PAGPANGGULA

Ang pagpahigawas sa nasod sa Israel gikan sa pagkaulipon sa Ehipto. Si Jehova misulti kang Abraham (sa wala pa ang 1933 W.K.P.), human mosaad nga ang binhi ni Abraham makapanunod sa yuta, ug miingon: “Ikaw tinong mahibalo nga ang imong binhi mahimong langyawng pumoluyo sa usa ka yuta nga dili ilaha, ug sila magaalagad kanila, ug kini sila tinong magapaantos kanila sulod sa upat ka gatos ka tuig. Apan ang nasod nga ilang pagaalagaran akong pagahukman, ug human niana sila mogawas uban ang daghang manggad. . . . Apan sa ikaupat nga kaliwatan sila mamalik dinhi, tungod kay ang kasaypanan sa mga Amorihanon wala pa mabug-os.”​—Gen 15:13-16.

Dayag nga magsugod lamang ang 400-ka-tuig nga yugto sa pagpaantos kon motungha na ang sinaad nga “binhi.” Bisan tuod si Abraham nakaadto na sa Ehipto tungod sa nahitabong gutom sa Canaan ug nakasinatig kalisdanan tungod sa Paraon didto, siya niadtong panahona wala pay anak. (Gen 12:10-20) Wala madugay human ang Diyos maghisgot sa 400 ka tuig nga pagpaantos, sa dihang si Abraham nag-edad nag 86 anyos (sa tuig 1932 W.K.P.), ang iyang Ehiptohanon nga ulipong babaye ug puyopuyo nanganak kaniya ug usa ka anak nga lalaki nga ginganlag Ismael. Apan 14 pa ka tuig sa ulahi (1918 W.K.P.) nga ang gawasnong asawa ni Abraham nga si Sara nanganak kaniya ug usa ka anak nga lalaki nga ginganlag Isaac, ug ang Diyos nagtudlo niini nga anak ingong mao ang usa nga pinaagi kaniya motungha ang sinaad nga Binhi. Bisan pa niana, wala pa moabot ang panahon sa Diyos sa paghatag kang Abraham o sa iyang binhi sa yuta sa Canaan, ug busa sila, ingon sa gitagna, ‘mahimong langyawng mga pumoluyo sa usa ka yuta nga dili ilaha.’​—Gen 16:​15, 16; 21:2-5; Heb 11:13.

Panahon sa Pagpanggula. Busa, kanus-a man nagsugod ang 400 ka tuig nga pagpaantos, ug kanus-a man kini natapos? Ang Hudiyohanong tradisyon nagsugod sa pag-ihap sukad sa pagkatawo ni Isaac. Apan ang aktuwal nga ebidensiya sa pagpaantos unang nahitabo sa adlaw nga si Isaac gilutas. Ang ebidensiya nagpunting sa 1913 W.K.P., ingong mao ang petsa sa pagsugod sa pagpaantos sa dihang si Isaac nag-edad ug mga 5 anyos ug si Ismael mga 19 anyos. Niadtong panahona si Ismael “ang usa nga natawo sa paagi sa unod naglutos sa usa nga natawo sa paagi sa espiritu.” (Gal 4:29) Si Ismael, nga usa ka mestisong Ehiptohanon, tungod sa kasina ug pagdumot, “nagbugalbugal” sa gamayng bata nga si Isaac; dili kini yanong panag-away sa mga bata. (Gen 21:9) Ang ubang mga hubad naghubit sa gibuhat ni Ismael ingong “pagyagayaga.” (Yg; ftn sa Ro) Ang pagpaantos sa binhi ni Abraham nagpadayon sa panahon sa pagkinabuhi ni Isaac. Bisan tuod nga si Isaac gipanalanginan ni Jehova sa dihang hingkod na, ang mga molupyo sa Canaan naglutos kaniya ug siya napugos sa pagbalhin sa lainlaing mga dapit tungod sa kalisdanan nga ilang gipahamtang kaniya. (Gen 26:19-24, 27) Sa kadugayan, sa ulahing mga tuig sa kinabuhi ni Jacob nga anak nga lalaki ni Isaac, ang gitagnang “binhi” miadto sa Ehipto sa pagpuyo didto. Sa ulahi sila nahimong mga ulipon.

Unsang ebidensiya diha sa Bibliya ang magpiho sa petsa sa Pagpanggula sa Israel gikan sa Ehipto?

Busa ang 400-ka-tuig nga yugto sa pagpaantos nagsugod sa 1913 W.K.P. hangtod sa 1513 W.K.P. Kini maoy yugto usab sa pagpakitag kaluoy o sa pagtugot sa Diyos alang sa mga Canaanhon, nga ang pangunang tribo niini mao ang mga Amorihanon. Sa pag-abot sa petsang 1513 W.K.P. ang ilang kasaypanan nabug-os na; sila takos gayod nga palagpoton gikan sa yuta. Ingong unang lakang sa pagpalagpot kanila, ang Diyos miliso sa iyang pagtagad ngadto sa iyang katawhan sa Ehipto, nagpahigawas kanila gikan sa pagkaulipon ug nagpapanaw kanila balik sa Yutang Saad.​—Gen 15:13-16.

Ang 430-ka-tuig nga yugto. Ang laing paagi sa pagkalkulo makaplagan sa Exodo 12:​40, 41: “Ug ang pagpuyo sa mga anak sa Israel, nga namuyo sa Ehipto, maoy upat ka gatos ug katloan ka tuig. Ug nahitabo sa pagkatapos sa upat ka gatos ug katloan ka tuig, nahitabo gayod niini mismong adlawa nga ang tanang panon ni Jehova nanggula sa yuta sa Ehipto.” Maylabot sa mga pulong nga ‘kinsa namuyo,’ ang nota o footnote sa Exodo 12:40 (Rbi8) nag-ingon: “Sa Heb[reohanon] kini nga berbo maoy pl[ural]. Ang relatibong pronombre nga ʼasherʹ, ‘kinsa,’ ikapadapat sa ‘mga anak sa Israel’ inay ngadto sa ‘pagpuyo.’” Ang Gregong Septuagint naghubad sa bersikulo 40: “Apan ang pagpuyo sa mga anak sa Israel nga sila namuyo sa yuta sa Ehipto ug sa yuta sa Canaan [maoy] upat ka gatos ug katloan ka tuig ang gidugayon.” Ang Samarianhong Pentateuch mabasa: “. . . sa yuta sa Canaan ug sa yuta sa Ehipto.” Kining tanang hubad nagpakitang ang 430-ka-tuig nga yugto maoy mas taas nga panahon kay sa yugto sa pagpuyo sa mga Israelinhon didto sa Ehipto.

Gipakita ni apostol Pablo nga kining 430-ka-tuig nga yugto (sa Ex 12:40) nagsugod sa dihang gibalido ang Abrahamikong pakigsaad ug natapos sa Pagpanggula. Si Pablo nag-ingon: “Dugang pa, ako magaingon niini: Labot sa [Abrahamikong] pakigsaad nga kanhi gibalido sa Diyos, ang Balaod nga gipatungha upat ka gatos ug katloan ka tuig sa ulahi [sa samang tuig sa Pagpanggula] wala maghimo niining imbalido, aron hanawon ang saad. . . . samtang ang Diyos sa kamaluloton mihatag man niini ngadto kang Abraham pinaagi sa usa ka saad.”​—Gal 3:16-18.

