Basahon sa Bibliya Numero 44​—Mga Buhat

Magsusulat: Lucas

Dapit Gisulatan: Roma

Sinulat Nahuman: k. 61 K.P.

Gikobrehang Panahon: 33–k. 61 K.P.

1, 2. (a) Unsang kasaysayanhong hitabo ug kalihokan ang gibatbat sa Mga Buhat? (b) Unsang hugna sa panahon ang gikobrehan sa basahon?

SA IKA-42 ka basahon sa dinasig nga Kasulatan, gihatag ni Lucas ang talaan nga mikobre sa kinabuhi, kalihokan, ug ministeryo ni Jesus ug sa iyang mga sumusunod ngadto sa panahon sa pagkayab ni Jesus. Ang kasaysayanhong rekord sa ika-44 ka basahon sa Kasulatan, ang Mga Buhat sa mga Apostoles, mipadayon sa kasaysayan sa sayong Kristiyanidad pinaagi sa paghubit sa pagtukod sa kongregasyon ingon resulta sa palakaw sa balaang espiritu. Gihubit usab niini ang pagpahalapad sa pagpanaksi, una taliwala sa mga Hudiyo ug unya sa katawhan sa tanang kanasoran. Ang dakodakong bahin sa materyal sa unang 12 ka kapitulo1-12 mikobre sa kalihokan ni Pedro ug ang nahibiling 16 ka kapitulo 13-28, sa kalihokan ni Pablo. Si Lucas dunay suod nga panag-uban kang Pablo, miduyog kaniya sa daghan sa iyang mga panaw.

² Ang basahon gitumong kang Teopilo. Sanglit siya gipunting ingon “labing halangdon,” posible giokupar niya ang pipila ka opisyal nga katungdanan, o kaha mahimo kining simple nga pahayag sa hataas nga pag-estima. (Luc. 1:3) Gitagana sa talaan ang sibu kasaysayanhong rekord sa pagtukod ug pagtubo sa Kristohanong kongregasyon. Gisugdan kini uban sa pagpadayag ni Jesus sa iyang mga disipolo tapos sa iyang pagkabanhaw ug unya girekord ang importante nga mga hitabo sa panahon gikan sa 33 ngadto sa mga 61 K.P., mikobre sa mga 28 ka tuig tanan.

 3. Kinsa ang misulat sa basahon sa Mga Buhat, ug kanus-a nahuman ang pagsulat?

³ Gikan sa karaang panahon ang magsusulat sa Ebanghelyo ni Lucas gipasidunggan misulat sa Mga Buhat. Ang duruha ka basahon gitumong kang Teopilo. Pinaagi sa pagsubli sa mitiklop nga mga hitabo sa iyang Ebanghelyo sa unang mga bersikulo sa Mga Buhat, gibugkos ni Lucas ang duha ka talaan ingon buhat sa samang awtor. Gipadayag nga gihuman ni Lucas ang Mga Buhat mga 61 K.P., lagmit sa hinapos duha ka tuig nga pagpuyo sa Roma samtang kauban si apostol Pablo. Sanglit girekord niini ang mga hitabo hangtod nianang tuiga, dimahimo kini mahuman sayosayo, ug gipasabot sa pagbiya niini sa apelasyon ni Pablo kang Cesar nga wakahukmi nga kini gihuman nianang tuiga.

 4. Unsa ang nagmatuod ang Mga Buhat kanonikal ug kasaligan?

⁴ Gikan sa kinakaraanang panahon, ang Mga Buhat gidawat sa mga eskolar sa Bibliya ingon kanonikal. Tinipik sa basahon makaplagan taliwala sa pipila sa kinakaraanan nia pa nga mga manuskritong papiro sa Gregong Kasulatan, labi na ang Michigan Num. 1571 (P³⁸) sa ikatulo o ikaupat ka siglo K.P. ug Chester Beatty Num. 1 (P⁴⁵) sa ikatulong siglo. Gipasabot niining duruha nga ang Mga Buhat gisirkular na uban sa ubang basahon sa dinasig nga Kasulatan ug busa bahin sa katalogo sa sayong petsa. Gibanaag sa pagsulat ni Lucas sa Mga Buhat ang samang talagsaong kasibu ingon sa ato nang namatikdan sa iyang Ebanghelyo. Gipahimutang ni Sir William M. Ramsay ang magsusulat sa Mga Buhat “taliwala sa mga historyador nga primero ranggo,” ug gitin-aw kon unsa ang kahulogan niini sa pag-ingon: “Ang una ug kinahanglanong hiyas sa dakong historyador mao ang kamatuoran. Kon unsa ang iyang giingon kinahanglan kasaligan.”a

 5. Iilustrar ang sibung report ni Lucas.

⁵ Miilustrar sa sibung pagreport nga kinaiya sa mga sinulat ni Lucas, atong gikutlo si Edwin Smith, kumander sa panon sa mga sakayang iggugubat Britaniko sa Mediteranyo sa Gubat sa Kalibotan I, nga misulat sa magasin The Rudder, Marso 1947: “Ang karaang mga sakayan wala timonili ingon sa modernong panahon sa timon nga gitaod sa poste sa ulin, apan sa duha ka dakong bugsay o gaud, sa matag kilid sa ulin; busa gihisgotan kini sa plural nga numero ni San Lucas. [Buh. 27:40] . . . Atong nakita sa atong pagsusi nga ang matag pahayag labot sa kalihokan niining sakayan, gikan sa panahon kini mibiya sa Maayong Dunggoanan hangtod kini nasangad sa Malta, ingon sa gipahaluna ni San Lucas gimatud-an sa gawas ug independiyente nga ebidensiya sa labing eksakto ug makatagbaw nga kinaiya; ug ang iyang pahayag labot sa panahon nga ang sakayan diha sa dagat tukma sa distansiya nga gilawig; ug sa kaulahian ang iyang hubit sa dapit diin kini nahidangat tukma sa dapit. Gipakita niining tanan si Lucas aktuwal milawig ingon sa gihubit, ug dugang pa gipakita ang iyang kaugalingon ingon tawo kansang obserbasyon ug pahayag mahimong dawaton ingon kasaligan ug kapiyalan sa kinatas-ang ang-ang.”b

