Ang Unang Simbahan ba Nagtudlo nga ang Diyos Usa ka Trinidad?
Bahin 2—Ang Apostolikong mga Amahan ba Nagtudlo sa Doktrina sa Trinidad?
Sa Ang Bantayanang Torre sa Nobyembre 1, 1991, ang Bahin 1 niining maong serye naghisgot kon kaha si Jesus ug iyang mga tinun-an nagtudlo sa Trinidad nga doktrina—ang ideya nga ang Amahan, Anak, ug balaang espiritu maoy tulo managsamang mga persona apan usa ka Diyos. Ang tataw nga kalig-onan gikan sa Bibliya, gikan sa mga historyano, ug ngani gikan sa mga teologo mao nga sila wala magtudlo. Komosta naman bahin sa mga pangulo sa simbahan nga mingsunod dayon human niadto—sila ba nagtudlo sa Trinidad?
ANG “Apostolikong mga Amahan” maoy pagpaila nga gigamit alang sa mga klerigo kinsa nagsulat mahitungod sa Kristiyanidad sa hinapos sa una ug sayo sa ikaduhang mga siglo sa atong Komong Panahon. Pipila kanila mao si Clemente sa Roma, Ignatius, Policarpio, Hermas, ug si Papias.
Sila gikasugilon nga katalirongan sa pila ka mga apostoles. Mao nga, sila unta sinati sa apostolikong mga pagtulon-an. Labot sa kon unsay gipangsulat niadtong mga tawhana, ang The Encyclopædia Britannica nag-asoy:
“Kon isipon sa tiningob ang mga sinulat sa Apostolikong mga Amahan maoy labawng bililhon ingong kasaysayan kaysa bisan unsang laing Kristohanong literatura gawas sa Bag-ong Testamento.”1
Kon ang mga apostoles nagtudlo sa doktrinang Trinidad, nan kadtong Apostolikong mga Amahan unta nagtudlo sab niana. Kana unta dayag sa ilang pagtulon-an, sanglit wala may labawng importante kaysa pagsulti sa katawhan kon kinsa ang Diyos. Busa sila ba nagtudlo sa doktrinang Trinidad?
Ang Sayong Pahayag sa Pagtuo
Usa sa kinasayohang di-Biblikanhong mga pahayag sa Kristohanong pagtuo makita diha sa usa ka libro nga dunay 16 mubong mga kapitulo nga nailhang The Didache, o Pagtulon-an sa Dose ka Apostoles. Pila ka historyano nagpetsa niinig una pa o sa mga tuig 100 K.P. Ang iyang tagsulat wala mailhi.2
Ang The Didache naghisgot sa mga butang kinahanglan masayran sa katawhan aron mahimong mga Kristohanon. Sa iyang ika-7ng kapitulo, kini nagatudlo ug bawtismo “sa ngalan sa Amahan ug sa Anak ug sa Balaang Espiritu,” ang samang mga pulong gigamit ni Jesus sa Mateo 28:19.3 Apan kini walay gikasulti mahitungod sa tulo nga managsama sa kawalay-kataposan, gahom, kaakohan, ug kaalam. Sa iyang ika-10ng kapitulo, ang The Didache naglakip sa mosunod nga pagsugid sa pagtuo diha sa porma sa usa ka pag-ampo:
“Kami nagapasalamat kanimo, Balaang Amahan, tungod sa imong balaang Ngalan nga imong gipapuyo sulod sa among mga kasingkasing; ug tungod sa kahibalo ug pagtuo ug kawalay kamatayon nga imong gipadayag kanamo pinaagi ni Jesus nga imong Alagad. Ang Himaya maanaa kanimo sa walay kataposan! Ikaw, Labing Gamhanang Agalon, naglalang sa tanang butang alang sa imong Ngalan . . .Ug alang kanamo ikaw naghatag sa madagayaon ug espirituwal nga pagkaon ug ilimnon, ug kinabuhing walay kataposan pinaagi ni Jesus nga imong Alagad.”4
Walay Trinidad dinhi. Diha sa The Influence of Greek Ideas on Christianity, si Edwin Hatch nagkutlo sa mosunod nga linya ug unya miingon:
“Diha sa orihinal nga natad sa impluwensiya sa Kristiyanidad walay nagapakita nga dunay dakong pag-uswag gikan ning yanong mga ideya. Ang doktrina diin ang gibug-aton gipahiluna mao, nga ang Diyos mao, nga Siya usa, nga Siya maoy labing gamhanan ug nagalungtad sa walay kataposan, nga Siya ang nagbuhat sa kalibotan, nga ang Iyang kaluoy naa sa tanan Niyang mga buhat. Walay kiling alang sa metapisikong panaghisgot.”5
Si Clemente sa Roma
Si Clemente sa Roma, nga gihunahuna nga usa ka “obispo” dinhang siyudara, maoy laing sayong tinubdan sa mga sinulat bahin sa Kristiyanidad. Gituohang siya namatay mga 100 K.P. Diha sa materyal nga kunohay sinulat niya, siya wala maghisgot ug Trinidad, direkta man o di-direkta. Sa First Epistle of Clement to the Corinthians, siya nagpahayag:
“Ang grasya maanaa kaninyo, ug kalinaw, gikan sa Labing Gamhanang Diyos pinaagi ni Jesu-Kristo, modagaya unta kaninyo.”