Nan, unsa ka taas ang panahon tali sa pagbalido sa Abrahamikong pakigsaad ug sa pagbalhin sa mga Israelinhon ngadto sa Ehipto? Sa Genesis 12:​4, 5 atong nahibaloan nga si Abraham maoy 75 anyos sa dihang siya mibiya sa Haran ug mitabok sa Euprates sa iyang pagpaingon ngadto sa Canaan, nga nianang panahona nagsugod ang Abrahamikong pakigsaad, ang saad nga gisaad kaniya didto sa Ur sa mga Caldeanhon. Dayon, pinasukad sa mga paghisgot sa mga talaan sa kagikan diha sa Genesis 12:4; 21:5; 25:26; ug sa mga pulong ni Jacob sa Genesis 47:​9, atong makita nga 215 ka tuig ang milabay tali sa pagbalido sa Abrahamikong pakigsaad ug sa pagbalhin ni Jacob uban sa iyang pamilya ngadto sa Ehipto. Kini nagpakitang ang mga Israelinhon sa aktuwal mipuyo sa Ehipto sa 215 ka tuig (1728-1513 W.K.P.). Ang maong gidugayon kaharmonya sa ubang kronolohikanhong impormasyon.

Sukad sa Pagpanggula hangtod sa pagtukod sa templo. Ang duha ka ubang kronolohikanhong mga reperensiya nagkaharmonya ug nagpamatuod niining panglantawa. Si Solomon nagsugod sa pagtukod sa templo sa iyang ikaupat nga tuig sa pagkahari (1034 W.K.P.), ug kini giingon sa 1 Hari 6:1 nga mao ang “ikaupat ka gatos ug kawaloan ka tuig” sukad sa panahon sa Pagpanggula (1513 W.K.P.).

‘Mga 450 ka tuig.’ Dayon anaa usab ang pakigpulong ni Pablo ngadto sa mga mamiminaw sa Antioquia sa Pisidia nga girekord sa Buhat 13:17-20 nga niana siya naghisgot ug usa ka yugto nga “mga upat ka gatos ug kalim-an ka tuig.” Ang iyang paghisgot sa Israelinhong kasaysayan nagsugod sa panahong ang Diyos “nagpili sa atong mga katigulangan,” nga mao, sukad sa panahong si Isaac natawo ingong ang binhi sa saad (1918 W.K.P.). (Ang pagkatawo ni Isaac tinong nagtubag sa pangutana, kon kinsay ilhon sa Diyos ingong ang binhi, nga kanhi giduhaduhaan tungod sa pagkaapuli ni Sara.) Dayon sukad niini padayong giasoy ni Pablo ang mga buhat sa Diyos alang sa iyang piniling nasod hangtod sa panahong ang Diyos ‘naghatag kanilag mga maghuhukom hangtod kang Samuel nga manalagna.’ Busa, ang yugto nga “mga upat ka gatos ug kalim-an ka tuig,” dayag nga nagsukad sa pagkatawo ni Isaac niadtong 1918 W.K.P. hangtod sa tuig 1467 W.K.P., o 46 ka tuig human sa Pagpanggula sa 1513 W.K.P. (40 ka tuig ang nagugol sa paglatagaw sa kamingawan ug 6 ka tuig sa pagsakop sa yuta sa Canaan). (Deu 2:7; Num 9:1; 13:​1, 2, 6; Jos 14:​6, 7, 10) Kini ang bug-os nga gidugayon nga tin-awng motakdo sa gidugayong gihatag sa apostol nga “mga upat ka gatos ug kalim-an ka tuig.” Busa kining duha ka kronolohikanhong mga reperensiya nagpaluyo sa tuig 1513 W.K.P. nga mao ang tuig sa Pagpanggula ug kaharmonya usab sa kronolohiya sa Bibliya labot sa mga hari ug sa mga maghuhukom sa Israel.​—Tan-awa ang KRONOLOHIYA (Sukad sa 1943 W.K.P. hangtod sa Pagpanggula).

Ubang mga panglantaw. Kini nga petsa nga 1513 W.K.P. alang sa Pagpanggula ug ang pagsulong sa mga Israelinhon sa Canaan ug ang pagkapukan sa Jerico niadtong 1473 W.K.P., 40 ka tuig human sa Pagpanggula, giisip nga sayo ra kaayo alang sa pipila ka kritiko, nga nagpetsa niining mga hitaboa sa ika-14 o bisan gani sa ika-13 nga siglo W.K.P. Apan, bisan tuod gipetsahan sa pipila ka arkeologo ang pagkapukan sa Jerico sa ika-13 nga siglo W.K.P., gibuhat nila kini, dili pinasukad sa bisan unsang karaang makasaysayanhong mga dokumento o pagpamatuod labot niana, kondili pinasukad sa ilang nakaplagang mga gamit nga kulonon. Kini nga pagkalkulo sa mga yugto sa panahon pinasukad sa mga gamit nga kulonon dayag nga pagpanaghap lamang gayod, ug gipamatud-an kini sa panukiduki nga gihimo didto sa Jerico. Ang mga kaplag didto nakapatunghag magkasumpaking mga opinyon ug mga pagpetsa sa mga arkeologo.​—Tan-awa ang ARKEOLOHIYA (Mga kalainan sa pagpetsa); KRONOLOHIYA (Arkeolohikanhong Pagpetsa).

Ingon usab niana ang mga Ehiptologo, diin ang mga kalainan sa ilang pagpetsa sa mga dinastiya sa Ehipto miabot ug mga siglo, nga tungod niana ang ilang mga pagpetsa dili magamit alang sa bisan unsang espesipikong yugto. Tungod niini dili gayod matino kon kinsa ang Paraon panahon sa Pagpanggula, ang pipila nag-ingon nga siya mao si Thutmose III, ang uban nag-ingon nga siya mao si Amenhotep II, Ramses II, ug uban pa, apan kining tanan maoy mga panaghap lamang.

Ang Pagkatinuod sa Asoy sa Pagpanggula. Ang usa ka pagsupak bahin sa asoy sa Pagpanggula mao nga ang mga Paraon sa Ehipto wala mohimog bisan unsang rekord sa Pagpanggula. Hinunoa, dili kini ikatingala kay bisan ang mga hari sa modernong kapanahonan nagrekord lamang sa ilang mga kadaogan ug dili sa ilang mga kapildihan ug sagad misulay sa pagpapas sa bisan unsang makasaysayanhong detalye nga makadaot sa ilang personal o nasodnong dungog o sukwahi sa ideolohiya nga ilang gipaningkamotang itisok diha sa ilang katawhan. Bisan sa dili pa dugayng kapanahonan ang mga magmamando naningkamot sa pagpapas sa mga buhat ug mga reputasyon sa ilang mga gipulihan. Ang bisan unsang giisip nga makauulaw o dili kahimut-anan giwagtang diha sa Ehiptohanong mga inskripsiyon o gipapas gilayon. Usa ka pananglitan niini mao ang gihimo sa manununod ni Rayna Hatshepsut nga si Thutmose III, diin iyang gipapas ang ngalan ug representasyon niini nga rayna gikan sa rekord diha sa monyumento nga bato nga nadiskobrehan sa Deir al-Bahri sa Ehipto.​—Tan-awa ang Archaeology and Bible History, ni J. P. Free, 1964, p. 98 ug ang letrato sa atbang sa p. 94.

Si Manetho, usa ka Ehiptohanong saserdote nga dayag nga nagdumot sa mga Hudiyo, nagsulat diha sa Gregong pinulongan sa mga 280 W.K.P. Ang Hudiyong historyador nga si Josephus nagkutlo kang Manetho nga nag-ingon nga ang mga katigulangan sa mga Hudiyo “misulod sa Ehipto sa ilang tinagpulo-ka-libo ug nagsakop sa mga molupyo,” ug dayon si Josephus nag-ingon nga si Manetho “miadmitir nga sila human niadto gipapahawa sa nasod, miokupar sa gitawag karon nga Judea, gitukod ang Jerusalem, ug gitukod ang templo.”​—Against Apion, I, 228 (26).