 6. Unsang mga panig-ingnan mipakita kon sa unsang paagi ang mga kaplag arkiyolohikal mikumpirmar sa kasibu sa Mga Buhat?

⁶ Ang kaplag arkiyolohikal mikumpirmar usab sa kasibu sa talaan ni Lucas. Pananglitan, ang pagkalot sa Efeso miugkat sa templo ni Artemisa ingon man sa karaang teatro diin ang mga taga-Efeso nagubot batok kang Pablo. (Buh. 19:27-41) Ang mga inskripsiyon nadiskobrehan nga mikumpirmar sa kahusto sa paggamit ni Lucas sa titulo “mga punoan sa siyudad” ingon gipadapat sa mga opisyal sa Tesalonica. (17:6, 8) Gipakita sa duha ka Maltese nga inskripsiyon si Lucas husto usab sa pagpunting kang Publio ingon “ang punoan” sa Malta.—28:7.c

 7. Sa unsang paagi ang girekord nga mga pakigpulong mipakita nga ang rekord sa Mga Buhat base sa kamatuoran?

⁷ Dugang pa, ang lainlaing pakigpulong gihimo nila Pedro, Esteban, Cornelio, Tertulo, Pablo, ug uban pa, ingon girekord ni Lucas, tanan lahi sa estilo ug komposisyon. Bisan ang pakigpulong ni Pablo nga gipamolong atubangan sa lainlaing tigpaminaw, miusab sa estilo sa pagpahaom sa okasyon. Gipasabot niini nga girekord lamang ni Lucas ang iya mismong nadunggan o kon unsa ang gireport kaniya sa uban saksing-nakakita. Si Lucas dili magsusulat sa sugilanon.

 8. Unsa ang gisulti kanato sa Kasulatan mahitungod ni Lucas ug sa iyang panag-uban kang Pablo?

⁸ Diyotay ra kaayo ang hibaloan sa personal nga kinabuhi ni Lucas. Si Lucas mismo dili apostol apan nakig-uban nila nga apostol. (Luc. 1:1-4) Sa tulo ka higayon gihinambitan ni apostol Pablo si Lucas pinaagi sa ngalan. (Col. 4:10, 14; 2 Tim. 4:11; Filem. 24) Sulod sa pipila ka tuig siya kanunay kauban ni Pablo, kinsa mitawag kaniya “ang hinigugmang mananambal.” Dunay usab-usab sa talaan taliwala sa “sila” ug “kami,” mipasabot si Lucas uban ni Pablo sa Troas sulod sa ikaduha misyonerong panaw ni Pablo, nga mahimong mipabilin siya sa Filipos hangtod si Pablo mibalik pipila ka tuig sa ulahi, ug unya siya miduyog usab kang Pablo ug miuban kaniya sa iyang panaw sa Roma alang sa husay.—Buh. 16:8, 10; 17:1; 20:4-6; 28:16.

KAUNDAN SA MGA BUHAT

 9. Unsang mga butang ang gisulti sa mga disipolo sa panahon sa pagkayab ni Jesus?

⁹ Mga hitabo hangtod Pentekostes (1:1-26). Samtang gibuksan ni Lucas kining ikaduhang talaan, ang gibanhaw nga Jesus misulti sa iyang mahinamong mga disipolo nga sila bawtismohan sa balaang espiritu. Ang Gingharian ipasig-uli ba niining panahona? Dili. Apan sila makadawat sa gahom ug mahimong mga saksi “ngadto sa kinalay-ang dapit sa yuta.” Samtang si Jesus giisa luyo sa ilang panan-aw, duha ka lalaki nga puti ug bisti misulti kanila: “Kining Jesus nga gikuha gikan kaninyo ngadto sa langit mobalik ra unya sa samang paagi.”—1:8, 11.

10. (a) Unsang halandomong mga butang nahitabo sa adlaw sa Pentekostes? (b) Unsang pagpatin-aw ang gihatag ni Pedro, ug unsa ang miresulta niini?

¹⁰ Ang halandomong adlaw sa Pentekostes (2:1-42). Ang mga disipolo mitigom tanan sa Jerusalem. Sa hinanali ang dahunog ingon sa huros sa hangin mipuno sa balay. Ang mga dila ingon sa kalayo mipatong niadtong presente. Gipuno sila sa balaang espiritu ug misugod pagsulti sa lainlaing pinulongan mahitungod sa “katingalahang mga butang sa Diyos.” (2:11) Ang nanan-aw nahingangha. Karon si Pedro mitindog ug misulti. Iyang gitin-aw kining pagbubo sa espiritu katumanan sa tagna ni Joel (2:28-32) ug si Jesu-Kristo, karon gibanhaw ug gituboy na sa tuo nga kamot sa Diyos, ‘mibubo niining ilang nakita ug nadungog.’ Giduslak sa kasingkasing, mga 3,000 migakos sa pulong ug gibawtismohan.—2:33.

11. Giunsa pagpalambo ni Jehova ang bulohaton sa pagwali?

¹¹ Ang pagsaksi nagkahalapad (2:43–5:42). Matag adlaw, gipadayon ni Jehova ang pagduyog kanila niadtong giluwas. Gawas sa templo nahibalag nila Pedro ug Juan ang tawong bakol kinsa sukad wala makalakaw sa iyang kinabuhi. “Sa ngalan ni Jesu-Kristo nga Nasareno, paglakaw!” sugo ni Pedro. Dihadiha ang tawo misugod sa “paglakaw ug paglukso ug pagdayeg sa Diyos.” Unya si Pedro miapelar sa katawhan sa paghinulsol ug pagliso, “aron ang mga panahon sa kahayahay moabot gikan sa persona ni Jehova.” Nalagot nga si Pedro ug Juan mitudlo sa pagkabanhaw ni Jesus, ang relihiyosong mga lider midakop kanila, apan ang ranggo sa mga magtotoo midaghan ngadto sa mga 5,000 ka tawo.—3:6, 8, 19.

