KRONOLOHIYA

Ang pulong nga “kronolohiya” maoy katumbas sa Grego nga khro·no·lo·giʹa (gikan sa khroʹnos, panahon, ug leʹgo, sulti o saysay), nga mao, “ang kuwentada sa panahon.” Pinaagi sa kronolohiya ikapahiluna ang mga panghitabo sumala sa hustong pagkasunodsunod o kalangkitan niini ug ikabutang ang tukmang mga petsa diha sa partikular nga mga panghitabo.

Si Jehova mao “ang Karaan sa mga Adlaw” ug ang Diyos nga Walay Kataposan. (Dan 7:9; Sal 90:2; 93:2) Dayag nga siya maoy usa ka tukmang Magtatakna dili lamang tungod sa katukma sa mga paglihok sa kabituonan kondili tungod usab sa balaang rekord sa iyang mga buhat. Sa pagtuman sa iyang mga saad o mga tagna, iyang gipahinabo ang mga panghitabo diha sa eksaktong panahon nga gitagna, bisan kon ang kal-ang sa panahon maoy usa ka adlaw lamang (Ex 9:​5, 6), usa ka tuig (Gen 17:21; 18:14; 21:​1, 2; 2Ha 4:​16, 17), mga dekada (Num 14:34; 2Cr 36:20-23; Dan 9:2), mga siglo (Gen 12:​4, 7; 15:13-16; Ex 12:​40, 41; Gal 3:17), o mga milenyo (Luc 21:24; tan-awa ang TINUDLONG MGA PANAHON SA MGA NASOD). Kita gipasaligan nga ang iyang mga katuyoan alang sa umaabot tino nga ipahinabo diha sa iyang gitakdang panahon, hangtod gayod sa adlaw ug oras nga gitakda.​—Hab 2:3; Mat 24:36.

Katuyoan sa Diyos nga ang tawo, nga gibuhat sumala sa larawan ug dagway sa iyang Maglalalang (Gen 1:26), magsukod sa agos sa panahon. Una pa niini ang Bibliya nag-ingon nga ang “mga banwag diha sa hawan sa mga langit” maoy alang sa “pagbahin sa adlaw ug sa gabii; ug . . . magsilbing mga ilhanan ug alang sa mga panahon ug alang sa mga adlaw ug sa mga tuig.” (Gen 1:​14, 15; Sal 104:19) (Ang panaghisgot kon sa unsang paagi kini nga mga pagbahin gisunod sukad pa sa sinugdanan sa kasaysayan sa tawo makaplagan sa mga artikulo nga KALENDARYO; ADLAW, II; BULAN, I; SEMANA; TUIG.) Ang tawhanong pag-ihap ug pagrekord sa mga yugto sa panahon nagpadayon sukad pa sa adlaw ni Adan hangtod karong panahona.​—Gen 5:​1, 3-5.

Mga Panahon. Ang tukmang kronolohiya kinahanglang adunay usa ka yugto diha sa agos sa panahon nga himoong sukaranan nga gikan niini mahimong makaihap nga paabante o paatras ginamit ang mga yunit sa panahon (sama sa mga oras, adlaw, bulan, tuig). Kana nga sukaranan mahimong ang pagsubang sa adlaw (sa pagsukod sa mga oras sa usa ka adlaw), o ang bag-ong bulan (sa pagsukod sa mga adlaw sa usa ka bulan), o ang pagsugod sa tingpamulak (sa pagsukod sa gitas-on sa usa ka tuig). Sa pag-ihap sa mas taas nga mga yugto, ang mga tawo nag-establisar ug usa ka partikular nga “panahon,” nga migamit sa usa ka talagsaong hitabo ingong ilang sukaranan nga gikan niini masukod ang mga yugto nga gilangkoban sa daghang katuigan. Busa, sa mga nasod sa Kakristiyanohan, sa dihang ang usa ka tawo moingon nga ‘karon maoy Oktubre 1, 2008 K.P. (Komong Panahon),’ siya nagpasabot nga ‘karon mao ang unang adlaw sa ikanapulong bulan sa ikaduha ka libo ug walo ka tuig sukad sa panahon nga gituohan sa pipila nga natawo si Jesus.’

Ang maong paggamit sa panahon diha sa sekular nga kasaysayan hinuon nagsugod nga ulahi na. Ang Gregong panahon, nga giisip nga kinaunahang sekular nga pananglitan sa maong kronolohikanhong pag-ihap, lagmit wala gamita hangtod sa mga ikaupat nga siglo W.K.P. (Wala pa ang Komong Panahon). Ang mga Grego nag-ihap sa panahon pinaagi sa upat ka tuig nga mga yugto nga gitawag ug Olimpiada, sugod sa unang Olimpiada, nga gikalkulong nagsugod niadtong 776 W.K.P. Dugang pa, sagad nga ilang ipaila ang espesipikong mga tuig pinaagi sa paghisgot sa gitas-on sa pagpangatungdanan sa usa ka partikular nga opisyal. Sa kataposan ang mga Romano nakaestablisar ug usa ka panahon, nga nag-ihap sa mga tuig sukad sa gituohang petsa sa pagkatukod sa siyudad sa Roma (753 W.K.P.). Ilang gipaila usab ang espesipikong mga tuig pinaagi sa paghisgot sa mga ngalan sa duha ka konsul nga nangatungdanan nianang tuiga. Sukad lamang niadtong ikaunom nga siglo K.P. nga ang usa ka monghe nga ginganlan ug Dionysius Exiguus nag-ihap pinaagi sa gitawag sa kadaghanan karon nga Kristohanong Panahon, o, nga mas tukma, ang Komong Panahon. Taliwala sa mga Muhammadano (Islamiko) nga katawhan ang mga tuig gipetsahan sukad sa Hegira (ang pagkalagiw ni Muhammad gikan sa Mecca niadtong 622 K.P.). Apan, walay ebidensiya nga ang unang mga Ehiptohanon, Asiryanhon, ug mga Babilonyanhon makanunayong migamit niana nga sistema sa panahon latas sa taastaas nga yugto sa panahon.

Mahitungod sa rekord sa Bibliya, walay usa ka kahikayan sa panahon nga dayag nga gilatid ingong sukaranan nga pinaagi niana mapetsahan ang tanang panghitabo human niana. Apan kini wala magpasabot nga walay sukdanan sa panahon nga milungtad aron ang nangaging mga panghitabo ikabutang diha sa espesipiko ug tukmang dapit niini diha sa agos sa panahon. Ang kamatuoran nga ang mga magsusulat sa Bibliya, sa dihang nag-asoy ug partikular nga mga panghitabo, naghatag ug eksaktong mga kuwentada nga naglangkit sa mga yugto sa daghang kasiglohan, nagpakitang ang katawhan sa Israel o ang ilang mga katigulangan interesado sa kronolohiya. Sa ingon, si Moises misulat nga “nahitabo sa pagkatapos sa upat ka gatos ug katloan ka tuig [nga nag-ihap dinhi sukad sa panahon nga si Abraham mitabok sa Euprates sa iyang pagpaingon sa yuta sa Canaan, nga sa maong panahon, dayag nga gibalido sa Diyos ang pakigsaad uban kang Abraham], nahitabo gayod niini mismong adlawa nga ang tanang panon ni Jehova nanggula sa yuta sa Ehipto.” (Ex 12:41; tan-awa ang PAGPANGGULA; itandi ang Gal 3:​16, 17.) Dugang pa, sa 1 Hari 6:​1, ang rekord nag-asoy nga “sa ikaupat ka gatos ug kawaloan ka tuig human sa paggula sa mga anak sa Israel gikan sa yuta sa Ehipto” nga si Haring Solomon misugod sa pagtukod sa templo didto sa Jerusalem. Bisan pa niana, dili ang pagbalido sa Abrahamikong pakigsaad ni ang Pagpanggula ang nahimong komon nga sinugdanan sa usa ka panahon sa pagtala sa ubang mga panghitabo.

Busa, dili angayng dahomon nga ang kronolohiya sa Bibliya eksaktong mohaom sa modernong mga pamaagi diin ang tanang panghitabo tukmang gipetsahan pinasukad sa usa ka tinong petsa sa miagi, sama sa pagsugod sa Komong Panahon. Sa mas kasagaran, ang mga panghitabo matino diha sa agos sa panahon sama gayod sa kinaiyanhong himoon sa mga tawo sa adlaw-adlaw nga pagkinabuhi. Sama nga ang usa karong adlawa makatino sa usa ka hitabo pinaagi sa pag-ingon nga kini nahitabo “sa tuig human sa hulaw,” o “lima ka tuig human sa Gubat sa Kalibotan II,” sa ingon ang mga magsusulat sa Bibliya naglangkit sa mga panghitabo nga ilang gitala ngadto sa gihimong mga timaan sa panahon nianang yugtoa.

Ang usa ka tino nga konklusyon dili makab-ot alang sa pipila ka kronolohikanhong mga petsa, sanglit kita dili kanunayng tukmang makatino sa sukaranan o timaan sa panahon nga gigamit sa magsusulat sa Bibliya. Dugang pa, ang usa ka magsusulat mahimong mogamit ug kapin sa usa ka sukaranan sa pagpetsa sa mga panghitabo sa dihang magatino sa usa ka yugto sa kasaysayan. Kining paggamit ug lainlain nga mga sukaranan wala magpasabot sa pagkadili-piho o pagkadili-segurado sa magsusulat; kita dili tukmang makahukom sa iyang mga pamaagi pinasukad lamang sa atong kaugalingong opinyon bahin sa tukmang paagi sa pagtala sa mga panghitabo sumala sa mga paagi karong adlawa. Ug bisan tuod lagmit may mga sayop ang mga magkokopya diha sa pipila ka mas lisod nga mga bahin, dili maalamong dahomon kini kon walay lig-ong ebidensiya pinaagig magkalahi nga mga paghubad sa mga kopya sa karaang manuskrito sa Kasulatan. Ang mabatonang ebidensiya lig-ong nagpasundayag sa talagsaong katukma ug pag-amping nga nagpalahi sa pagkopya sa mga basahon sa Bibliya, nga tungod niana napreserbar ang integridad sa kaundan niini.​—Tan-awa ang MANUSKRITO SA BIBLIYA; ESKRIBA.

Ang Kronolohiya sa Bibliya ug ang Sekular nga Kasaysayan. Sagad nga gibati ang panginahanglan nga angayng “iharmonya” o “itakdo” ang asoy sa Bibliya uban sa kronolohiya nga makaplagan sa karaang sekular nga mga rekord. Sanglit ang kamatuoran mao kanang nahiuyon sa katinuoran, ang maong panagkauyon mahinungdanon gayod​—kon ang karaang sekular nga mga rekord ikapasundayag nga eksakto gayod ug kanunayng kasaligan, sa ingon maoy usa ka sukdanan sa pagkatukma nga mahimong pasukaranan. Sanglit ang kronolohiya sa Bibliya sagad nga gihulagway sa mga kritiko ingong ubos kay sa kronolohiya sa paganong mga nasod, takos nga susihon ang pipila sa karaang mga rekord sa mga nasod ug sa mga katawhan kansang mga kalihokan ug kinabuhi nalambigit sa katawhan ug sa mga panghitabo nga narekord sa Bibliya.

Ang Bibliya maoy usa ka basahon sa kasaysayan nga milabaw gayod kay sa ubang karaang mga sinulat. Ang mga kasaysayan sa karaang mga Ehiptohanon, Asiryanhon, Babilonyanhon, Medianhon, Persianhon, ug ang uban pa, sa panguna maoy putolputol; ang asoy sa ilang unang mga yugto maoy lubog o, sumala sa pagpresentar nila niini, kini dayag nga tinumotumo. Busa, ang karaang dokumento nga nailhang The Sumerian King List nagsugod sa ingon niini: “Sa dihang ang pagkahari gilusad gikan sa langit, ang pagkahari maoy didto (una) sa Eridu. (Sa) Eridu, si A-lulim (nahimong) hari ug nagmando sa 28,800 ka tuig. Si Alalgar nagmando sa 36,000 ka tuig. (Busa) duha ka hari ang nagmando niini sulod sa 64,800 ka tuig. . . . (Sa) Bad-tibira, si En-men-lu-Anna nagmando sa 43,200 ka tuig; si En-men-gal-Anna nagmando sa 28,800 ka tuig; ang diyos nga si Dumu-zi, usa ka magbalantay sa kahayopan, nagmando sa 36,000 ka tuig. (Busa) ang tulo ka hari nagmando niini sulod sa 108,000 ka tuig.”​—Ancient Near Eastern Texts, giedit ni J. B. Pritchard, 1974, p. 265.

