-establisar sa legal nga paagi sa maayong balita kay sa dihadiha nga pagpagawas kaniya. Wala siya mouyon sa bisan unsang sekreto nga pagpagawas aron lamang dili maulawan ang mga mahistrado. Gipunting niya ang iyang pagkalungsoranon sa Roma ug ang pagbunal kaniya ug kang Silas diha sa publiko, nga wala pa kahukmi. Kinahanglang moangkon sila sa dayag nga sila ang milapas sa balaod, ug dili gayod ang mga Kristohanon. Sa pagkadungog nga si Pablo ug Silas maoy mga Romano, ang mga mahistrado nangahadlok ug sila personal nga miadto ug “nangaliyupo kanila,” nagpagula kanila, ug naghangyo kanila nga mobiya sa siyudad.—Buh 16:35-40.
Bisan pa niana, si Pablo nakatukod ug usa ka maayong kongregasyon sa Filipos, usa ka kongregasyon nga gimahal niya kanunay. Ang ilang gugma kaniya gipasundayag pinaagi sa ilang kahangawa ug pagtagana sa iyang panginahanglan, bisan didto na siya sa laing dapit. (Flp 4:16) Giduaw pag-usab ni Pablo ang Filipos sa panahon sa iyang ikatulong misyonaryong panaw, lagmit sa ikatulong higayon, human siya makagawas sa iyang unang pagkabilanggo sa Roma.—Buh 20:1, 2, 6; Flp 1:19; 2:24.