“Ang mga apostoles nagwali sa Maayong Balita kanato gikan sa Ginoong Jesu-Kristo; si Jesu-Kristo nakahimo niana gikan sa Diyos. Busa si Kristo pinadala sa Diyos, ug ang mga apostoles ni Kristo.”
“Hinaot ang Diyos, kinsa makakita sa tanang butang, ug kinsa mao ang Magmamando sa tanang mga espiritu ug ang Ginoo sa tanang unod—kinsa nagpili sa atong Ginoong Jesu-Kristo ug kanato pinaagi Kaniya aron mahimo nga linaing katawhan—itugot sa matag kalag nga nagatawag sa Iyang mahimayaon ug balaang Ngalan, pagtuo, kahadlok, kalinaw, pailob, hataas-nga-pailob.”6
Si Clemente wala nagsulti nga si Jesus o ang balaang espiritu kasama sa Diyos. Siya nagapresentar sa Labing Gamhanang Diyos (dili lang “Amahan”) ingong lahi gikan sa Anak. Ang Diyos gihisgotan nga labaw, sanglit si Kristo maoy “pinadala” sa Diyos, ug ang Diyos “nagpili” ni Kristo. Sa pagpakita nga ang Diyos ug si Kristo maoy duha ka separado ug dili sama nga indibiduwal, si Clemente miingon:
“Kami magahangyo pinaagig sinserong pag-ampo ug pangaliyupo nga ang Maglalalang sa uniberso magahupot nga tibuok sa tukma nga gidaghanon sa iyang pinili sa tibuok kalibotan, pinaagi sa iyang pinalanggang Anak nga si Jesu-Kristo. . . . Kami nakaila ikaw [Diyos] lamang mao ‘ang kinalabwan tali sa kinatas-an’ . . . Ikaw lamang mao ang magbalantay sa mga espiritu ug ang Diyos sa tanang unod.”
“Pasagdi ang tanang kanasoran makaila nga ikaw mao lamang ang Diyos, nga si Jesu-Kristo imong Anak.”7
Si Clemente nagtawag sa Diyos (dili lang “Amahan”) “ang kinalabwan,” ug nagtumong kang Jesus ingong “Anak” sa Diyos. Siya usab nag-asoy labot ni Jesus: “Sanglit iyang gisumbalik ang kasilaw sa Diyos, siya ingon sab kalabaw kaysa mga manulonda kay ang iyang titulo labawng inila kaysa ilaha.”8 Si Jesus nagsumbalik sa kasilaw sa Diyos, apan siya wala makatupong niana, maingon nga ang buwan nagasumbalik sa hayag-sa-adlaw apan dili makatupong sa tinubdan nianang kahayag, ang adlaw.
Kon ang Anak sa Diyos katupong sa Diyos, si kinsa mao ang langitnong Amahan, dili unta kinahanglan nga si Clemente moingon nga si Jesus labaw sa mga manulonda, sanglit kana klaro na kaayo. Ug ang iyang gipamulong nagapakita sa iyang pag-ila nga samtang ang Anak labaw sa mga manulonda, siya ubos sa Labing Gamhanang Diyos.
Ang panlantaw ni Clemente tin-aw kaayo: Ang Anak ubos sa Amahan ug segunda ra kaniya. Si Clemente wala gayod moisip ni Jesus nga nakig-ambit diha sa diyosnong-pagkaulo uban sa Amahan. Iyang gipakita nga ang Anak nagasandig sa Amahan, sa ato pa, ang Diyos, ug misultig tataw nga ang Amahan maoy ‘Diyos lamang,’ nga wala magpaambit sa iyang posisyon. Ug walay dapit nga si Clemente naghatag sa balaang espiritu ug kasamahan sa Diyos. Mao nga, wala gayoy Trinidad diha sa tanang mga sinulat ni Clemente.