Bisag ang asoy ni Manetho sa katibuk-an dili gayod makasaysayanhon, makaiikag kaayo nga iyang gihisgotan ang mga Hudiyo ingong didto sa Ehipto ug nga sila migula gikan didto, ug diha sa uban pa niyang mga sinulat, sumala kang Josephus, iyang gipaila si Moises nga mao si Osarsiph, usa ka Ehiptohanong saserdote, nga nagpakitang, bisan tuod wala irekord sa Ehiptohanong mga monyumento kini nga kamatuoran, ang mga Hudiyo didto sa Ehipto ug si Moises mao ang ilang lider. Si Josephus naghisgot ug laing Ehiptohanong historyador, si Chaeremon, kinsa nag-ingon nga si Jose ug Moises dungang gipapahawa gikan sa Ehipto; gihisgotan usab ni Josephus ang usa ka Lysimachus nga miasoy sa susamang estorya.​—Against Apion, I, 228, 238 (26); 288, 290 (32); 299 (33); 304-311 (34).

Ang Gidaghanon sa mga Nanggula. Sa Exodo 12:​37, gihisgotan ang gibanabanang gidaghanon nga 600,000 ka “mga lalaki nga lig-on ug lawas nga nagbaktas” gawas pa sa “mga bata.” Sa aktuwal nga pagsenso nga gihimo mga usa ka tuig human sa Pagpanggula, sumala sa rekord sa Numeros 1:​2, 3, 45, 46, sila mikabat ug 603,550 ka lalaki gikan sa 20 ka tuig ang kagulangon pataas gawas sa mga Levihanon (Num 2:​32, 33), nga kanila dihay 22,000 ka lalaki gikan sa usa ka bulan ang kagulangon pataas. (Num 3:39) Ang Hebreohanong termino nga geva·rimʹ (mga lalaki nga lig-on ug lawas) wala maglakip sa mga babaye. (Itandi ang Jer 30:6.) Ang ekspresyong “mga bata” maoy gikan sa Hebreohanong termino nga taph ug nagtumong sa usa nga nagkapandolpandol sa paglakaw. (Itandi ang Isa 3:16.) Ang kadaghanan niini nga “mga bata” kinahanglang kugoson o kaha dili makasugakod sa paglakaw sa katibuk-ang panaw.

“Sa ikaupat nga kaliwatan.” Atong hinumdoman nga gisultihan ni Jehova si Abraham nga sa ikaupat nga kaliwatan ang iyang mga kaliwat mamalik sa Canaan. (Gen 15:16) Sa tibuok 430 ka tuig sukad sa panahong nagsugod ang Abrahamikong pakigsaad hangtod sa Pagpanggula dihay kapin sa upat ka kaliwatan, bisan pag tagdon ang gitas-on sa ilang kinabuhi sulod sa maong panahon sumala sa gipakita sa rekord. Apan 215 ka tuig lamang nga ang mga Israelinhon didto sa Ehipto. Ang ‘upat ka kaliwatan’ human sa ilang pagsulod sa Ehipto mahimong makalkulo niining paagiha, ginamit ang usa lamang ka tribo sa Israel, ang tribo ni Levi: (1) Levi, (2) Kohat, (3) Amram, ug (4) Moises.​—Ex 6:​16, 18, 20.

Ang gidaghanon nga migula gikan sa Ehipto, nga 600,000 ka lalaki nga lig-on ug lawas gawas sa mga babaye ug mga bata, nagpasabot nga dihay kapin sa tulo ka milyong tawo. Bisan tuod gikuwestiyon kini sa pipila, kini maoy makataronganon. Tungod kay bisag dihay upat lamang ka kaliwatan gikan kang Levi hangtod kang Moises, kon lantawon pinasukad sa gitas-on sa kinabuhi niining tag-as ug kinabuhing mga tawo, ang matag usa niining mga tawhana nakakitag ubay-ubayng mga kaliwatan o ubay-ubayng mga grupo sa kabataan nga natawo sulod sa tibuok niyang kinabuhi. Bisan sa presenteng panahon ang usa ka tawo nga 60 o 70 anyos sagad may mga apo ug gani may mga apo-sa-tuhod (busa upat ka kaliwatan nga dungang nagkinabuhi).

Talagsaong pag-uswag. Ang asoy nagtaho: “Ug ang mga anak sa Israel nagmabungahon ug misanay; ug sila nagpadayon sa pagdaghan ug nagkagamhanan sa hilabihan gayod, mao nga napuno nila ang yuta.” (Ex 1:7) Sa pagkatinuod, sila midaghan pag-ayo nga tungod niana ang hari sa Ehipto nakaingon: “Tan-awa! Ang katawhan sa mga anak sa Israel mas daghan ug mas gamhanan kay kanato.” “Apan samtang labi pa silang naglupig kanila, labi pa silang nagdaghan ug labi pa silang mikaylap, mao nga sila mibatig hilabihan nga kalisang gumikan sa mga anak sa Israel.” (Ex 1:​9, 12) Dugang pa, kon atong tagdon nga gibatasan ang poligamiya lakip ang pagbatog puyopuyo ug ang pipila ka Israelinhon nagminyog Ehiptohanong mga babaye, kini magpakita kon nganong dihay dakong pag-uswag sa populasyon sa hamtong nga mga lalaki nga miabot ug 600,000.

Kapitoan ka kalag sa panimalay ni Jacob ang miadto sa Ehipto o nangatawo didto wala madugay human niana. (Gen 46) Kon dili nato ilakip si Jacob, ang iyang 12 ka anak nga lalaki, ang iyang anak nga babayeng si Dina, ang iyang apong babaye nga si Sera, ang tulo ka anak nga lalaki ni Levi, ug lagmit ang uban pa gikan sa daghang pangulo sa banay nga nagsugod sa pagsanay didto sa Ehipto, lagmit mabinlan lamang kita ug 50 gikan sa 70 ka kalag. (Ang mga anak nga lalaki ni Levi wala ilakip sanglit ang mga Levihanon wala ilakip sa pag-ihap sa ulahing gidaghanon nga 603,550.) Nan, kon magsugod kita sa ubos kaayong gidaghanon nga 50 ka pangulo sa banay ug konsiderahon ang giingon sa Bibliya nga “ang mga anak sa Israel nagmabungahon ug misanay; ug sila nagpadayon sa pagdaghan ug nagkagamhanan sa hilabihan gayod, mao nga napuno nila ang yuta” (Ex 1:7), dali natong makita kon sa unsang paagi ang 600,000 ka lalaki nga ang edad mahimo nang magsundalo, tali sa 20 ug 50 anyos, nagkinabuhi na panahon sa Pagpanggula. Tagda ang mosunod:

Tungod kay dagko ang mga pamilya niadto ug kay tinguha man sa mga Israelinhon nga makabaton ug mga anak aron matuman ang saad sa Diyos, makataronganon ang atong pagkalkulo nga ang matag lalaki nga pangulo sa banay, sa aberids makapatunghag napulo ka anak (nga ang katunga mga lalaki), sulod sa yugto sa ilang kinabuhi tali sa pangedarong 20 ug 40 anyos. Sa labing ubos nga pagkalkulo, ibutang ta nga ang matag usa sa orihinal nga 50 nga nahimong mga pangulo sa banay wala dayon makapatunghag mga anak hangtod nga nag-edad ug 25 human sa ilang pagsulod sa Ehipto. Ug, sanglit ang kamatayon o ubang mga kahimtang mahimong hinungdan nga ang pipila ka kabataang lalaki dili makapatunghag daghang mga anak, o kaha dili makapatunghag mga anak sa dili pa moabot ang limitasyong 40 anyos nga atong gitakda, mahimong kunhoran usab nato ug 20 porsiyento ang gidaghanon sa nangatawong mga lalaki nga nahimong mga amahan. Sa yanong pagkasulti, kini nagpasabot nga sulod sa 20 ka tuig nga yugto 200 lamang ka anak nga lalaki, imbes nga 250, ang nangatawo sa orihinal nga 50 ka pangulo sa banay nga atong gihunahunang makapatunghag kaugalingon nilang mga banay.