Ang nahibaloan gikan sa sekular nga mga tinubdan niining karaang mga nasod makugihong gitapo gikan sa mga tipaka sa impormasyon nga nabatonan gikan sa mga monyumento ug mga papan o gikan sa ulahing mga sinulat sa gitawag nga klasikal nga mga historyador sa Grego ug Romanhon nga yugto. Bisan tuod ang mga arkeologo nakakaplag ug tinagpulo ka libo ka papan nga yutang-kulonon nga adunay Asiro-Babilonyanhong cuneiform nga mga inskripsiyon, ingon man daghang mga linukot nga papiro gikan sa Ehipto, ang kadaghanan gayod niini maoy mga sinulat nga relihiyoso o mga dokumento sa negosyo nga gilangkoban sa mga kontrata, papeles sa pagbaligya, mga legal nga dokumento, ug susamang mga butang. Ang diyutay kaayong mga sinulat sa kasaysayan sa paganong mga nasod, nga natipigan diha sa mga papan, silindro, bantayog, o mga inskripsiyon diha sa monyumento, pangunang naundan ug mga sinulat nga naghimaya sa ilang mga emperador ug nag-asoy sa ilang mga pagpakiggubat pinaagig hinobra nga mga pulong.

Sa kasukwahi, ang Bibliya naghatag ug talagsaong pagkahan-ay ug detalyadong kasaysayan latas sa mga 4,000 ka tuig, kay kini nagtala dili lamang sa mga panghitabo nga wala gayoy bugto sukad sa sinugdanan sa tawo hangtod sa panahon sa pagkagobernador ni Nehemias sa ikalimang siglo W.K.P. kondili mahimong isipon usab nga kini nagtagana sa paninugdang pagkobre sa yugto tali sa panahon ni Nehemias ug sa panahon ni Jesus ug sa iyang mga apostoles pinaagi sa tagna (kasaysayan nga pasiunang gisulat) ni Daniel diha sa Daniel kapitulo 11. Ang Bibliya nagpresentar ug detalyado ug tinuod nga nahitabong asoy bahin sa nasod sa Israel sukad sa pagkatukod niini, nga prangkang naghulagway sa kalig-on ug sa mga kahuyangon niini, sa mga kalamposan ug mga kapakyasan niini, sa husto nga pagsimba ug sa bakak nga pagsimba niini, sa mga panalangin ug sa grabeng mga paghukom ug mga kalamidad niini. Bisan tuod kini nga pagkamatinud-anon dili pasalig sa tukmang kronolohiya, kini naghatag ug lig-ong pasukaranan sa pagsalig sa integridad sa mga magsusulat sa Bibliya ug sa ilang tim-os nga tinguha sa pagtala sa kamatuoran.

Ang detalyadong mga rekord dayag nga nabatonan sa mga tigtala sa mga panghitabo sa Bibliya, sama sa mga magsusulat sa Una ug Ikaduhang Hari ug sa Una ug Ikaduhang Cronicas. Kini makita diha sa taas nga mga talaan sa kagikan nga ilang naipon, nga miabot ug ginatos ka mga ngalan; usab ang konektado ug matuod nga asoy sa mga paghari sa matag usa sa mga hari sa Juda ug Israel, lakip na ang ilang relasyon sa ubang mga nasod ug sa usag usa. Ang modernong mga historyador nagpahayag gihapon ug pagkadili-tino bahin sa kon kanus-a naghari ang pipila ka Asiryanhon ug Babilonyanhong mga hari, bisan sa pipila diha sa ulahing mga dinastiya. Apan walay ingon niana nga pagkadili-tino bahin sa pagkasunodsunod sa mga hari sa Juda ug Israel.

Adunay mga paghisgot sa “basahon sa Mga Gubat ni Jehova” (Num 21:​14, 15), sa “basahon sa mga kalihokan sa mga adlaw sa mga hari sa Israel” (1Ha 14:19; 2Ha 15:31), sa “basahon sa mga kalihokan sa mga adlaw sa mga hari sa Juda” (1Ha 15:23; 2Ha 24:5), sa “basahon sa mga kalihokan ni Solomon” (1Ha 11:41), ingon man ang daghang paghisgot sa samang mga talaan o opisyal nga mga rekord nga gikutlo ni Esdras ug Nehemias. Kini nagpakita nga ang impormasyon nga gitala dili kay pinasukad sa nahinumdoman lamang o sa binaba nga tradisyon kondili kini gituki pag-ayo ug bug-os nga gidokumento. Ang mga rekord sa kagamhanan sa ubang mga nasod gikutlo usab sa mga historyador sa Bibliya, maingon nga ang pipila ka bahin sa Bibliya gisulat usab diha sa kayutaan sa gawas sa Israel, lakip sa Ehipto, Babilonya, ug Persia.​—Tan-awa ang BASAHON; ESTER, BASAHON NI; ESDRAS, BASAHON NI.

Ang usa sa mga butang nga sa walay duhaduha nakaamot sa tukmang pagkuwenta sa paglabay sa katuigan, labing menos sa dihang ang mga Israelinhon matinumanong nagtuman sa Moisesnong Balaod, mao ang ilang pagsunod sa mga tuig nga igpapahulay ug sa mga tuig sa Tinghugyaw, sa ingon nagbahin sa panahon ngadto sa 7-ka-tuig ug 50-ka-tuig nga mga yugto.​—Lev 25:2-5, 8-16, 25-31.

Ang nagpalahi ilabina sa rekord sa Bibliya gikan sa kadungan nga mga sinulat sa paganong mga nasod mao ang kahulogan sa panahon, dili lamang sa miagi ug sa presente apan usab sa umaabot, nga makaplagan diha sa mga panid niini. (Dan 2:28; 7:22; 8:​18, 19; Mar 1:15; Pin 22:10) Ang talagsaong elemento sa tagna naghimo sa pagkatukma sa kronolohiya nga mahinungdanon gayod kaayo ngadto sa mga Israelinhon kay sa bisan unsang paganong mga nasod tungod kay ang mga tagna naglangkit ug espesipikong mga yugto sa panahon. Ingong Basahon sa Diyos, ang Bibliya nagpasiugda sa iyang kauntop sa panahon sa pagtuman sa iyang pulong (Eze 12:​27, 28; Gal 4:4) ug nagpakita nga ang tukmang mga tagna maoy ebidensiya sa iyang pagka-Diyos.​—Isa 41:21-26; 48:3-7.

Tinuod, ang pipila sa dili-Biblikanhong mga dokumento mas nauna pa ug mga kasiglohan kay sa labing karaang mga kopya sa manuskrito sa Bibliya nga nakaplagan. Kay kinulit diha sa bato o sinulat diha sa yutang-kulonon, ang pipila ka karaang pagano nga mga dokumento daw makadani kaayo, apan kini wala magpasalig sa katukma ug sa pagkatinuod sa asoy niini. Dili ang butang nga gisulatan, kondili ang magsusulat, ang iyang katuyoan, ang iyang pagtahod sa kamatuoran, ang iyang debosyon sa matarong nga mga prinsipyo​—kini mao ang importanteng mga butang nga maghatag ug lig-ong pasukaranan sa pagsalig, sa kronolohiya ug sa uban pang mga butang. Ang pagkakaraan sa sekular nga mga dokumento tino nga mabalewala tungod sa ubos kaayong kalidad sa kaundan niini kon itandi sa Bibliya. Tungod kay ang mga rekord sa Bibliya maoy gama gikan sa daling madugta nga materyales, sama sa papiro ug vellum, ang padayon nga paggamit niini ug ang makadaot nga epekto sa panahon diha sa dakong bahin sa Israel (nga lahi sa hilabihan kauga nga klima sa Ehipto) mahimong mao gayod ang hinungdan nga walay nagpabiling orihinal nga mga kopya karong adlawa. Bisan pa niana, tungod kay kini inspiradong Basahon ni Jehova, ang Bibliya maampingong gikopya ug natipigan nga kompleto hangtod karong adlawa. (1Pe 1:​24, 25) Ang pag-inspirar sa Diyos, nga pinaagi niana ang mga historyador sa Bibliya nakahimo sa pagsulat sa ilang mga rekord, nagtino sa pagkakasaligan sa kronolohiya sa Bibliya.​—2Pe 1:19-21.

Ang maayong pananglitan kon nganong ang sekular nga mga kasaysayan dili takos nga himoong sukdanan sa katukma nga pinaagi niana hukman ang kronolohiya sa Bibliya mao ang gisulti sa magsusulat sa arkeolohiya nga si C. W. Ceram, nga nagkomento bahin sa pagpetsa sa kasaysayan sa modernong siyensiya: “Ang bisan kinsa nga magtuon sa karaang kasaysayan sa unang higayon mahingangha gayod sa positibong paagi sa modernong mga historyador sa pagpetsa sa mga panghitabo nga nahitabo linibo na ka katuigan kanhi. Hinunoa, sa padayon nga pagtuon kini nga katingala mosamot pa. Kay sa dihang atong susihon ang mga tinubdan sa karaang kasaysayan atong makita ang kakulang, pagkadili-tukma, o tatawng kabakakan, sa mga rekord bisan sa panahon nga kini unang gisulat. Ug maingon nga kini ubos ug kalidad sa sinugdan, kini mas ubos pa sa dihang midangat kanato: nadaot tungod sa paglabay sa panahon o tungod sa pagpasagad ug sa dili-maayong paggamit niini sa mga tawo.” Siya dugang pang naghubit sa dugokan sa kasaysayan sa kronolohiya ingong “usa lamang gayod ka hinanduraw, ug nameligrong mabungkag diha sa matag dinugtongan niini.”​—The Secret of the Hittites, 1956, pp. 133, 134.

Kini nga obserbasyon daw hingapin, apan kon labot sa sekular nga mga rekord, kini dili kay walay pasukaranan. Ang mosunod nga impormasyon magpatin-aw kon nganong dili angay magduhaduha bahin sa katukma sa kronolohiya sa Bibliya tungod lamang kay ang pipila ka sekular nga mga rekord nalahi niini. Sa kasukwahi, sa diha lamang nga ang sekular nga kronolohiya motakdo sa rekord sa Bibliya nga ang usa ka tawo mobati gayod ug pagsalig sa maong karaang sekular nga pagpetsa. Sa dihang tagdon ang mga rekord niining paganong mga nasod nga nakiglabot sa nasod sa Israel, angayng ibutang sa hunahuna nga ang pipila ka tataw nga mga kalainan sa ilang mga rekord lagmit nga tungod gayod sa pagkawalay-katakos sa modernong mga historyador sa pagsabot sa tukmang paagi sa mga metodo nga gigamit kaniadto, sama sa ilang pagkawalay-katakos sa pagsabot sa tukmang paagi sa mga metodo nga gigamit sa mga historyador sa Bibliya. Hinunoa, adunay daghang ebidensiya sa pagpasagad ug pagkadili-tukma o gani tinuyo nga pagpalsipikar nga gihimo sa paganong mga historyador ug mga kronologo.

Ehiptohanong Kronolohiya. Sa nagkalainlaing yugto, ang kasaysayan sa Ehipto nalangkit nianang sa Israel. Niini nga publikasyon among gipakita ang petsa nga 1728 W.K.P. alang sa pagsulod sa Israel sa Ehipto, ug alang sa Pagpanggula, 215 ka tuig sa ulahi, ang 1513 W.K.P. Ang pagsulong ni Paraon Sisak batok sa Jerusalem nahitabo sa panahon sa ikalimang tuig ni Rehoboam sa 993 W.K.P.; si Haring So sa Ehipto kadungan nga naghari ni Oseas (mga 758-740 W.K.P.); ug ang pagpakiggubat ni Paraon Neko nga misangpot sa kamatayon ni Josias lagmit nahitabo niadtong 629 W.K.P. (1Ha 14:25; 2Ha 17:4; 2Cr 35:20-24) Ang kalainan tali sa mga petsa nga gihisgotan ug sa mga petsa nga sagad nga giingon sa modernong mga historyador mokabat ug hangtod sa usa ka siglo o kapin pa alang sa Pagpanggula ug dayon mikunhod ngadto sa mga 20 ka tuig sa panahon ni Paraon Neko. Ang mosunod nga impormasyon nagpakita kon nganong mipabor kami sa kronolohiya nga gipasukad sa kuwentada sa Bibliya.

Ang modernong mga historyador pangunang nagdepende sa pipila ka dokumento sama sa mga listahan o mga talaan sa kasaysayan sa hari sa Ehipto. Lakip niini mao: ang dili-kompletong Bato sa Palermo, nga nagpakita sa giisip nga unang lima ka “dinastiya” sa kasaysayan sa Ehipto; ang Turin Papyrus, nga dili gayod kompleto ug naghatag sa listahan sa mga hari ug sa ilang paghari sukad sa “Daan nga Gingharian” hangtod sa “Bag-o nga Gingharian”; ug ang dugang pang mga inskripsiyon diha sa bato, nga dili usab kompleto. Kining bulag nga mga listahan ug ang uban pang independente nga mga inskripsiyon gitakdo diha sa kronolohikanhong pagkahan-ay pinaagi sa mga sinulat ni Manetho, usa ka Ehiptohanong pari sa ikatulong siglo W.K.P. Ang iyang mga sinulat, nga naghisgot sa Ehiptohanong kasaysayan ug relihiyon, naghan-ay sa mga paghari sa Ehiptohanong mga monarko ngadto sa 30 ka dinastiya, usa ka kahan-ayan nga gigamit gihapon sa modernong mga Ehiptologo. Kini nga mga tinubdan, uban sa astronomikanhong mga kalkulasyon, pinasukad sa Ehiptohanong mga sinulat nga naghisgot sa mga dagway sa bulan ug sa pagsubang sa Dog Star (Sothis), gigamit aron makapatunghag kronolohikanhong talaan.