12. (a) Unsang tubag ang gihatag sa mga disipolo sa dihang gisugo sa paghunong sa pagwali? (b) Alang sa unsa gisilotan sila Ananias ug Sapira?

¹² Sunod adlaw, sila Pedro ug Juan gidala atubangan sa Hudiyong mga magmamando alang sa pagpanukit. Prangkang mitestigo si Pedro nga ang kaluwasan pinaagi lamang kang Jesu-Kristo, ug sa dihang gisugo sa paghunong sa ilang bulohaton sa pagwali, sila Pedro ug Juan mitubag: “Kon kini matarong sa panan-aw sa Diyos nga patalinghogan kamo inay kay sa Diyos, hukmi alang sa inyong kaugalingon. Apan alang kanamo, dili kami makapugong sa pagsulti mahitungod sa mga butang among nakita ug nadungog.” (4:19, 20) Gibuhian sila, ug ang tanang disipolo mipadayon sa pagsulti sa pulong sa Diyos uban ang kaisog. Tungod sa sirkumstansiya, ilang gilangkob ang ilang materyal nga kabtangan ug gipaigo sumala sa kinahanglanon. Bisan pa, usa ka Ananias ug iyang asawa, si Sapira, mibaligya sa pipila ka kabtangan ug sekretong gitagoan ang bahin sa bili samtang mipakaaron-ingnon mihatag sa tibuok kantidad. Giyagyag sila ni Pedro, ug sila milukapa nga patay tungod ilang gibakakan ang Diyos ug balaang espiritu.

13. Uban sa unsa gisumbong ang mga apostol, ug sa unsang paagi sila mitubag, ug unsa ang ilang gipadayon sa pagbuhat?

¹³ Gibalhog sa makausa pa sa mabugalbugalon relihiyosong mga lider ang mga apostol sa bilanggoan, apan niining panahona gipagawas sila sa manolonda ni Jehova. Sunod adlaw gidala na usab sila atubangan sa Sanhedrin ug gisumbong nga ‘gilukop ang Jerusalem uban sa ilang pagtulon-an.’ Mitubag sila: “Kinahanglan among sugton ang Diyos ingon magmamando inay kay sa mga tawo.” Bisan pa gilatos ug gihulga, sila midumili sa paghunong, ug ‘matag adlaw sa templo ug gikan sa balay ngadto sa balay sila mipadayon nga wayhunong sa pagtudlo ug pagpahayag sa maayong balita mahitungod kang Kristo, si Jesus.’—5:28, 29, 42.

14. Sa unsang paagi namartir si Esteban?

¹⁴ Pagkamartir ni Esteban (6:1–8:1a). Si Esteban usa sa pito nga gitudlo sa balaang espiritu sa pagpang-apod-apod sa pagkaon sa lamesa. Siya usab gamhanan nga misaksi sa kamatuoran, ug labihan ka mainiton sa iyang pagpaluyo sa pagtuo nga gidala siya sa iyang nalagot nga mga kaatbang atubangan sa Sanhedrin sa sumbong sa pagpasipala. Sa paghimo sa iyang depensa, gisugilon una ni Esteban ang taas pag-antos ni Jehova nganha sa Israel. Unya, sa waykahadlok nga kalarino, miabot siya sa punto: ‘Gahig-ulo nga mga tawo, kamo kanunay misukol sa balaang espiritu, kamo nga midawat sa Kasugoan ingon gihatag pinaagi sa mga manolonda apan wala motuman niini.’ (7:51-53) Labihan ra kini kanila. Sila mihasmag kaniya, gilabay siya gawas sa siyudad, ug gibato siya hangtod sa kamatayon. Si Saulo mitan-aw uban ang pag-uyon.

15. Unsa ang miresulta sa paglutos, ug unsang kasinatian sa pagwali ang nabatonan ni Felipe?

¹⁵ Paglutos, pagkakabig ni Saulo (8:1b–9:30). Ang paglutos nga gisugdan nianang adlawa batok sa kongregasyon sa Jerusalem mitibulaag sa tanan latas sa yuta gawas sa mga apostol. Si Felipe miadto sa Samarya, diin daghan midawat sa pulong sa Diyos. Sila Pedro ug Juan gipadala didto gikan sa Jerusalem aron kining mga magtotoo makadawat sa balaang espiritu “pinaagi sa pagpandong sa mga kamot sa mga apostol.” (8:18) Usa ka manolonda misugo kang Felipe pa habagatan sa dalan Jerusalem-Gasa, diin iyang nakaplagan ang eunuko sa harianong korte sa Etiopiya nga nagsakay sa karo ug nagbasa sa basahon sa Isaias. Gitin-aw ni Felipe kaniya ang kahulogan sa tagna ug gibawtismohan siya.

16. Sa unsang paagi si Saulo nakabig?

¹⁶ Kasamtangan, si Saulo, “nangusmo pa sa hulga ug pagpatay batok sa mga disipolo sa Ginoo,” miadto sa pagdakop niadtong ‘sakop sa Dalan’ sa Damasko. Sa hinanali usa ka kahayag gikan sa langit misidlak kaniya, ug siya natumba sa yuta nga buta. Usa ka tingog gikan sa langit misulti kaniya: “Ako si Jesus, kinsa imong gilutos.” Human sa tulo ka adlaw sa Damasko, usa ka disipolo nga ginganlan Ananias mialagad kaniya. Si Saulo naulian sa iyang panan-aw, gibawtismohan, ug nahimong puno sa balaang espiritu, sa pagkaagi siya nahimong mainiton ug takos nga magwawali sa maayong balita. (9:1, 2, 5) Niining makapapugwat nga liso sa mga hitabo, ang maglulutos nahimong gilutos ug kinahanglan moikyas alang sa iyang kinabuhi, una gikan sa Damasko ug unya gikan sa Jerusalem.