Ang mando ni Paraon. Gawas pa niana mahimong tagdon usab nato ang laing butang: Ang mando ni Paraon sa pagpatay sa tanang batang lalaki nga gipanganak. Kining mandoa daw wala mosaler ug wala ra magdugay. Si Aaron natawo mga tulo ka tuig una pa kang Moises (o niadtong 1597 W.K.P.), ug dayag nga wala pa ipatuman ang maong mando. Ang Bibliya tinong nag-ingon nga ang mando ni Paraon wala kaayo molampos. Ang Hebreohanong mga babaye nga si Sipra ug Pua, nga lagmit maoy mga pangulo sa mga mananabang ug nagdumala sa ubang mga mananabang, wala motuman sa mando sa hari. Lagmit wala nila sugoa ang mga mananabang nga ubos sa ilang pagdumala nga sundon ang gimando kanila. Ang resulta mao: “Ang katawhan nagpadayon sa pagdaghan ug nagkagamhanan sa hilabihan.” Dayon si Paraon nagmando sa iyang katawhan nga ilabay ang matag bag-ong natawong mga batang lalaki nga Israelinhon ngadto sa suba sa Nilo. (Ex 1:15-22) Apan mopatim-aw nga dili ingon niana kagrabe ang pagdumot sa mga Ehiptohanon batok sa mga Hebreohanon. Gani ang kaugalingong anak nga babaye ni Paraon nagluwas kang Moises. Dugang pa, si Paraon lagmit sa wala madugay nakahinapos nga siya mawad-an ug bililhong mga ulipon kon padayong ipatuman ang iyang mando. Sa ulahi atong nahibaloan nga ang Paraon panahon sa Pagpanggula midumili nga palakton ang mga Hebreohanon tungod niini nga hinungdan sanglit iyang gipabilhan sila ingong ulipong mga trabahador.

Ugaling, aron sa paghimo sa gidaghanon nga mas ubos pa, atong kunhoran ug duolan sa un-tersiya ang gidaghanon sa mga batang lalaki nga nabuhi sulod sa lima ka tuig nga yugto ingong posibleng sangpotanan sa wala molampos nga mando ni Paraon.

Usa ka pagkalkulo. Bisan pag himoon kining tanang pagkunhod, ang populasyon mouswag pa gihapon sa maong gikusgon, ug kana maoy tungod sa panalangin sa Diyos. Ang gidaghanon sa mga batang nangatawo sulod sa matag lima-ka-tuig nga yugto sukad ug human sa 1563 W.K.P. (nga mao, 50 ka tuig una pa sa Pagpanggula) hangtod sa 1533 (o 20 ka tuig una pa sa Pagpanggula) maoy ingon sa mosunod:

PAG-USWAG SA POPULASYON SA MGA LALAKI

W.K.P.

Natawong mga Anak nga Lalaki

sukad sa 1563 hangtod sa 1558

47,350

sukad sa 1558 hangtod sa 1553

62,300

sukad sa 1553 hangtod sa 1548

81,800

sukad sa 1548 hangtod sa 1543

103,750

sukad sa 1543 hangtod sa 1538

133,200

sukad sa 1538 hangtod sa 1533

172,250

—

Bug-os nga Gidaghanon 600,650*

* Gibanabanang populasyon sa mga lalaki gikan sa pangedarong 20 hangtod sa 50 anyos sa panahon sa Pagpanggula (1513 W.K.P.)

Mamatikdan nga bisan ang diyutayng kausaban sa paagi sa pag-ihap, pananglitan, kon dugangan ug usa ang aberids nga gidaghanon sa mga anak nga lalaki nga nangatawo sa matag lalaking ginikanan, kining gidaghanona moabot ug kapin sa usa ka milyon.

Unsa ka hinungdanon ang gidaghanon sa katawhan nga mibiya sa Ehipto ilalom kang Moises?

Gawas sa 600,000 ka lalaking lig-on ug lawas nga gihisgotan sa Bibliya, diha pay dakong gidaghanon sa tigulang nga mga lalaki, mas dakong gidaghanon sa mga babaye ug mga bata, ug “usa ka dakong nagkasagol nga panon sa katawhan” nga dili mga Israelinhon. (Ex 12:38) Busa ang bug-os nga gidaghanon sa populasyon nga migula gikan sa Ehipto lagmit mokapin sa tulo ka milyong tawo. Dili ikahibulong nga ang harianong panimalay sa Ehipto dili gayod buot nga mobiya ang ingon ka dakong pundok sa mga ulipon. Tungod niini nawad-an sila ug usa ka hinungdanong tabang alang sa ilang ekonomiya.

Ang rekord sa Bibliya nagpamatuod nga dihay makahahadlok nga gidaghanon sa mga tawong manggugubat: “Ang Moab nahadlok pag-ayo sa katawhan, tungod kay daghan sila; ug ang Moab mibati ug hilabihang kalisang sa mga anak sa Israel.” (Num 22:3) Siyempre, sa usa ka bahin ang mga Moabihanon nahadlok dili lamang tungod kay gipahinabo ni Jehova ang maong katingad-anang mga butang alang sa Israel kondili tungod usab kay sila hilabihan kadaghan, nga tatawng dili gayod pipila lang ka libo ka tawo. Ang gidaghanon sa populasyon sa mga Israelinhon sa pagkatinuod nakunhoran lang ug diyutay panahon sa ilang panaw didto sa kamingawan tungod kay daghan kaayo ang nangamatay sa kamingawan tungod sa pagkadili-matinumanon.​—Num 26:​2-4, 51.

Sa pagsenso nga gihimo wala madugay human sa Pagpanggula, ang mga Levihanon gilain pag-ihap, ug kadtong gikan sa usa ka bulan ang edad pataas mikabat ug 22,000. (Num 3:39) Ang pangutana motungha kon nganong sa ubang 12 ka tribo dihay 22,273 lamang ka panganay nga lalaki nga nag-edad ug usa ka bulan pataas. (Num 3:43) Kini daling masabtan kon isipon nga ang mga pangulo sa banay wala ihapa, nga tungod sa poligamiya ang usa ka tawo lagmit may daghang anak nga lalaki apan usa lang ang panganay, ug nga ang giihap mao ang panganay nga lalaki sa amahan ug dili ang panganay sa iyang ubang mga asawa.