Mga problema sa Ehiptohanong kronolohiya. Daghan ang dili tino. Ang mga sinulat ni Manetho, nga gigamit sa paghusay sa dili-kompletong mga listahan ug sa ubang mga inskripsiyon, natipigan lamang diha sa mga sinulat sa ulahing mga historyador, sama ni Josephus (unang siglo K.P.), ni Sextus Julius Africanus (ikatulong siglo K.P., busa kapin sa 500 ka tuig sukad sa panahon ni Manetho), ni Eusebius (ikaupat nga siglo K.P.), ug ni Syncellus (ulahing bahin sa ikawalo o sayong bahin sa ikasiyam nga siglo K.P.). Maingon sa gipamulong ni W. G. Waddell, ang ilang mga pagkutlo sa mga sinulat ni Manetho maoy dili-kompleto ug sagad nga tinuis ug busa “lisod kaayong matino kon unsay tinuod gayod nga sinulat ni Manetho ug kon unsay dili tinuod o bakak.” Human ipakita nga ang tinubdang materyal ni Manetho naglakip sa pipila ka dili-makasaysayanhong mga tradisyon ug mga leyenda nga “nagpaila sa mga hari ingong ilang mga bayani, nga wala magtagad sa kronolohikanhong pagkahan-ay,” siya miingon: “Adunay daghang sayop diha sa sinulat ni Manetho sukad pa gayod sa sinugdan: dili ang tanan maoy tungod sa pagtuis sa mga eskriba ug mga tigrebisar. Daghang gitas-on sa mga paghari ang nakaplagan nga imposible: sa pipila ka kaso ang mga ngalan ug pagkasunodsunod sa mga hari ingon sa gihatag ni Manetho walay basehanan pinasukad sa ebidensiya diha sa mga monyumento.”​—Manetho, pasiuna, pp. vii, xvii, xx, xxi, xxv.

Ang kalagmitan nga ang dungan nga mga paghari inay nga sunodsunod nga mga paghari ang hinungdan sa daghang tag-as kaayong mga yugto sa paghari sa rekord ni Manetho gipakita diha sa librong Studies in Egyptian Chronology, ni T. Nicklin (Blackburn, Ing., 1928, p. 39): “Ang mga Dinastiya ni Manetho . . . maoy dili mga listahan sa mga magmamando sa tibuok Ehipto, kondili maoy dili-kompletong mga listahan nga gilangkoban sa kapin kon kulang sa independenteng mga prinsipe, sa bahin . . . sa mga linya sa mga prinsipe nga gikan niana mitungha sa ulahi ang mga magmamando sa tibuok Ehipto.” Si Propesor Waddell (pp. 1-9) nag-ingon nga “tingali ubay-ubayng Ehiptohanong mga hari ang nagmando sa samang higayon; . . . busa dili kay sunodsunod nga mga hari nga pulipuling nag-okupar sa trono, kondili ubay-ubayng mga hari nga naghari sa samang higayon sa nagkalainlaing mga rehiyon. Maoy hinungdan nga mitungha ang dakong sumada sa gidaghanon sa katuigan.”

Sanglit ang Bibliya nagpunting sa tuig 2370 W.K.P. ingong petsa sa tibuok-yutang Lunop, ang Ehiptohanong kasaysayan nagsugod gayod human niana nga petsa. Ang mga problema sa Ehiptohanong kronolohiya nga gihisgotan na mao gayoy hinungdan sa mga kalkulasyon nga gisugyot sa modernong mga historyador kinsa nagbanabana sa kasaysayan sa Ehipto balik sa tuig 3000 W.K.P.

Dako ang pagsalig sa mga Ehiptologo sa karaang mga inskripsiyon mismo. Hinunoa, ang pag-amping, pagkamatinud-anon, ug moral nga integridad sa mga eskribang Ehiptohanon kadudahan gayod. Maingon sa gisulti ni Propesor J. A. Wilson: “Usa ka pasidaan ang angayng ihatag bahin sa tukmang makasaysayanhong bili sa Ehiptohanong mga inskripsiyon. Kadto maoy usa ka kalibotan sa . . . mga sugilambong ug mga milagro sa mga diyos.” Unya human mag-ingon nga ang mga eskriba mahimong magmaniobra sa kronolohiya sa mga panghitabo aron madugangan ug pagdayeg ang usa ka partikular nga monarko nga anaa sa gahom, siya miingon: “Ang historyador modawat sa iyang mga impormasyon kon unsa kini, gawas kon adunay tin-awng rason nga kini dili kasaligan; apan angayng andam niyang bag-ohon ang iyang pagdawat niini sa dihang adunay bag-ong mga materyal nga maghatag ug bag-ong katin-awan sa kanhing mga interpretasyon.”​—The World History of the Jewish People, 1964, Tomo 1, pp. 280, 281.

Kawalay impormasyon bahin sa Israel. Dili kini ikatingala, sanglit ang mga Ehiptohanon dili lamang kay modumili sa pagtala sa mga butang nga dili maghatag ug himaya kanila kondili magpapas usab sa mga rekord sa miaging monarko kon ang impormasyon niana nga rekord dili magustohan sa presenteng naghari nga paraon. Busa, human sa kamatayon ni Rayna Hatshepsut, si Thutmose III nagtangtang sa ngalan ug mga hulagway sa rayna gikan sa mga kinulit diha sa monyumento. Kini nga batasan sa walay duhaduha nagpatin-aw kon nganong walay nahibaloang Ehiptohanon nga rekord bahin sa 215 ka tuig nga pagpuyo sa mga Israelinhon didto sa Ehipto o sa ilang Pagpanggula.

Ang paraon nga nagmando sa panahon sa Pagpanggula wala hinganli sa Bibliya; mao nga ang mga paningkamot sa pag-identipikar kaniya maoy pinasukad lamang sa mga pagbanabana. Kini sa bahin nagpatin-aw kon nganong ang mga kalkulasyon sa modernong mga historyador bahin sa petsa sa Pagpanggula nagkalainlain gikan sa 1441 ngadto sa 1225 W.K.P., may diperensiyang kapin sa 200 ka tuig.

Asiryanhong Kronolohiya. Sukad sa panahon ni Salmaneser III (sayong bahin sa unang milenyo W.K.P.), ang Asiryanhong mga inskripsiyon naghisgot sa mga pagpakiglabot uban sa mga Israelinhon, usahay naghisgot sa mga ngalan sa pipila ka hari sa Juda ug Israel. Ang Asiryanhong mga inskripsiyon naglakip sa displey nga mga inskripsiyon, sama sa makaplagan diha sa mga paril sa mga palasyo; sa harianong mga talaan sa kasaysayan; mga listahan sa hari, sama nianang gikan sa Khorsabad; ug ang limmu, o eponym, nga mga listahan.

Ang Asiryanhong displey nga mga inskripsiyon ug mga talaan sa kasaysayan. Si Albert Olmstead, diha sa iyang Assyrian Historiography (1916, pp. 5, 6), naghubit sa Asiryanhong displey nga mga inskripsiyon sa ingon niini: “Kita mahimong . . . mogamit sa Displey nga inskripsiyon aron hulipan ang gawang sa mga Talaan sa Kasaysayan [harianong mga talaan sa panghitabo nga naglista sa mga panghitabo kada tuig], apan kini walay awtoridad bisan gamay kon kini kasukwahi sa orihinal niini.” Human ipakita nga ang pangunang katuyoan niining displey nga mga inskripsiyon dili mao ang paghatag ug konektado nga kasaysayan sa paghari, siya midugang: “Ang lain pang suliran mao nga kini panagsa rang adunay kronolohikanhong kahan-ayan. . . . Tataw nga kini angayng gamiton uban ang pag-amping.”

Bahin sa mga talaan sa kasaysayan, siya miingon: “Kita adunay usa ka naandang kronolohiya dinhi, ug kon may mga sayop, tinuyo man o dili, nga usahay makaplagan, ang relatibong kronolohiya lagmit sa kasagaran husto. . . . Apan usa ka dakong sayop kon dahomon nga ang talaan sa kasaysayan maoy kanunayng kasaligan. Ang unang mga historyador sagad nga midawat usab sa ilang mga asoy gawas kon sila adunay tino nga pamatuod sa pagkadili-tukma. Sa ulahing pipila ka tuig, dihay nadiskobrehan nga daghang bag-ong mga materyal nga mahimong gamiton sa pagsaway sa Sargonide nga mga dokumento. . . . Dugang pa niini anaa ang mga reperensiya sa langyawng mga tinubdan sama sa Hebreohanon o Babilonyanhon, ug dili na kinahanglang tun-an ang kaundan niini aron kita makombinsir nga ang mga talaan sa kasaysayan dili gayod kasaligan.”

Nganha niini mahimong ikadugang ang testimonya ni D. D. Luckenbill: “Ang usa ka tawo sa dili madugay makadiskobre nga ang tukmang paghulagway sa mga panghitabo sa dihang kini nahitabo, sa matag tuig panahon sa pagmando sa hari, dili mao ang pangunang katuyoan sa mga eskriba sa hari. Usahay ang pipila ka lainlaing mga kampanya militar daw giusab nga walay tin-aw nga rason, apan sagad nga tatawng ang harianong pagpanghambog maoy hinungdan nga mohimog paglimbong labot sa pagkatukma sa kasaysayan.”​—Ancient Records of Assyria and Babylonia, 1926, Tomo I, p. 7.

Ang harianong mga talaan sa kasaysayan sagad nga moagig sunodsunod nga mga edisyon samtang nagpadayon ang pagmando sa hari. Ang ulahing mga edisyon nagpresentar ug bag-ong mga panghitabo, apan kini usab mopatim-awng nag-usab sa mga kamatuoran ug mga numero sa nangaging katuigan aron mohaom sa gusto sa hari. Si Propesor Olmstead naghisgot sa “anam-anam nga pag-ilog ni [Ashurbanipal] sa ulahing duha ka Ehiptohanong kampanya militar sa iyang amahan hangtod nga sa kataposang edisyon wala nay bisan usa nga wala niya maangkon.”​—Assyrian Historiography, p. 7.

Ang mga pananglitan sa maong tataw nga pagkadili-kasaligan, tinuyo man o dili, nagpatongpatong. May kahimtang nga ang mga tighipos sa mga listahan sa tributo naglista gani sa usa ka sakop nga hari nga nagbayad ug tributo bisan tuod ang ubang mga rekord nagpakita nga siya patay na sa maong panahon. Si George Smith, human magpunting sa usa ka hitabo diin ang samang listahan sa tributo ni Esar-hadon gipasidungog sa iyang anak nga lalaking si Ashurbanipal 13 ka tuig sa ulahi, nag-ingon nga kining ulahing listahan “lagmit usa gayod ka literal nga kopya sa mas unang dokumento, nga wala tinoa kon kini ba nga mga hari nagmando pa, ug kon sila nagbayad ba gayod ug tributo.”​—The Assyrian Eponym Canon, London, 1875, p. 179.

Ang eponym (limmu) nga mga listahan. Bisan pa sa mga ebidensiya nga nahisgotan na, ang modernong mga kronologo sagad nagtuo nga ang eponym, o limmu, nga mga listahan daw nakalingkawas sa bisan unsang pagdaot mao nga kini halos walay sayop. Kini nga eponym nga mga listahan mao lamay mga ngalan o mga ranggo sa mga opisyal o mga listahan sa maong mga ngalan nga may daklit nga paghisgot sa pagpakiggubat o uban pang talagsaong hitabo. Pananglitan, usa ka seksiyon sa eponym nga listahan mabasa:

Gikan niini makita nga walay aktuwal nga mga petsa nga gihatag, apan giisip nga ang matag ngalan naghawas ug usa ka tuig, nga tungod niana posible ang tuigtuig nga pag-ihap. Ang modernong mga historyador naningkamot nga itakdo ang Asiryanhon ug ang Biblikanhon nga kasaysayan pinaagi niining eponym nga mga listahan, ilabina sa yugto sukad sa 911 hangtod sa 649 W.K.P., nga niana ilang giasayn ang mga ngalan o mga eponym diha sa mga listahan. Alang sa sukaranang petsa, sila misalig sa gihisgotang eklipse sa adlaw nga giingon sa natala atbang sa ngalan sa usa ka Bur-Sagale, nga gobernador sa Guzana. Ang eklipse maoy sa bulan sa Sivan (Mayo-Hunyo) ug ang kadaghanang historyador nag-ingon nga kini nahitabo sa Hunyo 15, 763 W.K.P. Ang pagkakasaligan niining petsaha, ug ang pagtakdo sa Asiryanhong kasaysayan uban nianang sa Juda ug Israel nga ilang gibasehan niini, pagahisgotan sa ulahi ubos sa ulohan nga “Astronomikanhong mga Kalkulasyon.”