Si Ignatius
Si Ignatius, usa ka obispo sa Antioquia, nagkinabuhi gikan sa mga tungatunga sa unang siglo K.P. hangtod sayo sa ikaduhang siglo. Kon tuohan nga ang tanang sinulat nga gipasidungog kaniya maoy tinuod, diha sa bisan hain niana wala ing kasamahan ang Amahan, Anak, ug balaang espiritu.
Bisan pag kon si Ignatius nakasulti nga ang Anak tupong sa Amahan sa kawalay kataposan, gahom, kaakohan, ug kaalam, dili ra gihapon kini mahimong Trinidad, tungod kay walay dapit nga siya nag-ingon nga ang balaang espiritu katupong sa Diyos sa maong mga paagi. Apan si Ignatius wala moingon nga ang Anak tupong sa Diyos nga Amahan sa maong mga paagi o bisan unsang lain pa. Inay, iyang gipakita nga ang Anak maoy sakop sa Usa nga labaw, Labing Gamhanang Diyos.
Si Ignatius nagtawag sa Labing Gamhanang Diyos “ang bugtong matuod nga Diyos, ang wala gianak ug dili maduol, ang Ginoo sa tanan, ang Amahan ug Nag-anak sa bugtong-inanak nga Anak,” nga gipakita ang kalainan tali sa Diyos ug sa Iyang Anak.9 Siya nagsulti bahin sa “Diyos nga Amahan, ug sa Ginoong Jesu-Kristo.”10 Ug siya nagpahayag: “Dunay usa ka Diyos, ang Labing Gamhanan, kinsa nagpadayag sa Iyang kaugalingon pinaagi ni Jesu-Kristo nga Iyang Anak.”11
Si Ignatius nagpakita nga ang Anak dili walay sinugdan ingong persona apan gilalang, tungod kay matud niya ang Anak nagasulti: “Ang Ginoo [Labing Gamhanang Diyos] naglalang Kanako, ang sinugdanan sa Iyang mga dalan.”12 Susama, si Ignatius nagsaysay: “Dunay usa ka Diyos sa uniberso, ang Amahan ni Kristo, ‘kang kinsa ang tanang butang;’ ug usa ka Ginoo si Jesu-Kristo, atong Ginoo, ‘pinaagi ni kinsa ang tanang butang.’”13 Siya usab nagsulat:
“Ang Balaang Espiritu wala magasulti sa Iyang kaugalingong mga butang, apan kadtong iyaha ni Kristo, . . . ngani sama nga ang Ginoo usab nagpahibalo kanato sa mga butang nga Iyang nadawat gikan sa Amahan. Sanglit, matud Niya [ang Anak], ‘ang pulong nga inyong nadungog dili Akoa, kondili iyaha sa Amahan, nga nagpadala Kanako.’”14
“Dunay usa ka Diyos kinsa nagpadayag sa iyang kaugalingon pinaagi ni Jesu-Kristo nga iyang Anak, kinsa iyang Pulong nga nagagula gikan sa kahilom ug sa tanang paagi nakapahimuot kaniya [Diyos] nga nagpadala kaniya. . . . Si Jesu-Kristo maoy sakop sa Amahan.”15
Tinuod, si Ignatius nagtawag sa Anak ug “Diyos ang Pulong.” Apan sa paggamit sa pulong “Diyos” alang sa Anak wala gayod magpasabot ug kasamahan uban sa Labing Gamhanang Diyos. Ang Bibliya usab nagtawag sa Anak ug “Diyos” diha sa Isaias 9:6. Ang Juan 1:18 nagtawag sa Anak nga “bugtong-inanak nga diyos.” Kay gihatagag gahom ug awtoridad gikan sa Amahan, si Jehova nga Diyos, ang Anak sa haom matawag nga “gamhanan nga usa,” nga maoy paninugdang kahulogan sa “diyos.”—Mateo 28:18; 1 Corinto 8:6; Hebreohanon 1:2.