17. Sa unsang paagi nakadangat ang maayong balita sa dituli nga mga Hentil?

¹⁷ Ang maayong balita miadto sa dituli nga mga Hentil (9:31–12:25). Ang kongregasyon karon ‘misulod sa panahon sa kalinaw, gilig-on; ug samtang kini milakaw sa kahadlok kang Jehova ug sa kalipay sa balaang espiritu, kini mipadayon sa pagtubo.’ (9:31) Sa Jope, gibanhaw ni Pedro ang hinigugmang Tabita (Dorcas) gikan sa minatay, ug dinhi siya nakadawat sa tawag sa pag-adto sa Cesarea, diin ang opisyal sa kasundalohan nga ginganlan Cornelio mihulat kaniya. Miwali siya kang Cornelio ug sa iyang panimalay ug sila mituo, ug ang balaang espiritu gibubo kanila. Nakaamgo “ang Diyos walay pinalabi, apan sa tagsa ka nasod ang tawo nga nahadlok kaniya ug nagbuhat sa pagkamatarong madawat kaniya,” gibawtismohan sila ni Pedro—ang una dituli Hentil nga mga kinabig. Gitin-aw ni Pedro sa ulahi kining bag-ong kaugmaran sa mga igsoon sa Jerusalem, diin ilang gihimaya ang Diyos.—10:34, 35.

18. (a) Unsa ang sunod nahitabo sa Antioquia? (b) Unsang paglutos ang mibuto, apan naangkon ba niini ang tumong niini?

¹⁸ Samtang ang maayong balita mipadayon sa tuling pagkaylap, sila Bernabe ug Saulo mitudlo sa dakodakong panon sa Antioquia, ‘ug kini una sa Antioquia nga ang mga disipolo pinaagi sa langitnong probidensiya gitawag mga Kristohanon.’ (11:26) Makausa pa ang paglutos mibuto. Gipatay ni Herodes Agripa I si Santiago nga igsoon ni Juan uban sa espada. Iyang gibalhog usab si Pedro sa bilanggoan, apan sa makausa pa gipagawas sa manolonda ni Jehova si Pedro. Dimaayo kini alang sa daotang Herodes! Tungod kay siya napakyas sa paghatag himaya sa Diyos, gikaon siya sa mga ulod ug namatay. Sa laing bahin, ‘ang pulong ni Jehova mipadayon sa pagtubo ug pagkaylap.’—12:24.

19. Unsa ka halapad ang una misyonerong panaw ni Pablo, ug unsa ang nahimo?

¹⁹ Una misyonerong panaw ni Pablo, uban ni Bernabe (13:1–14:28).d Sila Bernabe ug “Saulo, kinsa usab si Pablo,” gibulag ug gipadala gikan sa Antioquia pinaagi sa balaang espiritu. (13:9) Sa pulo sa Sipro, daghan ang nahimong magtotoo, lakip ang prokonsul si Sergio Paulo. Sa dakong yuta sa Asya Menor, gilibot nila ang unom o kapin ka siyudad, ug bisan diin mao ra ang istorya: Usa ka klarong pagbahin taliwala niadtong kinsa malipayong midawat sa maayong balita ug sa gahig-liog nga mga kaatbang kinsa mihagit sa molabay-bato magubutong panon batok sa mga mensahero ni Jehova. Human gitudlo ang mga ansiyano sa bag-o gipormang mga kongregasyon, sila Pablo ug Bernabe mibalik sa Antioquia sa Sirya.

20. Pinaagi sa unsang desisyon nahusay ang isyu sa pagtuli?

²⁰ Paghusay sa isyu sa pagtuli (15:1-35). Uban sa daghang pagsulod sa mga di-Hudiyo, ang kwestiyon mitungha kon kini sila kinahanglan tulion. Gidala nila Pablo ug Bernabe ang isyu ngadto sa mga apostol ug mga ansiyano sa Jerusalem, diin ang disipolo Santiago mao ang midumala ug mihikay sa pagpadala sa inuyonan tanan nga desisyon pinaagi sa pormal nga sulat: “Ang balaang espiritu ug kami sa among kaugalingon mipabor sa dili na pagdat-og pa sa laing luwan kaninyo, gawas niining kinahanglanong mga butang, sa pagpadayon sa pagdumili sa mga butang gihalad sa mga idolo ug sa dugo ug sa mga butang giluok ug sa pagpakighilawas.” (15:28, 29) Ang pagdasig niining sulat mipahinabo sa mga igsoon sa Antioquia sa pagmaya.

21. (a) Kinsa ang miuban kang Pablo sa iyang ikaduha misyonerong panaw? (b) Unsang mga hitabo mitimaan sa duaw sa Macedonia?

²¹ Ministeryo mihalapad uban sa ikaduhang panaw ni Pablo (15:36–18:22).e “Human sa pipila ka adlaw” sila Bernabe ug Marcos milayag pa Sipro, samtang sila Pablo ug Silas miadto latas sa Sirya ug Asya Menor. (15:36) Ang batan-ong lalaki si Timoteo mikuyog kang Pablo sa Listra, ug sila mipanaw pa Troas sa kabaybayonan Aegeano. Dinhi sa panan-awon nakita ni Pablo ang usa ka tawo nga nangaliyupo kaniya: “Umari ka sa Macedonia ug tabangi kami.” (16:9) Si Lucas mikuyog kang Pablo, ug sila misakay ug sakayan pa Filipos, ang pangunang siyudad sa Macedonia, diin sila Pablo ug Silas gibalhog sa bilanggoan. Miresulta kini sa pagkahimong magtotoo ug pagpabawtismo sa magbalantay bilanggoan. Human sila gibuhian, sila mipadayon sa Tesalonica, ug didto ang masinahong mga Hudiyo mihulhog sa magubutong panon batok kanila. Busa pagkagabii gipalakaw sa mga igsoon sila Pablo ug Silas ngadto sa Berea. Dinhi gipakita sa mga Hudiyo ang kahalangdon-hunahuna pinaagi sa pagdawat sa pulong “uban sa labihang kahinangop sa hunahuna, maampingon nga misusi sa Kasulatan matag adlaw” sa pagpangitag kalig-onan sa mga butang natun-an. (17:11) Gibilin sila Silas ug Timoteo uban niining bag-ong kongregasyon, ingon nga iyang gibilin si Lucas sa Filipos, mipadayon si Pablo pa habagatan sa Atenas.