Tungod sa diyutay kaayong impormasyon nga nalangkit diha sa eponym nga mga listahan (kon itandi sa mga talaan sa kasaysayan ug sa ubang mga inskripsiyon), tataw nga ang pagkakaplag ug sayop diyutay na kaayo. Sa dihang ang tatawng mga panagsumpaki makaplagan tali sa eponym nga mga listahan ug sa talaan sa kasaysayan, sama sa pagbutang sa usa ka kampanya militar ngadto sa laing tuig sa pagmando sa usa ka hari o sa panahon sa laing eponym, sagad nga ipasangil sa modernong mga historyador ang maong sayop ngadto sa talaan sa kasaysayan imbes nga sa eponym nga mga listahan. Apan, bisan pa sa giingong takdo nga kasaysayan sa Asirya, ang usa ka iladong papan nga gisulatan sa mubong asoy bahin sa relasyon tali sa Asirya ug Babilonya sulod sa usa ka yugto sa mga siglo, wala mangangkon nga tukma gayod. Si A. T. Olmstead, human magpresentar sa ebidensiya aron ipakita nga kini nga dokumento maoy usa ka kopya lamang sa naunang displey nga inskripsiyon, miingon: “Busa maisip nato ang atong dokumento nga dili gani usa ka kasaysayan sa tinuod nga kahulogan niini, usa lamang kini ka inskripsiyon nga gihimo alang sa himaya ni Ashur [pangulong diyos sa Asirya] ug sa iyang katawhan . . . Kon dawaton nato kini nga panglantaw, dili na kita mabalaka sa daghang sayop, bisan sa kahan-ayan sa mga hari, nga nagpakunhod pag-ayo sa bili sa dokumento diin ang testimonya niini gikinahanglan kaayo.”​—Assyrian Historiography, p. 32.

Angayng masabtan nga ang nag-usab-usab nga kahan-ayan nga makita diha sa eponym nga mga listahan nagpalisod pag-ayo sa modernong mga eskolar sa pagkab-ot sa eksaktong kronolohiya, ilabina nga ang pagtipon sa mga impormasyon nga nagkobre sa ubay-ubayng mga siglo gihimo sa mga eskriba nga wala kaayo mag-amping ug magtagad sa pagkatukma sa kasaysayan. Dayag usab nga ang modernong mga historyador mibati nga husto ang pag-usab o pagbalewala sa asoy sa Asiryanhong eponym nga mga listahan sa dihang ang ubang mga butang o ebidensiya magpaluyo niini nga aksiyon.

Ang mga impormasyon nga nahisgotan na nagpunting sa konklusyon nga ang Asiryanhong pamaagi sa pagsulat sa kasaysayan wala sa husto masabti sa modernong mga historyador o kaha kini ubos kaayo ug kalidad. Bisan hain niini, dili kita obligado nga itakdo ang Biblikanhong kronolohiya sa kasaysayan nga gipresentar sa Asiryanhong mga rekord. Busa, among gipakita lamang ang mas tinong mga panagtakdo tali sa Asirya ug sa Israel ug sa Juda sumala sa gipakita sa asoy sa Bibliya.

Babilonyanhong Kronolohiya. Ang Babilonya gihisgotan sa Bibliya ilabina sukad sa panahon ni Nabucodonosor II. Ang paghari sa amahan ni Nabucodonosor nga si Nabopolasar maoy pagsugod sa gitawag nga Neo-Babilonyanhong Imperyo; kini natapos sa mga paghari ni Nabonido ug sa iyang anak nga si Belsazar ug sa pagkapukan sa Babilonya pinaagi ni Ciro nga Persianhon. Kini nga yugto gikaikagan pag-ayo sa mga eskolar sa Bibliya sanglit kini naglangkob sa panahon nga gilaglag sa Babilonya ang Jerusalem ug sa dakong bahin sa 70-ka-tuig nga yugto sa Hudiyohanong pagkadestiyero.

Ang Jeremias 52:28 nag-ingon nga sa ikapitong tuig ni Nabucodonosor gidala ngadto sa Babilonya ang unang grupo sa mga destiyerong Hudiyo. Nahiuyon niini, ang inskripsiyon nga cuneiform sa Babilonyanhong Cronica (Museyo sa Britanya 21946) nag-ingon: “Ang ikapitong tuig: Sa bulan sa Kislev ang hari sa Akad nagtigom sa iyang kasundalohan ug misulong sa Hattu. Siya nagkampo batok sa siyudad sa Juda ug sa ikaduhang adlaw sa bulan sa Adar iyang nailog ang siyudad (ug) nadakpan ang hari (niini) [si Jehoiakin]. Usa ka hari nga iyang pinili [si Zedekias] ang iyang gitudlo diha sa siyudad (ug) gikuha niya ang daghang tributo ug gidala kini ngadto sa Babilonya.” (Assyrian and Babylonian Chronicles, ni A. K. Grayson, 1975, p. 102; itandi ang 2Ha 24:​1-17; 2Cr 36:​5-10.) (HULAGWAY, Tomo 2, p. 326) Sulod sa kataposang 32 ka tuig nga paghari ni Nabucodonosor, walay makasaysayanhong mga rekord nga sunodsunod ug detalyado gawas sa tipik nga inskripsiyon labot sa pagsulong batok sa Ehipto sa ika-37 nga tuig ni Nabucodonosor.

Labot kang Awil-Marduk (Evil-merodak, 2Ha 25:​27, 28), may nakaplagan nga mga papan nga pinetsahan hangtod sa iyang ikaduhang tuig sa pagmando. Labot kang Neriglissar, nga giisip nga maoy manununod ni Awil-Marduk, may nadiskobrehang mga papan bahin sa kontrata nga pinetsahan sa iyang ikaupat nga tuig.

Ang usa ka Babilonyanhong papan nga kulonon makatabang sa pagkonektar sa Babilonyanhong kronolohiya uban sa Biblikanhong kronolohiya. Kini nga papan naundan sa mosunod nga astronomikanhong impormasyon sa ikapitong tuig ni Cambyses II nga anak nga lalaki ni Ciro II: “Sa Tuig 7, sa Tamuz, sa gabii sa ika-14, sa dobleng 1²⁄3 ka oras [tulo ka oras ug bayente minutos] sa kagabhion, nahitabo ang eklipse sa bulan; nga makita sa kinatibuk-an; natakpan niini ang amihanang bahin sa katunga sa lingin [sa bulan]. Sa Tebet, sa gabii sa ika-14, sa dobleng duha ug tunga sa oras [lima ka oras] sa gabii una pa magkaadlawon [sa ulahing bahin sa gabii], mieklipse ang bulan; makita ang kinatibuk-an niini; miabot ang eklipse sa habagatan ug sa amihanang bahin.” (Inschriften von Cambyses, König von Babylon, ni J. N. Strassmaier, Leipzig, 1890, Num. 400, mga linya 45-48; Sternkunde und Sterndienst in Babel, ni F. X. Kugler, Münster, 1907, Tomo I, pp. 70, 71) Kining duha ka eklipse sa bulan dayag nga mao ang mga eklipse nga nakita didto sa Babilonya niadtong Hulyo 16, 523 W.K.P., ug niadtong Enero 10, 522 W.K.P. (Canon of Eclipses ni Oppolzer, nga gihubad ni O. Gingerich, 1962, p. 335) Busa, kini nga papan nagpunting sa tingpamulak sa 523 W.K.P. ingong sinugdanan sa ikapitong tuig ni Cambyses II.

Sanglit ang ikapitong tuig ni Cambyses II nagsugod sa tingpamulak sa 523 W.K.P., ang iyang unang tuig sa pagmando maoy 529 W.K.P. ug ang tuig sa paglingkod niya sa trono, ug ang kataposang tuig ni Ciro II ingong hari sa Babilonya, maoy 530 W.K.P. Ang kinaulahiang papan nga pinetsahan sa paghari ni Ciro II maoy sa ika-5 nga bulan, sa ika-23 nga adlaw sa iyang ika-9 nga tuig. (Babylonian Chronology, 626 B.C.–A.D. 75, ni R. Parker ug W. Dubberstein, 1971, p. 14) Sanglit ang ikasiyam nga tuig ni Ciro II ingong hari sa Babilonya maoy 530 W.K.P., ang iyang unang tuig sumala sa maong pagpetsa maoy 538 W.K.P. ug ang tuig sa iyang paglingkod sa trono maoy 539 W.K.P.

Si Berossus. Sa ikatulong siglo W.K.P. si Berossus, usa ka Babilonyanhong saserdote, misulat ug usa ka kasaysayan sa Babilonya diha sa Gregong pinulongan, nga dayag nga pinasukad sa mga rekord nga cuneiform. Labot sa iyang mga sinulat, si Propesor Olmstead miingon: “Ang kinagamyan lamang nga mga tipik, mga kalakbitan, o nabiling mga timailhan, ang nakaabot kanato. Ug ang labing hinungdanon niini nga mga tipik miabot pinaagi sa usa ka tradisyon nga halos walay katumbas. Karong adlawa kinahanglang mokonsulta kita ug usa ka modernong Latin nga hubad sa usa ka Armenianhon nga hubad sa nawalang orihinal nga Grego sa Cronica ni Eusebius, nga sa bahin mihulam gikan kang Alexander Polyhistor nga direktang mihulam gikan kang Berossus, ug sa bahin mihulam gikan kang Abydenus nga lagmit mihulam gikan kang Juba nga mihulam gikan kang Alexander Polyhistor ug busa gikan kang Berossus. Sa pagpasamot sa kalibog, si Eusebius sa pipila ka kahimtang wala moila sa kamatuoran nga si Abydenus maoy usa ka magkokopya lamang ni Polyhistor, ug mikutlo sa mga asoy sa matag bahin niini! Ug dili pa kini ang kinagrabehan. Bisan tuod sa katibuk-an gidawat ang iyang asoy nga gikan kang Polyhistor, mopatim-aw nga si Eusebius migamit sa usa ka dili-maayong manuskrito niana nga awtor.” (Assyrian Historiography, pp. 62, 63) Si Josephus, ang Hudiyong historyador sa unang siglo K.P., miangkon usab nga siya mikutlo gikan kang Berossus. Apan mopatim-aw nga ang kronolohikanhong impormasyon nga gituohang gikan kang Berossus maoy kaduhaduhaan gayod.

Ubang mga hinungdan sa mga kalainan. Ang wala kaayoy pagtagad nga mga estudyante sa karaang kasaysayan sagad nga nagtuon uban ang sayop nga pagsabot nga ang mga papan nga sinulatag cuneiform (sama tingali sa gigamit ni Berossus) gisulat kanunay sa samang panahon o sa wala madugay human sa mga hitabo nga gitala diha niana. Apan, gawas sa daghang cuneiform nga mga dokumento sa negosyo nga nagkadungan gayod, ang makasaysayanhong mga sinulat sa Babilonya ug bisan ang daghang astronomikanhong mga sinulat sagad mohatag ug ebidensiya nga kini gisulat sa mas ulahi pang yugto. Busa, sumala sa Asiryologo nga si D. J. Wiseman, ang usa ka bahin sa gitawag nga Babilonyanhong Cronica, nga nagkobre sa yugto sukad sa pagmando ni Nabu-nasir hangtod sa pagmando ni Shamash-shum-u-kin (usa ka yugto nga gipetsahan sa sekular nga mga historyador ingong gikan sa 747-648 W.K.P.), maoy “usa ka kopya nga gihimo sa ikakawhaag-duha ka tuig ni Dario [ang nota o footnote nag-ingon: nga mao 500/499 W.K. kon si Dario I] nga gikan sa mas karaan ug nadaot nga sinulat.” (Chronicles of Chaldaean Kings, London, 1956, p. 1) Busa, dili lamang kini nga sinulat bulag sa mga hitabo nga gitala diha niana gikan sa 150 ngadto sa 250 ka tuig kondili kini usab maoy usa ka kopya sa mas naunang sayop nga dokumento, nga tingali orihinal, tingali dili. Labot sa mga sinulat sa Neo-Babilonyanhong Cronica, nga nagkobre sa yugto sukad kang Nabopolasar hangtod kang Nabonido, ang samang awtor nag-ingon: “Ang mga sinulat sa Neo-Babilonyanhong Cronica gisulat diha sa usa ka gamayng matang sa sinulatan nga dili tukmang mapetsahan apan mahimong magpasabot nga kini gisulat sa panahon nga halos kadungan sa mga panghitabo sa kataposan sa Achaemenid nga pagmando.” Posible nga kini gisulat sa pagkatapos sa Persianhong Imperyo, nga nahitabo niadtong 331 W.K.P. mga 200 ka tuig human mapukan ang Babilonya. Nakita na nato nga ang maong impormasyon, lakip ang mga tuig, daling mausab ug gani matuis diha sa mga kamot sa paganong mga eskriba sa paglabay sa pipila ka siglo. Tungod niining tanang hinungdan dili gayod maalamon nga moinsistir nga ang tradisyonal nga mga tuig sa mga paghari sa Neo-Babilonyanhong mga hari dawaton ingong tino.