Bisan pa, ang 15 ba ka mga sulat nga gipaangkon kang Ignatius gidawat nga kasaligan? Sa The Ante-Nicene Fathers, Tumo I, ang mga editor nga sila Alexander Roberts ug James Donaldson nagpahayag:
“Kini karon mao na ang bisan diin nga opinyon sa mga kritiko, nga ang unang walo niining gituohang mga sulat ni Ignatius maoy binakak. Sila nagadala sa ilang kaugalingon ug dili-ikalimod nga mga kalig-onan nga sila hinimo ra sa ulahing kapanahonan . . . ug sila karon pinaagig linangkob nga pag-uyon gisalikway kay mga mini.”
“Sa pito ka mga mugbong Sulat nga gidawat ni Eusebius . . . , kami nakapanag-iyag duha ka Gregong rebisadong kopya, usa mubomubo ug usa ka taastaas. . . . Bisag ang mubomubo nga porma . . . sa katibuk-an ginadawat nga pinalabi kay sa taastaas, diha gihapoy ubay-ubay nagapadayong opinyon sa mga eskolar, nga bisag kini dili mahimong isipon nga absolutong libre gikan sa mga dugang-dugang, o ingon nga dili kaduhaduhaan ang pagkakasaligan.”16
Kon dawaton nato ang mas mubong bersiyon sa iyang mga sinulat ingong tiunay, kini magwagtang sa pila ka prase (diha sa mas taas nga bersiyon) nga nagpadayag kang Kristo ingong ubos sa Diyos, apan ang nahibilin diha sa mas mubong bersiyon wala gihapon magpadayag ug Trinidad. Ug walay sapayan kon hain sa iyang mga sinulat ang tiunay, sila sa labing paborable nagapakita nga si Ignatius nagtuo sa dualidad sa Diyos ug sa iyang Anak. Kini sa tino dili dualidad sa mga magkasama, tungod kay ang Anak kanunay gipresentar nga ubos kaysa Diyos ug nagpasakop kaniya. Mao nga, walay sapayan kon unsa ang panlantaw sa usa sa mga sinulat ni Ignatius, ang doktrina sa Trinidad dili makita diha kanila.
Si Policarpio
Si Policarpio sa Smirna natawo sa ulahing ikatulo sa unang siglo ug namatay sa tungatunga sa ikaduha. Gikasugilon nga siya may pakiglabot kang apostol Juan, ug siya gikaingon nga nagsulat sa Mubong Sulat ni Policarpio Ngadto sa Taga-Filipos.
Duna bay butang diha sa sinulat ni Policarpio nga mahimong motudlog Trinidad? Wala, walay paghisgot niana. Sa pagkatinuod, kon unsay iyang gipangsulti maoy mauyonon sa kon unsay gitudlo ni Jesus ug sa iyang mga tinun-an ug mga apostoles. Pananglitan, diha sa iyang Mubong Sulat, si Policarpio nagbatbat:
“Hinaot ang Diyos ug Amahan sa atong Ginoong Jesu-Kristo, ug si Jesu-Kristo Mismo, nga Anak sa Diyos, . . . magapalig-on kaninyo diha sa pagtuo ug kamatuoran.”17
Matikdi nga, susama ni Clemente, si Policarpio wala magasulti bahin sa Trinitaryang “Amahan” ug “Anak” nga relasyon sa managkasama diha sa diyosnong-pagkaulo. Inay, siya nagasulti bahin sa “ang Diyos ug Amahan” ni Jesus, dili lamang ‘ang Amahan ni Jesus.’ Busa iyang gipalain ang Diyos gikan ni Jesus, kaamgid sa balikbalik nga gihimo sa mga magsusulat sa Bibliya. Si Pablo nag-ingon diha sa 2 Corinto 1:3: “Dalayegon ang Diyos ug Amahan sa atong Ginoong Jesu-Kristo.” Siya wala lamang moingon, ‘Dalayegon ang Amahan ni Jesus’ kondili, “Dalayegon ang Diyos ug Amahan” ni Jesus.
Usab, si Policarpio nag-ingon: “Kalinaw gikan sa Diyos nga Labing Gamhanan, ug gikan sa Ginoong Jesu-Kristo, atong Manluluwas.”18 Dinhi usab, si Jesus maoy lahi gikan sa Labing Gamhanang Diyos, dili usa ka persona sa panagsama sa tulo ka Diyosnong-pagkaulo.