22. Unsa ang miresulta sa mahanasong pakigpulong ni Pablo sa Areopago?

²² Niining siyudad sa mga idolo, ang tugbaw-hunahuna nga mga Epikureo ug mga pilosopong Estoiko miyam-id kang Pablo ingon “yamyamero” ug “magmamantala sa langyaw nga mga diyos,” ug ilang gidala siya sa Areopago, o Bungtod Marte. Uban sa mahanasong oratorya miergo si Pablo pabor sa pagpangita sa matuod nga Diyos, ang “Ginoo sa langit ug yuta,” kinsa migarantiya ug matarong hukom pinaagi sa usa kinsa Iyang gibanhaw gikan sa minatay. Ang hisgot sa pagkabanhaw mibahin sa iyang tigpaminaw, apan ang pipila nahimong magtotoo.—17:18, 24.

23. Unsa ang nahimo sa Corinto?

²³ Sunod, sa Corinto, si Pablo mipuyo uban nila Aquila ug Priscila, miduyog kanila sa bulohaton sa paghimog-tolda. Ang oposisyon sa iyang pagwali mipugos kaniya sa paggawas sa sinagoga ug sa paghimo sa iyang mga miting sa sunod ganghaan, sa balay ni Tito Justo. Si Crispo, ang nagdumalang opisyal sa sinagoga, nahimong magtotoo. Human mipabilin sa 18 ka bulan sa Corinto, si Pablo mibiya uban nila Aquila ug Priscila pa Efeso, diin iyang gibilin sila ug mipadayon pa Antioquia sa Sirya, sa ingon gitiwas ang iyang ikaduha misyonerong panaw.

24, 25. (a) Sa panahon gisugdan ni Pablo ang iyang ikatulong panaw, unsa ang nahitabo sa Efeso? (b) Unsang gubot ang mitimaan sa konklusyon sa tulo ka tuig nga pagpuyo ni Pablo?

²⁴ Giduaw usab ni Pablo ang mga kongregasyon, ikatulong panaw (18:23–21:26).f Usa ka Hudiyong ginganlan Apolos miabot sa Efeso gikan sa Alejandria, Egipto, isog nga misulti sa sinagoga mahitungod kang Jesus, apan nakaplagan nila Aquila ug Priscila nga kinahanglanon ang pagtul-id sa iyang pagtulon-an una pa siya mopadayon sa Corinto. Si Pablo karon naa sa iyang ikatulong panaw ug sa igong panahon miabot sa Efeso. Hibaloan nga ang mga magtotoo dinhi gibawtismohan uban sa bawtismo ni Juan, gitin-aw ni Pablo ang bawtismo sa ngalan ni Jesus. Unya iyang gibawtismohan ang mga 12 ka tawo; ug sa dihang iyang gipandongan sila sa iyang mga kamot, sila nakadawat sa balaang espiritu.

²⁵ Sulod sa tulo ka tuig nga pagpabilin ni Pablo sa Efeso, ‘ang pulong ni Jehova mipadayon sa pagtubo ug mikaylap sa gamhanan nga paagi,’ ug daghan ang mibiya sa ilang pagsimba sa patron nga diyosa sa siyudad, si Artemisa. (19:20) Nasuko sa nameligrong pagkawala sa negosyo, gibalhog sa mga namuhat sa mga modelong plata ang siyudad sa kaguliyang nga kini nagkinahanglan ug daghang oras sa pagpatibulaag sa panon. Wala madugay human niana si Pablo mibiya pa Macedonia ug Gresya, miduaw sa mga magtotoo subay sa giagian.

26. (a) Unsang milagro ang gihimo ni Pablo sa Troas? (b) Unsang tambag ang iyang gihatag sa mga magtatan-aw sa Efeso?

²⁶ Si Pablo mipabilin sa tulo ka bulan sa Gresya una pa mibalik agi sa Macedonia, diin si Lucas mikuyog kaniya. Mitabok sila pa Troas, ug dinhi, samtang si Pablo midiskurso hangtod lalom gabii, usa ka batan-ong lalaki natulog ug nahulog sa bintana sa ikatulong andana. Gipunit siya nga patay na, apan giuli ni Pablo ang iyang kinabuhi. Sunod adlaw sila Pablo ug ang iyang pundok mibiya pa Mileto, diin si Pablo mihunong pa Jerusalem, aron makigmiting uban sa mga ansiyano gikan sa Efeso. Iyang gipahibalo sila nga sila dili na makakita pa sa iyang nawong. Kadinalian, nan, kini alang kanila sa pagpanguna ug pagbantay sa panon sa Diyos, ‘taliwala kanila ang balaang espiritu mitudlo kanila ingon mga magtatan-aw’! Iyang gipahinumdom ang panig-ingnan iyang gipahaluna taliwala kanila, ug gitambagan niya sila mopadayon sa pagtukaw, dili modaginot sa ilang kaugalingon sa paghatag alang sa mga igsoon. (20:28) Bisan pa gipasidan-an dili motunob sa Jerusalem, si Pablo wala mosibog balik. Miuyon ang iyang mga kauban, miingon: “Pasagdi ang kabubut-on ni Jehova matuman.” (21:14) Dunay dakong kasadya sa dihang si Pablo mireport nila Santiago ug mga ansiyano labot sa panalangin sa Diyos sa iyang ministeryo taliwala sa kanasoran.

27. Unsang abiabi ang nadawat ni Pablo sa templo?

²⁷ Si Pablo gidakop ug gihusay (21:27–26:32). Sa dihang si Pablo mipadayag sa templo sa Jerusalem, dili maabiabihon ang pagdawat kaniya. Ang mga Hudiyo gikan sa Asya milihok sa tibuok siyudad batok kaniya, ug ang Romanhong mga sundalo igo lang gayod miluwas kaniya.

28. (a) Unsang kwestiyon ang gibangon ni Pablo atubangan sa Sanhedrin, ug uban sa unsang resulta? (b) Unya diin siya gipadala?