Ang kawalay kadungan nga makasaysayanhong mga rekord ug ang pagkadaling mausab sa mga impormasyon tinong magtugot sa posibilidad nga ang usa o kapin pa sa Neo-Babilonyanhong mga magmamando naghari nga dugay kay sa gipakitang tradisyonal nga mga tuig. Ang kamatuoran nga walay mga papan nga nadiskobrehan nga magkobre sa ulahing katuigan sa maong paghari dili gayod kanunay nga magamit ingong lig-ong argumento batok niini nga posibilidad. Adunay mga kahimtang nga ang pagmando sa mga hari maoy mas dugay ug nga labot kanila walay nakaplagang mga papan nga magpamatuod niana. Pananglitan, labot kang Artajerjes III (Ochus) (kinsa, ang mga historyador nag-ingon nga nagmando sulod sa 21 ka tuig [358 hangtod sa 338 W.K.P.]) ug kang Arses (nga gituohang nagmando sulod sa 2 ka tuig [337 hangtod sa 336 W.K.P.]) walay nakaplagang cuneiform nga ebidensiya sa samang yugto nga motabang sa pagtino sa gidugayon sa ilang mga paghari.

Sa pagkatinuod, ang mga historyador wala mahibalo kon asa ibutang ang pipila ka Babilonyanhong mga hari nga adunay mga rekord. Si Propesor A. W. Ahl (Outline of Persian History, 1922, p. 84) nag-ingon: “Diha sa mga Papan sa Kontrata, nga nakaplagan didto sa Borsippa, makita ang mga ngalan sa Babilonyanhong mga hari nga dili makita sa laing mga papan. Lagmit gayod nga kini gisulat sa kataposang mga adlaw sa paghari ni Dario I, nga miabot hangtod sa unang mga adlaw sa paghari ni Jerjes I, sumala sa pangagpas ni Ungnad.” Sa gihapon, kini nagpabiling pangagpas lamang.

Persianhong Kronolohiya. Ang daghang hinungdanong mga hitabo sa Bibliya nahitabo sulod sa Persianhong yugto: ang pagkapukan sa Babilonya, nga gisundan sa pagpagawas ni Ciro sa mga Hudiyo ug ang kataposan sa 70-ka-tuig nga pagkaawaaw sa Juda; ang pagtukod pag-usab sa templo sa Jerusalem, nga natapos “sa ikaunom nga tuig sa paghari ni Dario [I, Persianhon]”; ug ang pagtukod pag-usab sa mga paril sa Jerusalem pinaagi ni Nehemias, sumala sa dekreto nga gipakanaog sa ika-20 nga tuig sa paghari ni Artajerjes Longimanus.​—2Cr 36:20-23; Esd 3:8-10; 4:​23, 24; 6:​14, 15; Neh 2:​1, 7, 8.

Ang petsa nga 539 W.K.P. ingong mao ang pagkapukan sa Babilonya matino dili lamang diha sa kanon ni Ptolemy kondili sa ubang mga tinubdan usab. Ang historyador nga si Diodorus, ingon man si Africanus ug Eusebius, nagpakita nga ang unang tuig ni Ciro ingong hari sa Persia kadungan sa Olimpiada 55, sa tuig 1 (560/559 W.K.P.), samtang ang kataposang tuig ni Ciro kadungan sa Olimpiada 62, sa tuig 2 (531/530 W.K.P.). Ang mga papan nga sinulatag cuneiform naghisgot nga si Ciro nagmando sa Babilonya sulod sa siyam ka tuig, nga sa ingon mopaluyo sa tuig nga 539 ingong petsa sa iyang pagsakop sa Babilonya.​—Handbook of Biblical Chronology, ni Jack Finegan, 1964, pp. 112, 168-170; Babylonian Chronology, 626 B.C.–A.D. 75, p. 14; tan-awa ang mga komento ubos sa “Babilonyanhong Kronolohiya,” usab ang PERSIA, PERSIANHON.

Ang ubay-ubayng mga inskripsiyon sa mga hari sa Persia nakaabot kanato, apan kini dili mapuslanon sa pag-establisar sa gidugayon sa mga paghari sa Persianhong mga hari. Pananglitan, daghang pinetsahan nga mga papan ang nakaplagan didto sa Persepolis, apan wala diha niana ang mga ngalan sa mga hari.

Astronomikanhong mga Pagkalkulo. Gipangangkon nga ang “astronomikanhong mga pagpamatuod makapahimo sa usa ka relatibong kronolohiya [ang kronolohiya nga nag-establisar lamang sa pagkasunodsunod sa mga hitabo] ngadto sa usa ka absolutong kronolohiya, sa espesipikong pagkasulti, usa ka sistema sa pagpetsa nga susama sa atong kalendaryo.” (The Old Testament World, ni Martin Noth, 1966, p. 272) Bisan tuod gitagana sa Maglalalang sa tawo ang langitnong mga butang aron masukod sa tawo ang panahon, ang kalangkitan sa astronomikanhong mga impormasyon ug sa tawhanong mga hitabo sa nangagi naapektohan sa nagkalainlaing mga kahimtang ug sa tawhanong interpretasyon nga mahimong masayop.

Daghan sa gitawag nga mga panagtakdo sa astronomikanhong impormasyon ug sa mga hitabo o mga petsa sa karaang kasaysayan gipasukad sa mga eklipse sa adlaw o sa bulan. Hinunoa, ang bisan unsang “partikular nga lungsod o siyudad sa aberids makasinatig mga 40 ka eklipse sa bulan ug 20 ka dili-bug-os nga eklipse sa adlaw sulod sa 50 ka tuig, [bisan tuod] usa lamang ka bug-os nga eklipse sa adlaw ang mahitabo sulod sa 400 ka tuig.” (Encyclopædia Britannica, 1971, Tomo 7, p. 907) Busa pinasukad niini nga pamaagi, diha lamang sa tinong giasoy nga bug-os nga eklipse sa adlaw nga makita sa usa ka espesipikong dapit nga dili kaayo kaduhaduhaan ang pagtakda sa usa ka partikular nga petsa sa kasaysayan. Sa daghang kahimtang ang materyal gikan sa karaang mga sinulat nga cuneiform (o sa ubang tinubdan) labot sa mga eklipse wala maghatag sa maong espesipikong impormasyon.

Ang usa ka pananglitan mao ang eklipse sa adlaw nga gisaligan sa mga historyador nga magtakdo sa Asiryanhong kronolohiya uban sa Biblikanhong kronolohiya. Gihisgotan kini diha sa Asiryanhong eponym nga mga listahan ingong nahitabo sa ikatulong bulan (nga mag-ihap gikan sa tingpamulak) sa panahon sa pagngalan kang Bur-Sagale. Ang modernong mga kronologo nagkalkulo niini nga mao ang eklipse nga nahitabo niadtong Hunyo 15, 763 W.K.P. Sa pag-ihap ug 90 ka tuig paatras (o 90 ka ngalan diha sa eponym nga mga listahan) gikan niini nga petsa, modangat sila sa 853 W.K.P. ingong petsa sa gubat sa Karkar sa ikaunom nga tuig ni Salmaneser III. Sila miingon nga si Salmaneser nagtala kang Haring Ahab sa Israel ingong kauban sa panag-abin nga nakigsangka sa Asirya niana nga gubat, ug nga 12 ka tuig human niana (sa ika-18 nga tuig ni Salmaneser) ang Asiryanhong hari naghisgot kang Haring Jehu sa Israel ingong nagbayad ug tributo. Busa sila nagtuo nga ang tuig 853 W.K.P. maoy petsa sa kataposang tuig ni Ahab ug ang 841 W.K.P. mao ang pagsugod sa paghari ni Jehu. Unsa ka katukma kini nga mga pagkuwenta?

Una, bisan tuod gituohan nga ang eklipse sa adlaw maoy bug-os, ang eponym nga listahan wala maghisgot niini. Ug, samtang ang kadaghanang historyador karong adlawa mopadapat niini sa eklipse sa 763 W.K.P., dili tanang eskolar ang miuyon niana, ang uban mipalabi sa tuig 809 W.K.P., nga sa maong tuig nahitabo ang usa ka eklipse nga lagmit sa bahin lamang nakita didto sa Asirya (nga maoy nahitabo usab niadtong 857 ug 817 W.K.P., ubp.). (Canon of Eclipses ni Oppolser, mga tsart 17, 19, 21) Bisan tuod ang modernong mga historyador mosupak sa mga kausaban sa eklipse sa adlaw sa 763 W.K.P. tungod kay kini ‘magpalibog sa kasaysayan sa Asirya,’ nakita na nato nga ang mga Asiryanhon mismo ang nagpalibog pag-ayo sa ilang kasaysayan.

Dugang pa, imposible gayod nga si Haring Ahab presente didto sa gubat sa Karkar. Busa, bisan kon ang paghari ni Ahazias ug Jehoram (nga natung-an sa paghari ni Ahab ug Jehu) isipon nga 12 lamang ka tuig (itandi ang 1Ha 22:​40, 51; 2Ha 1:​2, 17; 3:1), ang ebidensiya mosukwahi sa tukma nga panagtakdo sa gubat sa Karkar ug kang Ahab. Busa, ang paghisgot ni Salmaneser kang Jehu lagmit dili gayod mosibo sa unang tuig sa pagmando ni Jehu. Ang akusasyon nga gimaniobra sa mga Asiryanhon ang mga tuig sa ilang mga pagpakiggubat ug gipatuo nga ang mga hari nakadawat ug mga tributo gikan sa mga tawong patay na magpakamenos pa gayod sa gituohang bili sa panagtakdo. Ang tsart nga “Talagsaong mga Petsa Panahon sa Yugto sa mga Hari sa Juda ug sa Israel,” nga kauban niini nga artikulo, nagpakita nga namatay si Ahab sa mga 920 W.K.P. nga nag-ihap sa pagkahari ni Jehu sukad sa mga 904 W.K.P.

Kanon ni Ptolemy. Si Claudius Ptolemy maoy usa ka Gregong astronomo nga nagkinabuhi sa ikaduhang siglo K.P., o kapin sa 600 ka tuig human matapos ang Neo-Babilonyanhon nga yugto. Ang iyang kanon, o talaan sa mga hari, gilangkit sa usa ka basahon sa astronomiya nga iyang gisulat. Ang kadaghanan sa modernong mga historyador midawat sa impormasyon ni Ptolemy bahin sa Neo-Babilonyanhon nga mga hari ug sa gidugayon sa ilang mga paghari.

Dayag nga gipasukad ni Ptolemy ang iyang makasaysayanhong impormasyon sa mga tinubdan nga pinetsahan sukad sa Seleucid nga yugto, nga nagsugod kapin sa 250 ka tuig human mailog ni Ciro ang Babilonya. Busa dili ikahibulong nga ang pagpetsa ni Ptolemy pareho nianang kang Berossus, usa ka Babilonyanhong saserdote sa Seleucid nga yugto.

Mga eklipse sa bulan. Kini gigamit aron pamatud-an ang mga petsa nga gihatag sa partikular nga mga tuig sa Neo-Babilonyanhon nga mga hari pinasukad sa kanon ni Ptolemy ug sa impormasyon sa mga rekord nga cuneiform. Apan bisan pa nga si Ptolemy lagmit nga tukmang mikalkulo o mirekord sa mga petsa sa pipila ka eklipse sa nangagi (usa ka modernong astronomo nakakaplag nga tres-kinto sa pagpetsa ni Ptolemy maoy husto), kini wala magpamatuod nga husto ang iyang paghatag sa makasaysayanhong impormasyon, sa ato pa, nga ang iyang paglangkit sa mga eklipse uban sa mga pagmando sa pipila ka hari kanunayng gipasukad sa tinuod nga makasaysayanhong kamatuoran.

Ang petsa sa kamatayon ni Herodes nga Bantogan nag-ilustrar sa mga problema nga mahimong atubangon sa pagpetsa pinaagi sa mga eklipse sa bulan. Ang mga sinulat ni Josephus (Jewish Antiquities, XVII, 167 [vi, 4]; XVII, 188-214 [viii, 1–ix, 3]) nagpakita nga ang kamatayon ni Herodes nahitabo wala madugay human sa usa ka eklipse sa bulan ug wala madugay una pa magsugod ang panahon sa Paskuwa. Daghang eskolar ang nagpetsa sa kamatayon ni Herodes niadtong 4 W.K.P. ug ingong pamatuod ilang gipunting ang eklipse sa bulan nga nahitabo niadtong Marso 11 (Marso 13, Julian nga kalendaryo) nianang tuiga. Tungod niini nga pagpetsa, daghang modernong mga kronologo nagpetsa sa pagkatawo ni Jesus nga ingon ka sayo sa 5 W.K.P.