Si Hermas ug Papias
Laing Apostolikong Amahan mao si Hermas, kinsa misulat sa unang bahin sa ikaduhang siglo. Sa iyang sinulat nga Shepherd, o Pastor, siya ba nagasultig bisag unsa nga motultol sa usa sa pagtuo nga siya nakasabot sa Diyos nga usa ka Trinidad? Matikdi ang pila ka mga pananglitan sa iyang gipanulti:
“Ni sa dihang ang tawo gusto nga ang espiritu mosulti ug ang Balaang Espiritu mosulti, apan kini mosulti lamang sa dihang ang Diyos gusto kini nga mosulti. . . . Ang Diyos nagtanom ug kaparrasan, nga sa ato pa, Siya naglalang sa katawhan, ug naghatag kanila ngadto sa Iyang Anak; ug ang Anak nagtudlo sa Iyang mga manulonda ibabaw kanila sa pagbantay kanila.”19
“Ang Anak sa Diyos mas gulang kaysa tanan niyang kalalangan.”20
Dinhi si Hermas nag-ingon nga sa dihang ang Diyos (dili lang ang Amahan) gusto nga ang espiritu mosulti, kini mosulti, nga nagapakita sa pagkalabaw sa Diyos ibabaw sa espiritu. Ug siya miingon nga ang Diyos naghatag sa kaparrasan ngadto sa iyang Anak, nga nagapakita sa pagkalabaw sa Diyos kaysa Anak. Siya usab nagpahayag nga ang Anak sa Diyos mas taas ug edad kaysa iyang, sa Anak nga, gilalang, nga mao, kadtong gilalang sa Anak sa Diyos ingong Batid nga Magbubuhat, “tungod kay pinaagi kaniya ang tanang ubang butang nangahimo diha sa mga langit ug ibabaw sa yuta.” (Colosas 1:15, 16) Ang kamatuoran mao nga ang Anak dili kay walay sinugdan. Siya gilalang ingong espirituhanong linalang nga may hataas nga ranggo, nga una sa ubang espirituhanong mga linalang, sama sa mga manulonda, nga gilalang pinaagi kaniya.
Si J. N. D. Kelly, diha sa iyang Early Christian Doctrines, misulat mahitungod sa panlantaw ni Hermas maylabot sa Anak sa Diyos:
“Diha sa ubay-ubayng kasulatan kita makabasa bahin sa usa ka manulonda kinsa labaw kaysa unom ka mga manulonda nga napormang pansulod nga konsilyo sa Diyos, ug kinsa sa regular gihubit ingong ‘labing talahuron’, ‘balaan’, ug ‘mahimayaon’. Kining manulondaa ginganlag Miguel, ug sa paghinapos lisod malikayan nga si Hermas nag-isip kaniya nga Anak sa Diyos ug nagpakasama kaniya kang Miguel arkanghel.”
“Dunay kalig-onan usab . . . sa mga tinguha sa pagsabot kang Kristo ingong matang sa supremong manulonda . . . Bahin sa doktrina sa Trinidad sa estriktong pagsabot sa pagkatinuod walay timailhan.”21
Si Papias usab gikaingong nakaila kang apostol Juan. Malagmit siya misulat sayo sa ikaduhang siglo, apan mga piraso lamang sa iyang mga sinulat ang nagalungtad karong adlawa. Diha kanila siya walay gikasulti labot sa Trinidad nga doktrina.
Mauyonong Pagtulon-an
Bahin sa pagkalabaw sa Diyos ug sa iyang relasyon kang Jesus, ang pagtulon-an sa Apostolikong mga Amahan mauyonon gayod sa pagtulon-an ni Jesus, sa mga tinun-an, ug sa mga apostoles, ingon sa natala diha sa Bibliya. Tanan sila nanagsulti bahin sa Diyos, dili ingong usa ka Trinidad, apan ingong separado, naglungtad daan, labing gamhanan, nahibalo-sa-tanan nga Persona. Ug sila nanagsulti bahin sa Anak sa Diyos ingong separado, ubos, nagpasakop nga espirituhanong linalang nga gilalang sa Diyos aron moalagad Kaniya sa pagtuman sa Iyang kabubut-on. Ug ang balaang espiritu walay dapit nga naapil ingong kasama sa Diyos.
Mao nga, diha nianang hinaposan-sa-unang-siglo ug sayo-sa-ikaduhang-siglo nga mga sinulat sa Apostolikong mga Amahan, walay kalig-onan alang sa Trinidad sa Kakristiyanohan. Sila nanagsulti bahin sa Diyos, kang Jesus, ug sa balaang espiritu sama sa gisulti sa Bibliya. Tan-awa, pananglitan, diha sa Buhat 7:55, 56:
“Si Esteban, nga puno sa Balaang Espiritu, mitutok sa langit ug nakakita sa himaya sa Diyos, ug kang Jesus nga nagatindog sa tuong kamot sa Diyos. ‘Akong nakita ang langit nga nabuksan,’ matud niya, ‘ug ang Anak sa Tawo nga nagatindog sa tuong kamot sa Diyos.’”—Katolikong Jerusalem Bible.