Mga Isyu nga Nalangkit. Sumala sa saad sa Diyos ngadto kang Abraham, ang Iyang takdang panahon miabot na aron Iyang luwason ang nasod sa Israel gikan “sa hudno nga puthaw” sa Ehipto. Giisip ni Jehova ang Israel ingong iyang panganay nga anak nga lalaki tungod sa iyang saad ngadto kang Abraham. Sa dihang si Jacob miadto sa Ehipto uban sa iyang panimalay, siya miadto nga kinabubut-on apan ang iyang mga kaliwat sa ulahi nahimong mga ulipon. Ingong usa ka nasod, sila gihigugma ni Jehova ingong panganay nga anak nga lalaki, ug si Jehova may legal nga katungod sa pagluwas kanila gikan sa Ehipto nga walay bayad.​—Deu 4:20; 14:​1, 2; Ex 4:22; 19:​5, 6.

Kay supak sa katuyoan ni Jehova, dili buot ni Paraon nga mawad-an ug dakong nasod sa mga mamumuo nga ulipon. Dugang pa, sa dihang si Moises miduol nga naghangyo pinaagi sa ngalan ni Jehova nga palakton ang mga Israelinhon aron sila magsaulog sa pista alang Kaniya didto sa kamingawan, si Paraon mitubag: “Kinsa ba si Jehova, aron ako mamati sa iyang tingog sa pagpalakaw sa Israel? Wala gayod ako makaila kang Jehova.” (Ex 5:2) Giisip ni Paraon ang iyang kaugalingon nga usa ka diyos ug wala moila sa awtoridad ni Jehova, bisan tuod nga sa walay duhaduha siya nakadungog sa mga Hebreohanon nga makadaghang migamit niining ngalana sa nangagi. Sukad sa sinugdan ang katawhan ni Jehova nakaila sa iyang ngalan; si Abraham nagtawag gani sa Diyos ingong Jehova.​—Gen 2:4; 15:2.

Ang isyu nga gipatungha dinhi sa tinamdan ug mga paglihok ni Paraon nagkuwestiyon sa pagka-Diyos. Niining tungora gikinahanglan na ni Jehova nga Diyos nga bayawon ang iyang kaugalingon ibabaw sa mga diyos sa Ehipto, lakip kang Paraon, kinsa gisimba ingong diyos. Iyang gibuhat kini pinaagi sa pagpadangat sa Napulo ka Hampak diha sa Ehipto, nga miresulta sa pagpagula sa Israel. (Tan-awa ang DIYOS UG MGA DIYOSA, MGA [Ang Napulo ka Hampak].) Panahon sa kataposang hampak, ang kamatayon sa mga panganay, ang mga Israelinhon gisugo nga mangandam sa pagbiya sa Ehipto sa panahon sa pagkaon sa Paskuwa. Bisan tuod sila mibiya nga nagdali, kay giawhag sa mga Ehiptohanon, kinsa miingon, “Kitang tanan sama ra sa patay na!” sila wala mogula nga walay mga dala. (Ex 12:33) Gipangdala nila ang ilang panon sa mga baka ug sa mga karnero, ang ilang minasa nga harina nga wala pa mabutangi ug lebadura, ug ang ilang masahan nga mga pasong. Gawas pa niini, ang mga Ehiptohanon naghatag sa Israel sa ilang gipangayo, naghatag kanila sa mga butang nga plata ug sa mga butang nga bulawan ug mga besti. Bisan pa niana, dili kini pagpangawat gikan sa mga Ehiptohanon. Sila walay katungod sa pag-ulipon sa Israel, busa sila adunay utang sa katawhan nga angay nilang bayran.​—Ex 12:34-38.

Duyog sa Israel miuban ang “usa ka dakong nagkasagol nga panon sa katawhan.” (Ex 12:38) Silang tanan maoy mga magsisimba ni Jehova, kay sila kinahanglang nangandam na sa pagbiya uban sa Israel samtang ang mga Ehiptohanon naglubong sa ilang mga patay. Sila nagsaulog sa Paskuwa, kay kondili, sila puliki unta sa Ehiptohanong mga seremonyas sa pagbangotan ug paglubong. Sa usa ka sukod kini nga panon sa katawhan lagmit gilangkoban niadtong nalangkit sa mga Israelinhon pinaagi sa kaminyoon. Pananglitan, daghang Israelinhong mga lalaki ang nakigminyog Ehiptohanong mga babaye, ug ang Israelinhong mga babaye nakigminyog Ehiptohanong mga lalaki. Usa ka pananglitan niini mao ang usa ka tawo nga gipatay didto sa kamingawan tungod sa pagpasipala sa ngalan ni Jehova. Siya maoy anak nga lalaki sa usa ka Ehiptohanon ug ang iyang inahan mao si Selomit sa tribo ni Dan. (Lev 24:​10, 11) Angayng matikdan usab nga si Jehova naghatag ug permanenteng mga instruksiyon mahitungod sa mga kinahanglanon alang sa langyawng mga pumoluyo ug mga ulipon sa pagkaon sa Paskuwa inig-abot sa Israel sa Yutang Saad.​—Ex 12:​25, 43-49.

Ruta sa Pagpanggula. Ang mga Israelinhon naggikan sa lainlaing mga dapit sa dihang nagsugod sila sa pagbiya sa Ehipto; sila dili usa ka panon sa sinugdan sa panaw. Ang pipila tingali miduyog sa pangunang panon sa mga magpapanaw sa dihang kini miagi. Ang Rameses, nga lagmit ngalan sa siyudad o kaha sa distrito, mao ang ilang sukaranan, ug ang unang hugna sa ilang panaw maoy paingon sa Sucot. (Ex 12:37) Ang pipila ka eskolar nagtuo nga samtang gisugdan ni Moises ang panaw gikan sa Rameses, ang mga Israelinhon nanggikan sa tibuok yuta sa Gosen ug didto nagtagbo sa Sucot.​—MAPA, Tomo 1, p. 536.

Ang mga Israelinhon nagdaling mibiya sa Ehipto, nga giawhag sa mga Ehiptohanon; bisan pa niana, sila organisado: “Apan nahan-ay alang sa gubat nga ang mga anak sa Israel migawas sa yuta sa Ehipto,” buot ingnon, lagmit sama sa usa ka kasundalohan nga giorganisar sa lima ka bahin, nga may hut-ong nga nag-una, dihay sa likod, sa tunga, ug duha sa isigkakilid. Gawas sa maayong pagpanguna ni Moises, gipasundayag ni Jehova ang iyang kaugalingong pagpanguna, kay sukad pa sa pagkampo sa Etam, siya nagtagana ug usa ka haligi nga panganod sa pagtultol kanila sa maadlaw, nga mahimong haligi nga kalayo sa paghatag kanila ug kahayag sa magabii.​—Ex 13:18-22.

Kon mosubay sa kinamub-ang ruta, kini maoy mga 400 km (250 mi) nga pagbaktas gikan sa kasilinganan sa A sa Mempis hangtod sa Lakis sa Yutang Saad. Apan kon kana nga ruta ang subayon, ang mga Israelinhon moagi ubay sa kabaybayonan sa Mediteranyo ug sa yuta sa mga Filistehanon. Sa nangaging mga panahon ang ilang mga katigulangan nga si Abraham ug Isaac nakasinatig mga suliran gikan sa mga Filistehanon. Ang Diyos, kay nahibalo nga basin sila maluya kon atakehon sa mga Filistehanon, sanglit sila dili pa kaayo sinati sa pagpakiggubat ug usab tungod kay sila may mga pamilya ug mga panon sa hayop uban kanila, nagsugo nga mobalik ang Israel ug magkampo atubangan sa Pihahirot taliwala sa Migdol ug sa dagat nga malantaw sa Baal-zepon. Dinhi sila nagkampo duol sa dagat.​—Ex 14:​1, 2.