Apan, ang maong eklipse niadtong 4 W.K.P. maoy 36-porsiyento lamang ang gidak-on ug namatikdan lamang sa pipila ka tawo sa sayong kabuntagon nga kini nahitabo. Duha ka laing eklipse ang nahitabo niadtong 1 W.K.P., nga ang usa niini lagmit mohaom sa gituohang eklipse wala madugay una pa sa pagsugod sa Paskuwa. Ang dili-bug-os nga eklipse sa bulan niadtong Disyembre 27 (Disyembre 29, Julian nga kalendaryo) sa maong tuig tingali makita sa Jerusalem apan lagmit wala isipa nga usa ka dakong hitabo. Sumala sa mga pagkalkulo nga gipasukad sa Canon of Eclipses ni Oppolzer (p. 343), ang bulan miagi sa landong sa yuta samtang kilumkilom pa sa Jerusalem, ug sa dihang mingitngit na, ang bulan misanag na pag-usab. Sa laing bahin, kini wala ilakip sa bug-os nga pagtala ni Manfred Kudlek ug Erich Mickler. Busa ang gilapdon nga nakita ang maong eklipse didto sa Jerusalem o kon kana nakita man gayod dili matino niining bahina sa kasaysayan. Ang labing talagsaon kay sa duha nga nahisgotan na mao ang eklipse sa bulan sa ulahing bahin sa kagabhion nga nahitabo sa sayong mga takna niadtong Enero 8, 1 W.K.P. (Enero 10, Julian nga kalendaryo). Kini maoy usa ka bug-os nga eklipse nga niana ang bulan dili makita sulod sa 1 ka oras ug 41 minutos. Kini namatikdan gayod sa tanang nagmata pa, bisan tuod nga nangitngitan ang kalangitan. Busa sa mga tuig nga gihisgotan dinhi, kapin sa usa ka eklipse ang nahitabo wala madugay una pa ang Paskuwa. Kon lantawon pinasukad sa impormasyon nga mabatonan karon, mopatim-aw nga ang eklipse nga lagmit namatikdan gayod mao ang eklipse niadtong Enero 8, 1 W.K.P.​—Solar and Lunar Eclipses of the Ancient Near East From 3000 B.C. to 0 With Maps, ni M. Kudlek ug E. H. Mickler; Neukirchen-Vluyn, Alemanya; 1971, Tomo I, p. 156.

Apan, dili tanang sinulat nga gigamit sa mga historyador sa pagpetsa sa mga hitabo ug mga yugto sa karaang kasaysayan gipasukad sa mga eklipse. May nakaplagang astronomikanhong mga talaadlawan nga naghatag sa posisyon (maylabot sa pipila ka bituon o mga konstelasyon) sa bulan sa una ug kataposang pagsubang niini diha sa espesipikong adlaw didto sa Babilonya (pananglitan, “ang bulan maoy usa ka maniko gikan sa atubangan sa pangulahian nga tiil sa leyon”), duyog sa mga posisyon sa pipila ka planeta niining samang mga panahon. Ang modernong mga kronologo nag-ingon nga ang maong kombinasyon sa astronomikanhong mga posisyon dili masubli pag-usab sulod sa kaliboan ka tuig. Kining astronomikanhong mga talaadlawan naundan sa mga reperensiya sa mga paghari sa pipila ka hari ug mopatim-aw nga motakdo sa mga pagpetsa nga gihatag diha sa kanon ni Ptolemy. Bisan tuod sa pipila kini maoy pamatuod nga lagmit dili na malalis, adunay mga butang nga magpamenos sa kalig-on niini.

Ang una, lagmit nga adunay mga sayop sa mga obserbasyon nga gihimo didto sa Babilonya. Ang Babilonyanhong mga astronomo nagpakitag dakong pagtagad sa mga hitabo sa langit nga nahitabo duol sa kapunawpunawan, sa gisubangan o sa gisalopan sa bulan o sa adlaw. Apan, ang kapunawpunawan kon lantawon gikan sa Babilonya kanunay nga mangitngitan tungod sa mga bagyo sa balas. Nagkomento labot niini, si Propesor O. Neugebauer nag-ingon nga si Ptolemy mimulo bahin “sa kakulang ug kasaligang mga obserbasyon sa mga planeta [gikan sa karaang Babilonya]. Siya [Ptolemy] miingon nga ang karaang mga obserbasyon gihimo nga may diyutayng katakos, tungod kay sila nagtagad sa mga pagtungha o sa mga pagkawala ug sa nagaurong nga mga ilhanan, mga hitabo nga sa kinaiyahan niini lisod kaayo ang pag-obserbar.”​—The Exact Sciences in Antiquity, 1957, p. 98.

Ikaduha, sa pagkatinuod ang kinabag-an sa astronomikanhong mga talaadlawan nga nadiskobrehan gisulat, dili sa panahon sa Neo-Babilonyanhon o Persianhon nga mga imperyo, kondili sa Seleucid nga yugto (312-65 W.K.P.), bisan tuod nga kini naundan sa mga impormasyon nga naghisgot sa naunang mga yugto. Ang mga historyador nagtuo nga kini maoy mga kopya sa naunang mga dokumento. Sa pagkatinuod walay kadungan nga astronomikanhong mga sinulat nga niana maestablisar ang bug-os nga kronolohiya sa Neo-Babilonyanhon ug Persianhon nga mga yugto (sa hinapos sa ikapito hangtod sa hinapos sa ikaupat nga siglo).

Sa kataposan, sama sa kaso ni Ptolemy, bisan tuod ang astronomikanhong impormasyon (ingon sa nahubad ug nasabtan karon) sa mga sinulat nga nadiskobrehan sa paninugdan maoy tukma, kini wala magpamatuod nga ang makasaysayanhong impormasyon nga nag-uban niini maoy tukma. Maingon nga gigamit lamang ni Ptolemy ang pagmando sa karaang mga hari (ingon sa iyang pagsabot kanila) ingong gambalay nga diha niana ipahimutang ang iyang astronomikanhong impormasyon, mao man usab ang mga magsusulat (o mga magkokopya) sa astronomikanhong mga sinulat sa Seleucid nga yugto nagsal-ot lamang diha sa ilang astronomikanhong mga sinulat sa kon unsay gidawat niadtong panahona, o sa “popular” nga kronolohiya sa maong panahon. Ang maong gidawat, o popular nga kronolohiya lagmit adunay mga sayop sa hinungdanong mga bahin sumala sa nahisgotan na niini nga artikulo. Sa pag-ilustrar, ang usa ka karaang astronomo (o usa ka magsusulat) lagmit moingon nga ang usa ka hitabo sa langit nahitabo sa tuig nga, sumala sa atong kalendaryo, mao ang 465 W.K.P., ug ang iyang sinulat tingali husto kon ang tukmang pag-ihap himoon aron sa pagtino niini. Apan mahimo usab niyang isulti nga ang tuig diin nahitabo ang maong hitabo sa langit (465 W.K.P.) mao ang ika-21 nga tuig ni Haring Jerjes ug mahimong bug-os nga sayop. Sa yanong pagkasulti, ang pagkatukma sa astronomiya dili magpamatuod sa pagkatukma sa kasaysayan.

Arkeolohikanhong Pagpetsa. Ang mga suliran nga nalangkit sa pagpetsa nga gipasukad sa nakalotang mga butang nga nakaplagan pinaagi sa mga pagpangubkob gihisgotan ubos sa ulohang ARKEOLOHIYA. Sa mubo, ikaingon nga, tungod sa pagkawalay aktuwal nga pinetsahang mga inskripsiyon, ang pagpetsa pinasukad sa nakalotang mga butang sama sa tipak sa mga kulon maoy pagtandi lamang gayod. Sa ato pa, ang arkeologo makaingon lamang nga ‘kining partikular nga hut-ong sa yuta ug ang mga kaundan niini diha niini nga bungdo dayag nga nahisakop sa samang katibuk-ang yugto sama sa hut-ong sa yuta niana nga bungdo (o una pa niana o human niana).’ Busa ang katibuk-ang kronolohikanhong pagkasunodsunod nahimo, apan kanunayng gitul-id ug giusab, nga ang mga kausaban usahay moabot ug gatosan ka tuig. Pananglitan, niadtong 1937 ang arkeologong si Barton nagpetsa sa “Unang Panahon sa Bronse” nga yutang-kulonon sa yugtong 2500-2000 W.K.P., samtang sa misunod nga tuig si W. F. Albright nagpetsa sa samang yugto nga 3200-2200 W.K.P.

Busa, sumala sa giingon ni G. Ernest Wright: “Niining bahina talagsa ra kaayo nga kita makahimog tinong mga pagpetsa. Hinunoa, kinahanglan nga mohimog mga pangagpas nga kanunayng adunay mas dako o mas menos nga kalagmitan. Ang kamatuoran diha niini nahasandig sa ilang [mga arkeologo] katakos sa pagbadbad ug sa pagtapo sa nagkalainlaing magkalahi nga mga impormasyon, apan ang bag-ong impormasyon sa bisan unsa nga panahon mahimong magpausab sa nahimong pangagpas, o magpahinabo sa usa ka eskolar sa pagpahayag niini sa lahi nga paagi.”​—Shechem, The Biography of a Biblical City, 1965, pasiuna p. xvi.

Dugang nag-ilustrar niini mao ang pahayag diha sa Chronologies in Old World Archaeology, nga giedit ni Robert Ehrich, nga gipatik niadtong 1965 nga mipuli sa mas naunang sinulat niadtong 1954, ug naundan sa dili tin-awng panglantaw bahin “sa dili-tinong kutay sa relatibong mga kronolohiya” ingon sa gipahayag sa inilang mga arkeologo. Ang pasiunang mga pulong (p. vii) nag-ingon: “Ang katuyoan niini nga basahon mao ang pagpresentar, nga sunodsunod, sa mga kronolohiya sa nagkalainlaing nalangkit nga mga hitabo sumala sa panglantaw sa mga espesyalista gikan sa lainlaing rehiyon niadtong 1964. Bisan pa sa bag-ong impormasyon, ang katibuk-ang kahimtang dili gihapon matino, ug ang umaabot nga impormasyon maghimo sa pipila ka konklusyon nga karaan na, lagmit gani sa dili pa mapatik kini nga tomo.” Kini ang mahimong ibutang sa hunahuna kon magtulotimbang sa mga petsa nga gihatag sa mga arkeologo ingong gidugayon sa pipila ka siyudad, sama sa Jerico, o sa yugto nga ilang ipetsa sa pagsakop sa Israel sa Palestina.

Mga Historyador sa Klasikal nga Yugto. Ang terminong “klasikal” dinhi mapadapat sa yugto ug kultura sa karaang mga Grego ug mga Romano. Gawas nga sila mao ang tinubdan sa Grego ug Romanhong kasaysayan, ang mga sinulat sa pipila ka klasikal nga mga historyador maoy gisaligan sa modernong mga historyador aron mapun-an ang kulang o aron mapamatud-an ang usa ka impormasyon diha sa rekord sa karaang Ehipto, Asirya, Babilonya, Persia, Sirya, ug Palestina. Lakip sa karaang Gregong mga historyador mao si: Herodotus (mga 484-​425 W.K.P.); Thucydides (mga 471-​401 W.K.P.); Xenophon (mga 431-​352 W.K.P.); Ctesias (ikalima-ikaupat nga siglo W.K.P.); ug sa ulahi, si Strabo, Diodorus Siculus, ug si Alexander Polyhistor sa unang siglo W.K.P.; ug si Plutarch sa una ug ikaduhang siglo K.P. Ang Romanong mga historyador naglakip kang Titus Livius o Livy (59 W.K.P.–​17 K.P.); Gnaeus Pompeius Trogus, nga katalirongan ni Livy; Pliny nga Magulang (23-79 K.P.); ug si Sextus Julius Africanus (ikatulong siglo K.P.), nga lagmit natawo sa Libya. Gawas pa niini nila, ang dagkong tinubdan sa impormasyon mao si Manetho ug Berossus (nahisgotan na); si Josephus, usa ka Hudiyong historyador kansang mga sinulat (bisan tuod usahay nagkasumpaki sa presenteng kahan-ayan niini) makatabang gayod alang sa unang siglo K.P.; ug si Eusebius, nga eklesiastikanhong historyador ug obispo sa Cesarea (mga 260-340 K.P.).

Kini silang tanan nagkinabuhi human sa Asiryanhon ug Neo-Babilonyanhon nga yugto ug mao lamang ang unang upat nga gihisgotang nagkinabuhi sa yugto sa Persianhong Imperyo. Nan, alang sa Asiryanhon ug Neo-Babilonyanhon nga mga yugto, walay usa niini nga mga magsusulat ang makatanyag ug impormasyon nga gipasukad sa personal nga kahibalo, hinunoa sila nagrekord sa tradisyonal nga mga hunahuna nga ilang nadungog o, sa ubang mga kahimtang, lagmit ila kining nabasa ug gikopya. Ang katukma sa ilang mga impormasyon dayag nga nag-agad sa katukma sa ilang gikuhaan sa mga impormasyon.