²⁸ Unsa man kining kabanha? Kinsa kining Pablo? Unsa ang iyang krimen? Ang nalibog kumander militar buot masayod sa mga tubag. Tungod sa iyang Romanhong pagkalungsoranon, miikyas si Pablo sa latos ug gidala atubangan sa Sanhedrin. A, nabahin nga hukmanan sa mga Pariseo ug mga Saduseo! Busa gibangon ni Pablo ang kwestiyon sa pagkabanhaw, gibutang ang usa batok sa usa. Samtang ang lalis nahimong init kaayo, gisakmit sa Romanhong mga sundalo si Pablo gikan sa taliwala sa Sanhedrin una pa siya kuniskunison. Sekreto nga gipadala siya sa gabii ngadto kang Gobernador Felix sa Cesarea uban sa daghan kombuy nga sundalo.

29. Akusado nga batok-kagamhanan, unsang serye sa mga husay o mga bista ang nabatonan ni Pablo, ug unsang pag-apelar ang iyang gihimo?

²⁹ Akusado nga batok-kagamhanan sa iyang mga magsusumbong, antigo nga gidepensahan ni Pablo ang iyang kaugalingon atubangan ni Felix. Apan gilangan ni Felix sa paglaom nga subornohan ug salapi alang sa kagawasan ni Pablo. Milabay ang duha ka tuig. Gipulihan ni Porcio Festo si Felix ingon gobernador, ug usa ka bag-ong husay ang gimando. Makausa pa, ang seryosong mga sumbong gihimo, ug makausa pa gipahayag ni Pablo ang iyang kainosente. Apan si Festo, aron makadaog sa pabor sa mga Hudiyo, misugyot sa dugang husay atubangan kaniya sa Jerusalem. Busa mipahayag si Pablo: “Ako miapelar kang Cesar!” (25:11) Milabay ang dugang panahon. Sa kaulahian, si Haring Herodes Agripa II miduaw ingon tahod kang Festo, ug si Pablo sa makausa pa gidala sa hawanan sa paghukom. Kakusganon ug kamadanihon sa iyang testimonyo nga si Agripa napalihok sa pagsulti kaniya: “Sulod sa mubong panahon mahimong madani nimo ako nga mahimong Kristohanon.” (26:28) Giila usab ni Agripa ang kainosente ni Pablo ug mahimo siyang buhian kon wala pa siya miapelar kang Cesar.

30. Unsang kasinatian ang nahitabo kang Pablo sa paglawig hangtod sa Malta?

³⁰ Si Pablo miadto sa Roma (27:1–28:31).g Si Pablo nga bilanggo ug uban pa gisakay sa sakayan alang sa unang hugna sa panaw pa Roma. Kay kontra ang hangin, hinay ang paglawig. Sa dunggoanan sa Mira, mibalhin sila ug sakayan. Inig-abot sa Maayong Dunggoanan, sa Kreta, girekumenda ni Pablo didto mopalabay sa tingtugnaw, apan misugyot ang mayoria sa pagpadayon sa paglawig. Bag-o pa sila nakapalawod sa dihang ang kusog kaayong hangin mihuros kanila ug mipadpad kanila sa waykaluoy. Human sa duha ka semana ang ilang sakayan sa kaulahian bungkag nga nasangad sa mabaw sa baybayon sa Malta. Matuod sa unang pasalig ni Pablo, walay usa sa 276 nga luwan ang nawad-an sa iyang kinabuhi! Ang mga pumuluyo sa Malta mipakitag talagsaon tawhanong kalolot, ug sulod nianang tingtugnaw, giayo ni Pablo ang daghan kanila pinaagi sa milagrosong gahom sa espiritu sa Diyos.

31. Giunsa paghimamat si Pablo pag-abot sa Roma, ug sa unsa gihimo niya ang iyang kaugalingon nga okupado didto?

³¹ Sunod tingpamulak miabot si Pablo sa Roma, ug ang mga igsoon migula sa dalan sa pagtagbo kaniya. Ang pagkakita kanila mipahinabo kang Pablo sa ‘pagpasalamat sa Diyos ug magmaisogon.’ Bisan pa bilanggo, si Pablo gitugtan sa pagpuyo sa iyang kaugalingon giabangan nga balay uban sa bantay nga sundalo. Gitapos ni Lucas ang iyang talaan, gihubit ang malolotong pagdawat ni Pablo sa tanan niadtong kinsa mianha kaniya ug sa “pagwali sa gingharian sa Diyos kanila ug pagtudlo sa mga butang maylabot sa Ginoong Jesu-Kristo uban sa dako kaayong kagawasan sa pagsulti, nga waykakulian.”—28:15, 31.

NGANONG MAPUSLANON

32. Una ug sa Pentekostes, sa unsang paagi si Pedro mitestigo sa kakasaligan sa Hebreohanong Kasulatan?

³² Gidugang sa basahon sa Mga Buhat ang pamatuod sa mga talaan sa Ebanghelyo sa paglig-on sa kakasaligan ug kadinasig sa Hebreohanong Kasulatan. Samtang nagkaduol ang Pentekostes, gisitar ni Pedro ang katumanan sa duha ka tagna nga “gipamolong daan sa balaang espiritu pinaagi sa baba ni David mahitungod kang Judas.” (Buh. 1:16, 20; Sal. 69:25; 109:8) Gisultihan usab ni Pedro ang nahinganghang panon sa Pentekostes nga sila aktuwal nakasaksi sa katumanan sa tagna: “Kini ang giingon pinaagi ni manalagna Joel.”—Buh. 2:16-21; Joel 2:28-32; itandi usab ang Buhat 2:25-28, 34, 35 uban sa Salmo 16:8-11 ug Salmo 110:1.