Ang eksaktong ruta nga gisubay sa mga Israelinhon gikan sa Rameses paingon sa Pulang Dagat dili matino karong adlawa, sanglit ang nahimutangan sa mga dapit nga gihisgotan sa asoy dili na man matino. Ang kadaghanan sa reperensiyang mga basahon nagpakita nga sila milatas sa nailhan karong Wadi Tumilat diha sa rehiyon sa Delta sa Ehipto. Ugaling, kini nga ruta gipasukad ilabina sa ideya nga ang Rameses mao ang usa ka dapit sa AS nga bahin sa rehiyon sa Delta. Apan ingon sa gipahayag sa Propesor sa Ehiptolohiya nga si John A. Wilson: “Ikasubo, ang mga eskolar wala magkauyon bahin sa eksaktong dapit nga nahimutangan sa Rameses. Ang mga Paraon nga ginganlan ug Ramses, ilabina si Ramses II, sa makadaghan nagngalan sa mga lungsod sumala sa ilang mga ngalan. Dugang pa, ang mga butang labot niining siyudara nga nakalotan sa mga lungsod sa Delta dili gayod makapamatuod nga kini mao ang dapit nga nahimutangan.”​—The Interpreter’s Dictionary of the Bible, giedit ni G. Buttrick, 1962, Tomo 4, p. 9.

Adunay gisugyot nga nagkalainlaing mga dapit, nga sa usa ka panahon gidawat sa kadaghanan, ug unya gisalikway puli sa laing posibleng mga dapit. Ang Tanis (modernong San el-Hagar) nga 56 km (35 mi) sa HK sa siyudad sa Port Said diha sa baybayon sa Mediteranyo maoy usa sa mga dapit nga gidawat sa kadaghanan, maingon man usab ang Qantir nga mga 20 km (12 mi) unahan pa dapit sa H. Bahin sa unang dapit, ang Tanis, mamatikdan nga ang usa ka Ehiptohanong sinulat nagtala sa Tanis ug (Per-)Rameses ingong magkalahi nga mga dapit ug bisan gani ang pipila ka butang nga nakalotan sa Tanis nagpamatuod nga kini naggikan sa laing mga dapit. Busa, si John A. Wilson dugang nag-ingon nga “walay garantiya nga ang mga inskripsiyon nga may ngalang Rameses sa orihinal naggikan didto.” Mahitungod sa Tanis ug Qantir, ikaingon nga ang mga inskripsiyon nga naghisgot kang Ramses II nga nakaplagan niining mga dapita nagpakita lamang sa kalangkitan niana nga Paraon, apan dili pamatuod nga kining mga dapita mao ang Raamses sa Bibliya nga gitukod sa mga Israelinhon ingong dapit nga tipiganan bisan sa wala pa matawo si Moises. (Ex 1:11) Ingon sa gipakita sa artikulong RAAMSES, RAMESES, diyutay ra kaayong ebidensiya ang magpamatuod nga si Ramses II mao ang Paraon sa Pagpanggula.

Ang ruta latas sa Wadi Tumilat gipaboran usab tungod sa modernong teoriya nga gidawat sa kadaghanan nga kuno ang pagtabok sa Pulang Dagat wala gayod mahitabo sa Pulang Dagat apan diha sa usa ka dapit sa A niini. Gani giduso pa sa pipila ka eskolar nga ang pagtabok nahitabo didto o duol sa Lanaw sa Serbonis ubay sa baybayon sa Mediteranyo, mao nga human sila molatas gikan sa Wadi Tumilat ang mga Israelinhon miliko paamihanan paingon sa baybayon. Kini nga teoriya sukwahi gayod sa espesipikong mga pulong sa Bibliya nga ang Diyos mismo ang nagtultol sa mga Israelinhon nga mosimang gikan sa ruta nga paingon sa yuta sa mga Filistehanon. (Ex 13:​17, 18) Ang uban mipabor usab sa ruta latas sa Wadi Tumilat apan nangatarongan nga ang “dagat” nga gitabokan mao ang rehiyon sa Bitter Lakes sa A sa Suez.

Pulang Dagat, dili ‘dagat sa mga tangbo.’ Kining ulahing teoriya gipasukad sa argumento nga ang Hebreohanong pulong nga yam-suphʹ (gihubad nga “Pulang Dagat”) sa literal nagkahulogang “dagat sa mga tikog, o, sa mga tangbo, sa mga bugang,” ug busa ang mga Israelinhon mitabok, dili sa misangang bahin sa Pulang Dagat nga nailhang Gulpo sa Suez, kondili sa usa ka dagat sa mga tangbo, usa ka lamakong dapit sama sa rehiyon sa Bitter Lakes. Tungod niana sila wala mouyon sa mga maghuhubad sa karaang Gregong Septuagint kinsa naghubad sa yam-suphʹ pinaagi sa Gregong ngalan nga e·ry·thraʹ thaʹlas·sa, nga sa literal nagkahulogang “Pulang Dagat.” Apan labaw sa tanan, si Lucas, nga maoy magsusulat sa Mga Buhat (nga nagkutlo kang Esteban), ug si apostol Pablo migamit niining samang Gregong ngalan sa dihang nag-asoy sa mga hitabo sa Pagpanggula.​—Buh 7:36; Heb 11:29; tan-awa ang PULANG DAGAT.

Dugang pa, dili unta kadto usa ka dakong milagro kon usa lamang ka kalamakan ang gitabokan, ug ang mga Ehiptohanon wala unta ‘lamoya’ sa Pulang Dagat samtang “ang nagbul-og nga mga tubig mitabon kanila” mao nga sila mitidlom “ngadto sa kahiladman sama sa usa ka bato.” (Heb 11:29; Ex 15:5) Dili lamang si Moises ug Josue ang naghisgot niining kahibulongang milagro sa ulahi kondili si apostol Pablo miingon nga ang mga Israelinhon nabawtismohan ngadto kang Moises pinaagi sa panganod ug sa dagat. Kana nagpakita nga sila sa bug-os napalibotan sa tubig, sa dagat sa matag kilid ug sa panganod sa itaas ug sa luyo kanila. (1Co 10:​1, 2) Kini nagpakita usab nga ang katubigan mas lawom pa kay sa maubogan.

Ang ruta sa Pagpanggula nag-agad gayod sa duha ka hinungdanong butang: kon diin nahimutang ang kaulohan sa Ehipto niadtong panahona, ug kon diin ang katubigan nga ilang gitabokan. Sanglit ang inspirado nga Kristohanon Gregong Kasulatan naggamit sa mga pulong nga “Pulang Dagat,” adunay katarongan gayod sa pagtuo nga kadto mao ang katubigan nga gitabokan sa Israel. Mahitungod sa kaulohan sa Ehipto, kini nga dapit lagmit mao gayod ang Mempis, ang pangunang sentro sa kagamhanan sulod sa daghang panahon sa kasaysayan sa Ehipto. (Tan-awa ang MEMPIS.) Kon kini ang kahimtang, nan ang dapit diin nagsukad ang panaw sa Pagpanggula dili ra kaayo layo sa Mempis kay si Moises gipaatubang pa kang Paraon nga lapas na ang tungang gabii sa gabii sa Paskuwa ug unya nakaabot dayon sa Rameses aron sugdan ang panaw paingon sa Sucot sa dili pa matapos ang ika-14 nga adlaw sa Nisan. (Ex 12:29-31, 37, 41, 42) Ang labing karaan nga Hudiyohanong tradisyon nga girekord ni Josephus nag-ingong ang panaw nagsugod haduol sa A sa Mempis.​—Jewish Antiquities, II, 315 (xv, 1).