Dili lamang kini, kondili ang atong nahibaloan sa ilang mga sinulat karong adlawa nagdepende sa daghan kaayong kopya, nga ang labing karaang kopya sagad gipetsahan nga sukad pa sa yugto sa edad medya sa Komong Panahon. Nakita na nato kon sa unsang paagi ang mga kronolohiya ni Manetho ug Berossus gidaot sa mga magkokopya. Kon bahin sa mga kuwalipikasyon ug pagkakasaligan sa ubang karaang mga historyador sa klasikal nga yugto, angayng tagdon ang mosunod:

Ang paagi ni Herodotus sa pagsulat ug kasaysayan​—ang pagpangutana, pagpangitag hinungdanong impormasyon, ug dayon paghimog konklusyon​—gitamod pag-ayo. Apan giingon usab nga usahay “kulang ang iyang impormasyon” ug nga “siya naghatag ug makataronganon ug ingon man dili makataronganong pagpatin-aw.” Giingon usab nga siya “usa sa mga maayong mobalay ug mga estorya” ug busa usa ka maayong tig-asoy ug estorya maingon man usa ka historyador. (The New Encyclopædia Britannica, 1985 nga edisyon, Tomo 5, pp. 881, 882; 1910 nga edisyon, Tomo XIII, p. 383) Kon bahin kang Xenophon, gikaingon nga “siya walay tumong, dili bug-os, ug wala manukiduki” ug nga iyang gipanindot ang iyang mga asoy pinaagig “tinumotumong mga pamulong.” (The New Encyclopædia Britannica, 1987, Tomo 12, p. 796) Giakusar ni George Rawlinson si Ctesias nga tinuyong naglugway sa yugto sa Medianhong monarkiya “pinaagi sa tinuyong pagtala kaduha.” Siya dugang miingon: “Ang matag hari, o yugto, diha sa rekord ni Herodotus makita kaduha diha sa talaan ni Ctesias​—usa ka tataw nga pagmugna, binakikaw nga pagmaomao sa tinumotumong mga ngalan.”​—The Seven Great Monarchies of the Ancient Eastern World, 1885, Tomo II, p. 85.

Labot sa Romanhong kasaysayan sa yugto sa mga hari (sa wala pa matukod ang Republika), atong mabasa nga kini “mobalik ngadto sa mga natad sa lunsay nga mitolohiya. Kini samag usa ka koleksiyon lamang sa tinumotumo nga mga sugilanon nga giasoy nga walay pagsaway, ug walay pagtagad sa kronolohikanhong pagkasunodsunod nga kinahanglanon unta aron mahapsay ang sugilanon o mahulipan ang kal-ang sama sa pagkalagiw ni Aeneas gikan sa Troy ug ang gituohang tuig sa pagpundar sa Roma.” Bisan human sa yugto nga natukod ang Republika (mga 509 W.K.P.), ang mga historyador andam gihapon sa paglakip sa popular nga mga tradisyon uban sa makasaysayanhong kamatuoran nga wala gayod mohimog pagpalahi tali niini. “Ang linya sa kagikan gimaomao, gisal-ot ang hinanduraw nga mga konsul [ang Romanhong pagpetsa sagad gipasukad sa paglingkod sa mga konsul] ug ang tinumotumong mga kadaogan, ug ang mga tradisyon sa banay . . . pormal nga gilakip sa kasaysayan sa estado.” Kon bahin sa Romanong mga tigtala sa kasaysayan, kita gisultihan: “Kon unsay ilang makita nga gisulat ilang gikopya; ilang gipun-an ang mga kulang pinaagig paghanduraw kon sila walay personal nga kasinatian nga ikadugang.”​—The Encyclopædia Britannica, 1911, Tomo XVI, pp. 820, 821.

Si Thucydides. Si Thucydides giisip sa kadaghanan ingong lahi sa klasikal nga mga historyador nga sagad giakusar nga dili tukma ug dili mainampingon. Si Thucydides nahimong inila sa iyang makutihon nga panukiduki. Labot kaniya, ang The New Encyclopædia Britannica (1987, Tomo 11, p. 741) nag-ingon: “Ang iyang awtoridad dili gayod hitupngan nianang sa ubang historyador. Siya hugot nga nangupot sa kronolohikanhong laraw, ug, kon kini tukmang masusi pinaagi sa mga eklipse nga iyang gihisgotan, kini mohaom pag-ayo.”

Ang klasikal nga mga historyador kinahanglang konsultahon usahay alang sa kinahanglanong impormasyon, ilabina sa Persianhong yugto (nga gihisgotan sa mga basahon ni Esdras, Nehemias, ug Ester) ug hangtod sa apostolikanhong mga panahon. Ang ilang mga sinulat motabang usab sa pagtino sa panahon ug mga hitabo ingong katumanan sa mga bahin sa matagnaong mga panan-awon ni Daniel (kap 7-9, 11), nga moabot gani saylo pa sa apostolikanhong yugto. Bisan pa niana, ang impormasyon nga gipresentar na nagpakita nga walay katarongan nga ipakasama kini nga mga kasaysayan ug mga kronolohiya nianang sa Bibliya. Kon adunay mga kalainan, ang usa ka tawo makasalig gayod sa rekord sa Bibliya, nga gisulat pinaagi sa mga saksing-nakakita o kaha pinaagi niadtong kinsa, sama kang Lucas, ‘nagsubay uban ang katukma sa tanang butang gikan sa sinugdan.’ (Luc 1:1-4) Ang tukmang kronolohikanhong impormasyon sa mga asoy ni Lucas ug sa uban pa magpaarang sa pagtino sa mga petsa sa pangunang mga hitabo sa kinabuhi ni Jesus ug sa apostolikanhong yugto.​—Mat 2:​1, 19-22; Luc 3:1-3, 21-23; ug daghan pang uban.

Ang Biblikanhong Pag-ihap sa Panahon. Dayag nga ang tanang karaang sekular nga kasaysayan gamiton gayod uban ang nahiangayng pag-amping. Kini nahibaloan na nga dili-tukma sa daghang butang, ug lagmit gayod nga ang mga kronolohiya niini dili usab tukma. Sa kasukwahi, ang Bibliya tinuod gayod sa tanang paghisgot niini, nga nag-asoy sa labing tukmang larawan sa karaang kapanahonan. Kasaligan usab ang kronolohiya niini.​—Tan-awa ang BIBLIYA (Pagkatinuod).

Sa dihang sukdon ang Biblikanhong mga yugto nga nahiuyon sa modernong mga paagi sa pagpetsa, angayng hinumdoman nga lahi ang cardinal ug ordinal nga mga numero. Ang cardinal nga mga numero, sama sa 1, 2, 3, 10, 100, ug uban pa, bug-os ang gidaghanon. Apan ang ordinal nga mga numero, sama sa ika-3, ika-5, ug ika-22, kinahanglang menosan ug usa aron makab-ot ang bug-os nga gidaghanon niini. Busa, sa paghisgot sa “ikanapulog-walo ka tuig ni Nabucodonosor,” ang termino nga “ikanapulog-walo” maoy ordinal nga numero ug naghawas sa 17 ka bug-os nga tuig ug pipila ka adlaw, mga semana, o mga bulan (bisan unsa man nga panahon nga milabay gikan sa pagkatapos sa ika-17 nga tuig).​—Jer 52:29.

Sa dihang mag-ihap sa gidaghanon sa tuig gikan sa petsa sa kalendaryo sa “W.K.P.” nga yugto ngadto sa petsa sa “K.P.” nga yugto, angayng hinumdoman nga ang petsa sama sa Oktubre 1 sa tuig 1 W.K.P. hangtod sa Oktubre 1 sa tuig 1 K.P. maoy usa ka tuig lamang, dili duha, ingon sa makita niini nga dayagram:

Tungod kini kay ang tuig nga mga petsa maoy ordinal nga mga numero. Busa, gikan sa mga Oktubre 1 sa tuig 2 W.K.P. (ang gibanabana nga panahon sa pagkatawo ni Jesus) hangtod sa Oktubre 1 sa 29 K.P. (ang gibanabana nga petsa sa pagbawtismo kang Jesus) may bug-os nga 30 ka tuig, nga mao, usa ka bug-os nga tuig ug 3 ka bulan sa W.K.P. nga yugto ug 28 ka bug-os nga tuig ug 9 ka bulan sa K.P. nga yugto.​—Luc 3:21-23.

Sukad sa Paglalang sa Tawo Hangtod Karon. Ang modernong mga historyador dili makatino sa petsa sa pagsugod sa “makasaysayanhong yugto” sa katawhan. Kon ilang tukion ang kasaysayan sa Asirya, Babilonya, o kaha sa Ehipto, ang kronolohiya mosamot sa pagkadili-tino ug pagkadili-kasaligan sa dihang sila mosubay balik sa ikaduhang milenyo W.K.P., ug sa ikatulong milenyo W.K.P. atubangon nila ang kalibog ug pagkadili-tin-aw. Sa kasukwahi, ang Bibliya nagtagana ug konektadong kasaysayan aron mahimo ang sistematikong kuwentada balik sa sinugdanan sa tawhanong kasaysayan, usa ka kuwentada nga gipasayon pinaagi sa mga paghisgot sa Bibliya sa pipila ka dagkong mga yugto sa panahon, sama pananglitan sa 479 ka tibuok-tuig nga yugto sukad sa Pagpanggula hangtod sa pagsugod sa pagtukod sa templo panahon sa paghari ni Solomon.​—1Ha 6:1.

Sa pagkuwenta sumala sa pagpetsa sa modernong kalendaryo, kinahanglang mogamit kita ug espesipikong yugto o pasukaranang petsa nga diha niini kita magsugod, nga mao, usa ka petsa sa kasaysayan nga adunay maayong pasukaranan nga dawaton ug nga motakdo sa usa ka partikular nga panghitabo nga gitala sa Bibliya. Gikan niini nga petsa ingong pasukaranang yugto kita makaihap paatras o paabante ug makatakda ug mga petsa sa kalendaryo nganha sa daghang panghitabo nga gihisgotan sa Bibliya.

Usa niini nga mga petsa, nga motakdo sa Biblikanhon ug sekular nga kasaysayan, mao ang tuig 29 K.P., nga ang unang mga bulan niini maoy sa ika-15 ka tuig ni Tiberio Cesar, kinsa gitudlo ingong emperador sa Romanhong Senado niadtong Septiyembre 15, 14 K.P. (Gregorian nga kalendaryo). Kadto maoy sa tuig 29 K.P. nga si Juan nga Tigbawtismo misugod sa iyang pagsangyaw ug usab sa dihang, tingali mga unom ka bulan sa ulahi, siya nagbawtismo kang Jesus.​—Luc 3:1-3, 21, 23; 1:36.

Ang laing petsa nga magamit ingong pasukaranang yugto mao ang tuig 539 W.K.P., nga gipaluyohan sa nagkalainlaing mga tinubdan sa kasaysayan ingong tuig sa pagkapukan sa Babilonya pinaagi ni Ciro nga Persianhon. (Ang sekular nga mga tinubdan alang sa paghari ni Ciro naglakip sa mga sinulat ni Diodorus, Africanus, Eusebius, ug Ptolemy, maingon man sa Babilonyanhong mga papan.) Panahon sa unang tuig ni Ciro, iyang gipakanaog ang sugo sa pagpahigawas sa mga Hudiyo gikan sa pagkadestiyero. Ug, sumala sa gihisgotan sa artikulo nga CIRO, lagmit nga giluwatan gayod ang sugo sa panahon sa tingtugnaw sa 538 W.K.P. o sa hapit na ang tingpamulak sa 537 W.K.P. Kini maghatag ug panahon sa mga Hudiyo sa paghimog hinungdanong mga pagpangandam, sa paghimo sa upat-ka-bulan nga panaw ngadto sa Jerusalem, ug makaabot gihapon didto sa ikapitong bulan (Tisri, o mga Oktubre 1) sa 537 W.K.P.​—Esd 1:1-11; 2:64-70; 3:1.

Pinaagi sa paggamit sa maong pasukaranang mga petsa, nan atong ikalangkit ang daghan kaayong Biblikanhong mga panghitabo sa espesipikong mga petsa sa kalendaryo. Ang pangunang gambalay nga diha niana mosibo ang maong kronolohiya mao kining mosunod:

Nan, unsa man ang pasukaranan sa Bibliya ug, sa pipila ka kahimtang, sa sekular nga kasaysayan nga nagpaluyo sa maong kronolohiya? Kami naghatag dinhi ug dugang mga detalye nga nagpakita kon sa unsang paagi matino ang tagsatagsa ka yugto sa panahon.

Sukad sa paglalang kang Adan hangtod sa Lunop. Ang 1,656 ka tuig niini nga yugto gihisgotan sa Genesis 5:1-29; 7:​6, ug kini mahimong iilustrar sumala sa gipakita sa tsart sa panid 110.