Si Esteban nakakitag panan-awon sa Diyos diha sa langit kauban si Jesus nga nagabarog tapad Kaniya. Ang Anak nagabarog tapad sa Usa nga gitawag, dili lang “Amahan,” kondili “Diyos,” usa nga bug-os separado nga mailhan gikan ni Jesus. Ug walay ikatulong persona nga nalangkit sa nakita ni Esteban. Ang balaang espiritu wala makit-i sa langit nga kauban ni Jesus ug sa iyang Amahan.
Kana maomao ra sa Pinadayag 1:1, nga nagapahayag: “Kini mao ang pinadayag nga gihatag sa Diyos kang Jesu-Kristo.” (The Jerusalem Bible) Usab, ang nabanhawng Kristo diha sa langit gipakitang bug-os separado gikan sa Diyos, ug ang balaang espiritu wala hisgoti. Kon si Jesus pa ang ikaduhang persona sa Trinidad, nga nahibalo sa tanang butang, sa unsang paagi nga siya “hatagan” ug pinadayag?
Ang mga kasulatan sama niini sa tin-aw nagapakita nga walay Trinidad. Ug walay teksto diha sa tibuok Bibliya nga nagasulti bahin sa Diyos ingong usa ka Trinidad. Ang mga sinulat sa Apostolikong mga Amahan nagasumbalik niini. Sila sa labing tino wala magtudlo sa Trinidad sa Kakristiyanohan.
Ang sunod importanteng grupo sa mga sinulat bahin sa Kristiyanidad ming-abot sa hinapos sa ikaduhang siglo. Kini mao ang mga binuhatan sa mga sakop sa simbahan nga gitawag mga apologists. Sila ba nagtudlo ug Trinidad? Sa umaabot nga isyu, ang Bahin 3 niining seryeha mokomento bahin sa ilang mga pagtulon-an.
Mga Reperensiya:
1. The New Encyclopædia Britannica, Ika-15ng Edisyon, 1985, Micropædia, Tumo 1, panid 488.
2. A Dictionary of Christian Theology, giedit ni Alan Richardson, 1969, panid 95; The New Encyclopædia Britannica, Ika-15ng Edisyon, 1985, Micropædia, Tumo 4, panid 79.
3. The Apostolic Fathers, Tumo 3, ni Robert A. Kraft, 1965, panid 163.
4. Ibid., mga panid 166-7.
5. The Influence of Greek Ideas on Christianity, ni Edwin Hatch, 1957, panid 252.
6. The Ante-Nicene Fathers, ni Alexander Roberts ug James Donaldson, mga editor, Amerikanhong Pagpatik-usab sa Edinburgh nga Edisyon, 1885, Tumo I, mga panid 5, 16, 21.
7. The Library of Christian Classics, Tumo 1, Sayo Kristohanong mga Amahan, gihubad ug giedit ni Cyril C. Richardson, 1953, mga panid 70-1.
8. Ibid., panid 60.
9. The Ante-Nicene Fathers, Tumo I, panid 52.
10. Ibid., panid 58.
11. Ibid., panid 62.
12. Ibid., panid 108.
13. Ibid., panid 116.
14. Ibid., panid 53.
15. The Apostolic Fathers, Tumo 4, ni Robert M. Grant, 1966, panid 63.
16. The Ante-Nicene Fathers, Tumo I, mga panid 46-7; Cyclopedia of Biblical, Theological, and Ecclesiastical Literature, ni John McClintock ug James Strong, pinatik-usab sa Baker Book House Co., 1981, Tumo IV, mga panid 490-3; The Catholic Encyclopedia, 1910, Tumo VII, mga panid 644-7.
17. The Ante-Nicene Fathers, Tumo I, panid 35.
18. Ibid., panid 33.
19. The Ante-Nicene Fathers, Tumo II, mga panid 27, 35.
20. The Apostolic Fathers (Loeb’s Classical Library) nga may Hubad sa Inglis ni Kirsopp Lake, 1976, panid 249.
21. Early Christian Doctrines, ni J. N. D. Kelly, Ikaduhang Edisyon, 1960, mga panid 94-5.