Ang ruta latas sa Wadi Tumilat halayo ra kaayo sa A sa Mempis ug dili mohaom sa mga kahimtang nga nahisgotan na. Tungod niini, gisugyot sa daghang naunang mga komentarista ang usa sa iladong mga ruta sa mga “peregrino” latas sa Ehipto, sama sa ruta sa el Haj nga naggikan sa Cairo latas sa Suez (karaang Clysma, sa ulahi Kolsum) diha sa ulohan sa Gulpo sa Suez.

Diin nabahin ang Pulang Dagat aron makatabok ang Israel?

Angayng matikdan nga human makaabot sa ikaduhang hugna sa ilang panaw didto sa Etam “sa daplin sa kamingawan,” ang Diyos nagsugo kang Moises nga ‘mobalik ug magkampo atubangan sa Pihahirot . . . duol sa dagat.’ Kini nga pagmaniobra nagpatuo kang Paraon nga ang mga Israelinhon ‘nahisalaag.’ (Ex 13:20; 14:1-3) Ang mga eskolar nga mipabor sa el Haj ingong posibleng ruta nag-ingon nga ang Hebreohanong berbo nga ‘mobalik’ maoy empatiko ug wala magkahulogan nga “mosimang” o “motipas” lamang, apan adunay mas bug-at nga kahulogan sa pagbalik o labing menos sa kalit nga pagliko. Sila nagtuo nga, sa pag-abot sa usa ka dapit sa A sa ulohan sa Gulpo sa Suez, giusab sa mga Israelinhon ang ilang ruta sa panaw ug miliko paingon sa S nga bahin sa Jebel ʽAtaqah, usa ka kutay sa kabukiran nga maoy utlanan sa K nga bahin sa Gulpo. Ang dako kaayong panon, sama sa mga Israelinhon, wala gayoy daling kalutsan gikan sa maong nahimutangan kon gukdon gikan sa A, ug busa sila matanggong gayod sa dagat nga nag-ali sa ilang agianan.

Gihulagway sa Hudiyohanong tradisyon sa unang siglo K.P. ang maong kahimtang. (Tan-awa ang PIHAHIROT.) Apan labaw sa tanan, ang maong kahimtang mohaom sa katibuk-ang larawan nga gihubit mismo sa Bibliya, samtang ang popular nga mga panglantaw sa daghang eskolar dili mohaom niini. (Ex 14:9-16) Mopatim-aw nga ang pagtabok layo ra sa ulohan sa Gulpo (o kasadpang sanga sa Pulang Dagat), kay kon duol pa, ang kasundalohan ni Paraon igo na lang untang molibot sa tumoy sa Gulpo ug makaapas sa mga Israelinhon didto sa pikas baybayon.​—Ex 14:​22, 23.

Sa dihang nahibaloan ni Paraon ang paggikan sa mga Israelinhon, nausab ang iyang hunahuna sa pagpabiya kanila. Tinong ang pagkawala sa maong ulipon nga nasod nagkahulogan ug dakong kapildihan sa ekonomiya sa Ehipto. Dili maglisod ang iyang mga karo sa pag-apas niining tanang nagbaktas nga katawhan, ilabina tungod kay sila ‘mibalik.’ Kay nagtuo nga ang Israel nahisalaag didto sa kamingawan, siya masaligon nga migukod kanila. Pinaagi sa piniling puwersa sa 600 ka karo ug sa tanang ubang mga karo sa Ehipto nga may sakay nga mga manggugubat, sa iyang mga mangangabayo, ug sa tanan niyang kasundalohan, iyang naapsan ang Israel didto sa Pihahirot.​—Ex 14:3-9.

Ang dapit nga nahimutangan sa mga Israelinhon dili gayod maayo. Nalikosan sila sa dagat ug sa kabukiran, ug ang mga Ehiptohanon nag-ali sa dalan sa ilang likoran. Tungod kay sila natanggong, ang kahadlok mihakgom sa mga kasingkasing sa mga Israelinhon ug misugod sila sa pagbagulbol batok kang Moises. Karon milihok ang Diyos sa pagpanalipod sa Israel pinaagi sa pagbalhin sa panganod gikan sa atubangan ngadto sa likoran. Sa usa ka kiliran, sa dapit sa mga Ehiptohanon, dihay kangitngit; sa laing kiliran kini padayong naghatag ug kahayag alang sa Israel. Samtang ang panganod nagpugong sa mga Ehiptohanon sa pag-atake, sa sugo ni Jehova gituy-od ni Moises ang iyang sungkod ug ang mga tubig sa dagat napikas, nga tungod niana ang salog sa dagat nahimong mala nga agianan alang sa Israel.​—Ex 14:10-21.

Ang gilapdon ug giladmon sa dapit nga gitabokan. Sanglit ang Israel mitabok sa dagat sa usa lang ka gabii, imposible gayod nga hiktin lamang ang pagkapikas sa katubigan. Hinunoa, ang ilang giagian lagmit maoy usa ka kilometro o kapin pa ang gilapdon. Bisan pag dug-ol sa usag usa samtang nagpanaw, ang maong panon, uban sa ilang mga karomata, mga bagahe, ug ilang mga kahayopan, bisan kon dug-ol ang ilang han-ay, mookupar gayod ug luna nga tingali 8 km kwd (3 mi kwd) o kapin pa. Busa mopatim-aw nga adunay igong gilapdon ang buka sa dagat aron daling makatabok ang mga Israelinhon. Kon ang buka maoy mga 1.5 km (1 mi), nan ang gitas-on sa panon sa mga Israelinhon lagmit maoy mga 5 km (3 mi) o kapin pa. Kon ang buka maoy mga 2.5 km (1.5 mi), nan ang gitas-on maoy mga 3 km (2 mi) o kapin pa. Dangtag ubay-ubayng oras aron makaabot kini nga panon ngadto sa salog sa dagat ug makatabok niana. Bisan tuod wala matarantar apan pabiling nahan-ay alang sa gubat, walay duhaduha nga sila naglakaw nga may pagkadinalian.

Kon wala pa ang panganod, ang mga Ehiptohanon dali ra untang nakaapas ug nakapatayg daghan kanila. (Ex 15:9) Sa dihang ang mga Israelinhon nanabok na sa dagat ug ang panganod sa luyo mibalhin sa ilang atubangan aron sila makita sa mga Ehiptohanon, sila migukod kanila. Gipakita usab niini nga igoigo ang gilapdon ug gitas-on sa mala nga salog sa dagat, kay daghan usab kaayo ang kasundalohan ni Paraon. Sanglit determinado sa paglaglag ug sa pagdakop pag-usab sa ilang kanhing mga ulipon, ang tibuok kasundalohan milugsong ngadto sa salog sa dagat. Dayon, sa panahon sa pagbantay sa kabuntagon, nga magsugod sa alas 2:00 hangtod sa alas 6:00 s.b., si Jehova mitan-aw gikan sa panganod ug iyang gipaguliyang ang kampo sa mga Ehiptohanon, nga gipanangtang ang mga ligid sa ilang mga karo.​—Ex 14:​24, 25.