33. Sa unsang paagi sila Pedro, Felipe, Santiago, ug Pablo tanan mipakita sa Hebreohanong Kasulatan nga dinasig?

³³ Sa pagkumbensir sa laing panon gawas sa templo, gisangpit sa makausa pa ni Pedro ang Hebreohanong Kasulatan, una gikutlo si Moises ug unya miingon: “Ug ang tanang manalagna, sa matuod, gikan kang Samuel padayon ug niadtong misunod, ingon daghan ang misulti na, tataw usab nga misulti niining mga adlawa.” Sa ulahi, atubangan sa Sanhedrin, gikutlo ni Pedro ang Salmo 118:22 sa pagpakita nga si Kristo, ang bato nga ilang gisalikway, nahimong “ulo sa pamag-ang.” (Buh. 3:22-24; 4:11) Gitin-aw ni Felipe sa Etiopiyanhong eunuko sa unsang paagi ang tagna sa Isaias 53:7, 8 natuman, ug sa nahayagan na, kini mapaubsanong mihangyo sa bawtismo. (Buh. 8:28-35) Ingon man, namolong kang Cornelio labot kang Jesus, si Pedro mitestigo: “Kaniya ang tanang manalagna misaksi.” (10:43) Sa dihang ang butang sa pagtuli gidebatehan, gipaluyohan ni Santiago ang iyang desisyon pinaagi sa pag-ingon: “Uban niini ang mga pulong sa Mga Manalagna miuyon, ingon kini nahisulat.” (15:15-18) Si apostol Pablo misalig sa samang awtoridad. (26:22; 28:23, 25-27) Ang dayag andam nga pagdawat sa mga disipolo ug sa ilang magpapatalinghog sa Hebreohanong Kasulatan ingon bahin sa Pulong sa Diyos mipatik sa dinasig nga pag-uyon niadtong mga sinulat.

34. Unsa ang gibutyag sa Mga Buhat mahitungod sa Kristohanong kongregasyon, ug lahi ba kini karon?

³⁴ Labing mapuslanon ang Mga Buhat sa pagpakita kon sa unsang paagi gitukod ang Kristohanong kongregasyon ug sa unsang paagi kini mitubo ubos sa gahom sa balaang espiritu. Latas niining dramatikong talaan, atong maobserbahan ang panalangin sa Diyos sa pagpahalapad, ang kaisog ug kasadya sa unang mga Kristohanon, ang ilang wala mokompromisong baroganan sa nawong sa paglutos, ug ang ilang kamasinugtanon sa pag-alagad, ingon gipakita sa tubag ni Pablo sa pagsulod sa langyaw nga pag-alagad ug sa pag-adto sa Macedonia. (4:13, 31; 15:3; 5:28, 29; 8:4; 13:2-4; 16:9, 10) Ang Kristohanong kongregasyon karon dili lahi, kay kini tingob gihikot sa gugma, paghiusa, ug kumong interes samtang kini namolong sa “halangdong mga butang sa Diyos” ubos sa giya sa balaang espiritu.—2:11, 17, 45; 4:34, 35; 11:27-30; 12:25.

35. Sa unsang paagi gipakita sa Mga Buhat unsaon sa pagsaksi, ug unsang hiyas sa ministeryo ang gipasiugda?

³⁵ Gipakita sa basahon sa Mga Buhat kon sa unsang paagi ang Kristohanong kalihokan sa pagmantala sa Gingharian sa Diyos ipadayon. Si Pablo mismo panig-ingnan, miingon: “Wala ako modumili sa pagsulti kaninyo sa bisan unsa sa mga butang mapuslanon ni sa pagtudlo kaninyo sa publiko ug gikan sa balay ngadto sa balay.” Unya siya mipadayon sa pag-ingon: “Ako sa bug-os misaksi.” Kining tema sa ‘bug-os nga pagsaksi’ midapit sa atong pagtagad sa tibuok basahon, ug kini labi na madanihon sa kataposang mga parapo, diin ang tibuok kasingkasing debosyon ni Pablo sa iyang pagwali ug pagtudlo, bisan ubos sa mga gapos sa bilanggoan, gipasiugda sa mga pulong: “Ug iyang gitin-aw ang butang kanila pinaagi sa bug-os nga pagsaksi mahitungod sa gingharian sa Diyos ug pinaagi sa paggamit sa paghaylo uban kanila mahitungod kang Jesus gikan sa kasugoan ni Moises ug sa Mga Manalagna, gikan sa buntag hangtod gabii.” Hinaot unta ingon kita niana ka bug-os kasingkasing sa atong kalihokan sa Gingharian!—20:20, 21; 28:23; 2:40; 5:42; 26:22.

36. Unsang praktikal nga tambag ni Pablo gamhanang mipadapat sa mga magtatan-aw karon?

³⁶ Ang diskurso ni Pablo sa mga magtatan-aw sa Efeso undan ug daghan praktikal nga tambag alang sa mga magtatan-aw karon. Sanglit sila gitudlo pinaagi sa balaang espiritu, labing importante sila ‘momatngon sa ilang kaugalingon ug sa tanan sa panon,’ mopakaon kanila nga malumo ug mobantay kanila batok sa madaogdaogong mga lobo nga naninguha sa ilang kalaglagan. Dili kini gaan nga responsabilidad! Ang mga magtatan-aw nanginahanglan mopadayon sa pagmata ug paglig-on sa ilang kaugalingon sa pulong sa dili takos nga kalolot sa Diyos. Samtang sila mihago sa pagtabang niadtong kinsa maluya, ilang “ibutang sa hunahuna ang mga pulong sa Ginoong Jesus, sa dihang siya mismo miingon, ‘Dunay dakong kalipay sa paghatag kay sa pagdawat.’”—20:17-35.