Sa pagbanagbanag sa kabuntagon, ang mga Israelinhon luwas nang nakatabok sa sidlakang baybayon sa Pulang Dagat. Dayon si Moises gisugo sa pagtuy-od sa iyang kamot aron mobalik ang mga tubig ibabaw sa mga Ehiptohanon. Tungod niini “ang dagat mibalik sa naandang kahimtang niini,” ug ang mga Ehiptohanon nangalagiw aron sa paglikay niini. Kini usab nagpakita nga halapad ang buka sa dagat, kay kon hiktin pa ang agianan dali ra silang matabonan sa tubig. Aron dili malukban sa samag-paril nga katubigan, ang mga Ehiptohanon nangalagiw paingon sa kasadpang baybayon apan ang katubigan padayong mibalik ug nagbanlod kanila hangtod nga bug-os naunlod ang tanang karong iggugubat ug ang mga mangangabayo sa kasundalohan ni Paraon; walay bisan usa kanila ang nahibilin.

Dayag nga ang maong talagsaong pagkaunlod imposibleng mahitabo diha sa kalamakan. Dugang pa, diha sa mabaw nga kalamakan dili mabanlas sa baybayon ang mga patayng lawas, ingon sa aktuwal nga nahitabo, mao nga “nakita sa Israel ang mga Ehiptohanon nga mga patay na didto sa baybayon.”​—Ex 14:22-31; MAPA ug HULAGWAY, Tomo 1, p. 537.

“Mitibuok” nga katubigan. Sumala sa paghubit sa Bibliya, ang nagbul-og nga katubigan mitibuok aron makalatas ang Israel. (Ex 15:8) Ang pulong nga “mitibuok” gigamit diha sa American Standard Version, sa King James Version, ug sa mga hubad ni J. N. Darby, I. Leeser, R. Knox, ug J. Rotherham. Sumala sa Webster’s Third New International Dictionary (1981), ang pagtibuok nagkahulogang “pagkausab gikan sa pagkapluwido ngadto sa pagkasolido pinaagi sa pagpabugnaw . . . : pagyelo . . . : sa paghimo (sa usa ka likido) nga hagkot o espeso nga samag jelly: pagtibuok, pagbagtok.” Ang Hebreohanong pulong dinhi nga gihubad nga “mitibuok” gigamit sa Job 10:10 maylabot sa mibagtok nga gatas. Busa, wala magpasabot nga ang mga paril sa tubig nahimong yelo, apan ang kaespeso sa pagtibuok niini lagmit nahisamag gelatin o mitibuok nga gatas. Sanglit walay makitang nagpugong sa katubigan sa Pulang Dagat sa matag kilid sa mga Israelinhon, ang tubig morag mitibuok, mituskig, mibagtok, o mihagkot mao nga nagpabilin kining nagbarog nga samag paril sa matag kilid ug wala mobuhagay nganha sa mga Israelinhon nga magpahinabo untag kalaglagan kanila. Ingon niini ang pagtan-aw ni Moises sa dihang ang kusog nga hangin sa S nagbahin sa katubigan ug nagpauga sa salog sa dagat mao nga kini dili lapokon, wala magyelo, kondili daling matadlas sa dakong panon sa katawhan.

Ang agianang gibuksan diha sa dagat aduna gayoy igong gilapdon tungod kay ang mga Israelinhon, nga mikabat ug lagmit tulo ka milyon, tanan nakatabok sa sidlakang baybayon sa pagkabuntag. Dayon ang mitibuok nga katubigan misugod sa pagbuhagay ug misalanap sa matag kiliran, mibul-og ug mitabon sa mga Ehiptohanon samtang ang Israel nagbarog sa sidlakang baybayon samtang namalandong sa dili-hitupngang pagluwas ni Jehova sa tibuok nasod gikan sa usa ka gahom sa kalibotan. Nakita nila ang literal nga katumanan sa mga pulong ni Moises: “Ang mga Ehiptohanon nga inyong nakita karong adlawa dili na ninyo makita pag-usab, dili, dili na gayod.”​—Ex 14:13.

Busa pinaagi sa usa ka talagsaong pagpasundayag sa gahom gibayaw ni Jehova ang iyang ngalan ug giluwas ang Israel. Kay luwas na sa S nga baybayon sa Pulang Dagat, gipangunahan ni Moises ang mga anak sa Israel sa pag-awit, samtang ang iyang igsoong babaye nga si Miriam nga manalagna mikuhag tamborin ug nanguna sa tanang kababayen-an nga may tamborin ug nanayaw, agig sanong sa awit sa kalalakin-an. (Ex 15:​1, 20, 21) Gipahinabo ang bug-os nga pagbulag sa Israel gikan sa ilang mga kaaway. Sa dihang sila mibiya gikan sa Ehipto sila gipanalipdan aron dili mapasipad-an sa tawo o sa mananap; ni bisan iro wala mopaghot sa mga Israelinhon o mopalabtik sa dila niini batok kanila. (Ex 11:7) Bisag wala hisgoti sa asoy sa Pagpanggula nga si Paraon miadto sa dagat uban sa iyang kasundalohan ug nalaglag, ang Salmo 136:15 nag-ingon nga si Jehova “nagbanlod kang Paraon ug sa iyang kasundalohan sa Pulang Dagat.”

Naghulagway sa Ulahing mga Hitabo. Sa pagpagula sa Israel gikan sa Ehipto ingon sa gisaad kang Abraham, ang Diyos naglantaw sa nasod sa Israel ingong iyang anak nga lalaki, sama sa iyang gisulti kang Paraon, ‘Ang Israel maoy akong panganay.’ (Ex 4:22) Sa ulahi, si Jehova miingon: “Sa dihang bata pa ang Israel, siya akong gihigugma, ug gikan sa Ehipto gitawag ko ang akong anak.” (Os 11:1) Kining paghisgot pag-usab sa Pagpanggula maoy usa usab ka tagna nga natuman sa mga adlaw ni Herodes sa dihang si Jose ug Maria mibalik gikan sa Ehipto uban kang Jesus human sa kamatayon ni Herodes ug mipuyo sa Nasaret. Ang historyador nga si Mateo nagpadapat sa tagna ni Oseas niining hitaboa, nga nag-ingon labot kang Jose: “Siya nagpabilin didto hangtod sa pagkamatay ni Herodes, aron matuman ang gisulti ni Jehova pinaagi sa iyang manalagna, nga nag-ingon: ‘Gikan sa Ehipto gitawag ko ang akong anak.’”​—Mat 2:15.

Si apostol Pablo nagtala sa Pagpanggula nga lakip sa mga butang nga matod niya nahitabo sa Israel ingong mga panig-ingnan o mga larawan. (1Co 10:​1, 2, 11) Busa mopatim-awng nagsimbolo kini sa mas dakong butang. Ang kinaiyanhong Israel gigamit usab sa Bibliya ingong simbolo sa espirituwal nga Israel, ang Israel sa Diyos. (Gal 6:​15, 16) Lain pa, si Moises naghisgot sa usa ka manalagnang moabot nga sama kaniya. (Deu 18:​18, 19) Ang mga Hudiyo naglaom niining usa nga mahimong usa ka dakong lider ug manluluwas. Si apostol Pedro nagpaila kang Jesu-Kristo ingong ang Dakong Moises. (Buh 3:19-23) Busa, ang kaluwasan sa Israel sa Pulang Dagat ug ang kalaglagan sa Ehiptohanong kasundalohan nagkahulogan gayod ug kaluwasan sa espirituwal nga Israel gikan sa ilang mga kaaway nga simbolikong Ehipto pinaagi sa usa ka dakong milagro sa mga kamot ni Jesu-Kristo. Ug maingon nga ang buhat sa Diyos nga nahitabo sa Pulang Dagat miresulta sa kabayawan sa iyang ngalan, ang katumanan niadtong mahulagwayong mga hitabo diha sa mas dakong katinuoran mohatag ug mas dako ug mas kaylap nga kabantogan sa ngalan ni Jehova.​—Ex 15:1.