37. Pinaagi sa unsang mataktikang argumento gipasabot ni Pablo ang iyang punto sa Areopago?

³⁷ Ang ubang mga diskurso ni Pablo migilak usab sa klarong kabatbatan sa mga prinsipyo sa Bibliya. Pananglitan, naa ang klasikong argumento sa iyang pakigpulong sa mga Estoiko ug mga Epikureo sa Areopago. Una iyang gikutlo ang inskripisyon sa altar, “Alang sa Diyos nga Wala Hiilhi,” ug gigamit kini ingon iyang katarongan sa pagpatin-aw nga ang usa matuod nga Diyos, ang Ginoo sa langit ug yuta, kinsa mihimo gikan sa usa ka tawo sa tagsa ka nasod sa mga tawo, “dili halayo sa matag usa kanato.” Unya iyang gikutlo ang mga pulong sa ilang mga magbabalak, “Kay kita usab iyang mga anak,” sa pagpakita kon unsa ka kataw-anan ang pagpakaingon sila gikan sa waykinabuhi nga mga idolo sa bulawan, pilak, o bato. Busa si Pablo sa mataktika milig-on sa pagkasoberano sa buhi nga Diyos. Diha lamang sa iyang paniklop nga mga pulong nga iyang gibangon ang isyu sa pagkabanhaw, ug bisan pa ngani wala niya hisgoti ang ngalan ni Kristo. Iyang gipasabot ang iyang punto sa supremong pagkasoberano sa usa matuod nga Diyos, ug ang pipila nahimong mga magtotoo ingon resulta.—17:22-34.

38. Unsang panalangin ang moresulta sa matang sa pagtuon nga gidasig sa Mga Buhat?

³⁸ Gidasig sa basahon sa Mga Buhat ang padayon, makugihong pagtuon sa “tibuok Kasulatan.” Sa dihang unang miwali si Pablo sa Berea, ang mga Hudiyo didto, sanglit “ilang gidawat ang pulong uban sa dakong kahinangop sa hunahuna, maampingon nga misusi sa Kasulatan matag adlaw sa pagtino kon kining mga butanga matuod ba,” gidayeg ingon “dungganon-hunahuna.” (17:11) Karon, ingon niadto, kining mahinangpon nga pagsusi sa Kasulatan uban sa puno-espiritu nga kongregasyon ni Jehova moresulta sa panalangin sa hugot ug lig-ong pagtuo. Pinaagi niining pagtuon ang usa makadangat sa klarong pagpabili sa langitnong mga prinsipyo. Usa ka nindot nga pahayag niining mga prinsipyo girekord sa Buhat 15:29. Dinhi ang nagamandong lawas sa mga apostol ug mga ansiyano sa Jerusalem mipahibalo nga samtang ang pagtuli dili na kinahanglanon alang sa espirituwal nga Israel, dunay tinong mga pagdili sa idolatriya, dugo, ug pagpakighilawas.

39. (a) Giunsa paglig-on ang mga disipolo sa pag-atubang sa paglutos? (b) Unsang isog nga pamatuod ang ilang gihatag? Epektibo ba kini?

³⁹ Kadtong unang mga disipolo sa matuod nakatuon sa dinasig nga Kasulatan ug makakutlo ug makapadapat kanila ingon sa kinahanglanon. Gilig-on sila pinaagi sa hustong kahibalo ug pinaagi sa espiritu sa Diyos sa pag-atubang sa mabangis nga paglutos. Sila Pedro ug Juan mipahaluna sa sundanan alang sa tanan matinumanong mga Kristohanon sa dihang sila isog nga misulti sa supak nga mga magmamando: “Kon kini matarong ba sa panan-aw sa Diyos sa pagpatalinghog kaninyo inay kay sa Diyos, hukmi alang sa inyong kaugalingon. Apan alang kanamo, dili kami mohunong sa pagsulti sa mga butang among nakita ug nadungog.” Ug sa dihang gidala usab atubangan sa Sanhedrin, nga “positibong mibaod” kanila nga dili na mopadayon sa pagtudlo sa pasukaranan sa ngalan ni Jesus, tin-aw sila nga misulti: “Kinahanglan among sugton ang Diyos ingon magmamando inay kay sa mga tawo.” Kining wayhadlok nga pamatuod miresulta sa maayong pagsaksi sa mga magmamando, ug kini mitultol sa iladong magtutudlo sa Balaod si Gamaliel sa paghimo sa iyang nabantog nga pahayag pabor sa kagawasan sa pagsimba, nga misangko sa pagbuhi sa mga apostol.—4:19, 20; 5:28, 29, 34, 35, 38, 39.

40. Unsang katarongan ang gihatag kanato sa Mga Buhat sa bug-os nga pagsaksi sa Gingharian?

⁴⁰ Ang mahimayaong katuyoan ni Jehova mahitungod sa iyang Gingharian, nga milatas ingon bulawan nga hilo sa tibuok Bibliya, tataw kaayo sa basahon sa Mga Buhat. Sa sinugdan si Jesus gipakita sulod sa 40 ka adlaw una pa sa iyang pagkayab nga “misulti sa mga butang mahitungod sa gingharian sa Diyos.” Ingon tubag sa pangutana sa mga disipolo mahitungod sa pagpasig-uli sa Gingharian si Jesus misulti kanila nga sila kinahanglan una mahimong iyang mga saksi ngadto sa kinalay-ang dapit sa yuta. (1:3, 6, 8) Gisugdan sa Jerusalem, ang mga disipolo miwali sa Gingharian uban sa waysibog nga kaisog. Ang paglutos misangko sa pagbato kang Esteban ug sa pagkatag sa daghan sa mga disipolo ngadto sa bag-ong teritoryo. (7:59, 60) Girekord nga si Felipe mipahayag sa “maayong balita sa gingharian sa Diyos” uban ang dakong kalamposan sa Samarya ug sila Pablo ug kaubanan mipahayag sa “gingharian” sa Asya, Corinto, Efeso, ug Roma. Tanan niining unang Kristohanon mipahaluna sa lubos nga panig-ingnan sa dimotipas nga pagsalig kang Jehova ug sa iyang misustenir nga espiritu. (8:5, 12; 14:5-7, 21, 22; 18:1, 4; 19:1, 8; 20:25; 28:30, 31) Sa paglantaw sa ilang dimabangbang kainit ug kaisog ug namatikdan kon unsa ka dagaya gipanalanginan ni Jehova ang ilang paningkamot, kita usab duna sa kahibudnganang katarongan nga magmatinumanon sa “bug-os nga pagsaksi mahitungod sa gingharian sa Diyos.”—28:23.

[Mga footnote]