Ang kuwentada nga gipakita alang sa yugto sa wala pa ang Lunop mao kadtong makaplagan diha sa Masoretikong teksto, nga niana gipasukad ang modernong mga hubad sa Hebreohanong Kasulatan. Kini nga kuwentada lahi nianang makaplagan sa Gregong Septuagint, apan ang ebidensiya bahin sa pagkatukma tin-awng mopabor sa Masoretikong teksto.

Ang Commentary on the Holy Scriptures ni Lange (Genesis, p. 272, ftn) nag-ingon: “Mopatim-aw nga ang pangsulod nga ebidensiya mopabor gayod sa Hebreohanon tungod sa timbang nga kaharmonya niini. Ang mga numero diha sa LXX dayag nga nagsunod sa usa ka plano nga ngadto niini kini gipasibo. Dili kini makita diha sa Hebreohanon, ug kini gipaboran pag-ayo tungod kay tukma kini sa talaan sa kagikan. . . . Labot pa, sumala sa pisyolohikal nga mga pasukaranan, ang Hebreohanon angayng palabihon; sanglit ang gitas-on sa kinabuhi wala gayod mosaylo sa pagkahamtong sa usa ka tawo ingon sa gipakita sa maong mga numero [sa Septuagint]. . . . ang dugang 100 ka tuig, sa matag kahimtang, sa Septuagint, gilaraw aron kini mahimong mas timbang nga sukdanan, pinasukad sa usa ka gituohang pisyolohikal nga opinyon. . . . Idugang pa niining tanan mao ang kamatuoran nga ang Hebreohanon nailhan pag-ayo ingong ang orihinal nga teksto, tungod kay kini nailado kaayo sa higpit ug matuotuohon pa gani nga pag-amping nga tungod niini napreserbar kini nga teksto.”​—Gihubad ug giedit ni P. Schaff, 1976.

Bisan pag ang modernong mga historyador moingon nga ang yugto sa pagpuyo sa tawo dinhi sa yuta mas nauna pa kay sa 4026 W.K.P., ang mga kamatuoran sukwahi kaayo sa ilang gituohan. Ang linibong katuigan nga “una pa sa kasaysayan sa tawo” sumala sa ilang gipangatarongan maoy pangagpas lamang ingon sa gipahayag niining prominenteng siyentipiko nga si P. E. Klopsteg, kinsa miingon: “Umari kamo, kon buot ninyo, alang sa usa ka hinanduraw nga pagpanuroy ngadto sa panahon una pa sa kasaysayan sa tawo. Handurawa ang yugto diin mitungha ang mga espisye nga sapiens gikan sa genus nga Homo . . . latas dayon sa mga milenyo diin ang dakong bahin sa presenteng impormasyon gipasukad sa panaghap ug interpretasyon ngadto sa yugto sa unang sinulat nga mga rekord, nga gikan niini mahimong mahagdaw ang pipila ka kamatuoran.” (Italiko amoa.)​—Science, Disyembre 30, 1960, p. 1914.

Ang yugto sa panahon human sa Lunop nagsugod sa tuig 2369 W.K.P. Bisan tuod ang mga sinulat pinaagig larawan gipetsahan sa pipila balik sa yugto sa 3300 hangtod sa 2800 W.K.P. (New Discoveries in Babylonia About Genesis, gisulat ni P. J. Wiseman, 1949, p. 36), sa pagkatinuod dili kini pinetsahan nga mga dokumento ug ang ilang gituohang gidugayon maoy pinasukad lamang sa arkeolohikanhong panaghap.

Bisan tuod usahay giaghat nga gamiton ang pagpetsa pinasukad sa radiocarbon (C-14) nga paagi, kini nga paagi sa pagpetsa adunay tinong mga limitasyon. Ang magasing Science sa Disyembre 11, 1959, p. 1630, mitaho: “Ang usa ka maayong pananglitan sa ‘pagkadili-kasaligan sa C¹⁴’ mao ang 6000-ka-tuig nga gidugayon diha sa 11 ka pagtino alang sa Jarmo . . . , usa ka karaang balangay sa amihanan-sidlakang Iraq, nga, pinasukad sa tanang arkeolohikanhong ebidensiya, wala puy-i sulod sa kapin sa 500 ka sunodsunod nga katuigan.” Busa walay lig-on o makataronganong ebidensiya sa pagpabor sa mas naunang petsa gawas sa 2369 W.K.P. ingong sinugdanan sa tawhanong katilingban human sa Lunop.

Sukad sa 2370 W.K.P. hangtod sa pakigsaad kang Abraham. Ang kronolohikanhong gambalay niini nga yugto mahimong sumahon ingon sa mosunod:

Ang pasukaranan alang niini nga kuwentada mao ang Genesis 11:10 hangtod sa 12:4. Ang ekspresyon nga “human sa lunop” (Gen 11:10) nga gigamit maylabot sa pagkatawo ni Arpaksad dayag nga nagtumong sa aktuwal nga pag-ulan nga nagtimaan sa pagsugod sa Lunop (2370 W.K.P.), inay nga nagtumong lamang sa padayong pag-ulan ibabaw sa yuta sulod sa usa ka yugto sa panahon human niadto. Ang Hebreohanong termino alang sa “lunop” nagpakita usab niini.​—Itandi ang Gen 6:17; 7:4-6, 10-12, 17; 9:11.

Ang petsa sa pagtukod sa Torre sa Babel wala hisgoti diha sa rekord. Gipakita sa Genesis 10:25 nga ang pagkabahin nga miresulta gumikan sa paglahugay sa mga pinulongan didto nahitabo sulod sa usa ka panahon ‘sa mga adlaw ni Peleg.’ Wala gayod kini magpasabot nga kini nga panghitabo nahitabo sa pagkatawo ni Peleg. Ang ekspresyon nga “sa iyang mga adlaw” sa pagkatinuod nagpaila nga ang pagkabahin nahitabo, dili sa panahon o diha gilayon human sa pagkatawo ni Peleg, kondili sulod sa usa ka panahon sa buhi pa siya, nga ang gidugayon maoy gikan sa 2269 hangtod sa 2030 W.K.P. Kon ang matag lalaking ginikanan nga nag-edad ug 30 human sa Lunop nanganak ug usa ka anak matag tulo ka tuig, ug ingong aberids usa ka batang lalaki matag unom ka tuig, ug kini nagpadayon hangtod sa pag-edad ug 90, nan sulod sa yugto nga mga 180 ka tuig human sa Lunop (nga mao, sa 2189 W.K.P.) ang populasyon lagmit miabot na sa katibuk-ang gidaghanon nga kapin sa 4,000 ka hamtong nga mga lalaki. Kining igoigong gidaghanon mohaom sa mga kahimtang nga nalangkit sa pagtukod sa torre ug sa pagkatibulaag sa mga katawhan.

Dayag nga sa panahon sa pagtabok ni Abraham sa Euprates sa iyang pagpaingon sa yuta sa Canaan, gikompirmar ni Jehova kaniya ang nailhan sa ulahi nga Abrahamikong pakigsaad. Sanglit ang pagbiya ni Abraham gikan sa Haran ug ang iyang pagsulod sa Canaan nahitabo human sa kamatayon sa iyang amahang si Tera, ang petsa sa pagkompirmar niini nga pakigsaad maoy sa 1943 W.K.P.​—Gen 11:32; 12:1-5.

Sukad sa 1943 W.K.P. hangtod sa Pagpanggula. Ang Exodo 12:​40, 41 nag-ingon nga “ang pagpuyo sa mga anak sa Israel, nga namuyo sa Ehipto, maoy upat ka gatos ug katloan ka tuig. Ug nahitabo sa pagkatapos sa upat ka gatos ug katloan ka tuig, nahitabo gayod niini mismong adlawa nga ang tanang panon ni Jehova nanggula sa yuta sa Ehipto.” Bisan tuod ang kadaghanang mga hubad naghubad sa bersikulo 40 sa paaging ang 430 ka tuig katibuk-ang mapadapat sa pagpuyo sa Ehipto, ang orihinal nga Hebreohanon mahimong hubaron sama nianang gihisgotan sa itaas. Dugang pa, sa Galacia 3:​16, 17, gilangkit ni Pablo ang maong 430-ka-tuig nga yugto sa panahon tali sa pagbalido sa Abrahamikong pakigsaad ug sa paghimo sa pakigsaad sa Balaod. Dayag nga sa dihang si Abraham milihok pinasukad sa saad sa Diyos, ug mitabok sa Euprates niadtong 1943 W.K.P. sa iyang pagpaingon sa Canaan ug milalin gayod ngadto “sa yuta” nga gisugo sa Diyos kaniya, ang Abrahamikong pakigsaad gikompirmar. (Gen 12:1; 15:18-21) Sa eksaktong 430 ka tuig human niini nga hitabo, ang iyang mga kaliwat giluwas gikan sa Ehipto, niadtong 1513 W.K.P., ug nianang tuiga usab ang pakigsaad sa Balaod gihimo uban kanila. Ang ebidensiya nga sukad pa sa unang kapanahonan ang yugto nga gihisgotan sa Exodo 12:​40, 41 gisabot nga magsugod sa pag-ihap sukad sa panahon sa dihang ang mga katigulangan sa nasod mibalhin ngadto sa Canaan, gipakita pinaagi sa hubad sa Gregong Septuagint: “Apan ang pagpuyo sa mga anak sa Israel nga sila namuyo sa yuta sa Ehipto ug sa yuta sa Canaan [maoy] upat ka gatos ug katloan ka tuig ang gidugayon.”

Ang yugto sukad sa pagbalhin ni Abraham ngadto sa Canaan hangtod sa pag-adto ni Jacob sa Ehipto maoy 215 ka tuig. Kini nga kuwentada gipasukad niining mosunod nga mga kamatuoran: Kawhaag-lima ka tuig ang milabay sukad sa pagbiya ni Abraham gikan sa Haran hangtod sa pagkatawo ni Isaac (Gen 12:4; 21:5); sukad niadto hangtod sa pagkatawo ni Jacob maoy 60 ka tuig (Gen 25:26); ug si Jacob maoy 130 anyos sa panahon sa iyang pagsulod sa Ehipto (Gen 47:9); busa ang tanan mikabat ug 215 ka katuigan (sukad sa 1943 hangtod sa 1728 W.K.P.). Kini nagpasabot nga human niadto dihay parehong yugto nga 215 ka tuig nga gigugol sa mga Israelinhon didto sa Ehipto (sukad sa 1728 hangtod sa 1513 W.K.P.). Ang ebidensiya nga ang mga Israelinhon misanay sa igong gidaghanon sulod sa 215 ka tuig aron makabaton ug populasyon nga naglakip sa 600,000 ka “lalaki nga lig-on ug lawas” gipakita ubos sa ulohang PAGPANGGULA.​—Ex 12:37.

Gisultihan ni Jehova si Abram (Abraham): “Ikaw tinong mahibalo nga ang imong binhi mahimong langyawng pumoluyo sa usa ka yuta nga dili ilaha, ug sila magaalagad kanila, ug kini sila tinong magapaantos kanila sulod sa upat ka gatos ka tuig.” (Gen 15:13; tan-awa usab ang Buh 7:​6, 7.) Kini gipahayag sa wala pa matawo ang gisaad nga manununod o “binhi,” si Isaac. Niadtong 1932 W.K.P. si Ismael natawo kang Abram pinaagi sa Ehiptohanon nga sulugoong babaye nga si Agar, ug niadtong 1918 W.K.P. natawo si Isaac. (Gen 16:16; 21:5) Sa pag-ihap paatras ug 400 ka tuig sukad sa Pagpanggula, nga nagtimaan sa kataposan sa ‘pagpaantos’ o pagsakit (Gen 15:14), kita moabot sa tuig 1913 W.K.P., ug nianang panahona si Isaac maoy mga lima ka tuig na ang pangedaron. Mopatim-aw nga si Isaac gilutas na nianang panahona ug, nahimo nang “langyawng pumoluyo” diha sa usa ka yuta nga dili iyaha, ug nianang panahona iyang nasinatian ang pagsugod sa gitagnang pagsakit pinaagi sa ‘pagbugalbugal’ ni Ismael kaniya, kay si Ismael niadtong higayona mga 19 anyos na ang panuigon. (Gen 21:​8, 9) Bisan tuod ang pagbugalbugal ni Ismael sa manununod ni Abraham lagmit pagaisipon sa modernong panahon ingong dili ra hinungdanon, dili ingon niana ang panglantaw sa kapanahonan sa mga patriarka. Kini gipakita sa reaksiyon ni Sara ug sa pag-uyon sa Diyos sa pag-insistir ni Sara nga si Agar ug ang iyang anak nga lalaking si Ismael papahawaon. (Gen 21:10-13) Ang mismong kamatuoran nga kini nga panghitabo detalyadong gitala diha sa balaang rekord nagpunting usab sa timaan sa pagsugod sa gitagnang 400-ka-tuig nga yugto sa pagsakit nga dili matapos hangtod sa panahon sa Pagpanggula.​—Gal 4:29.

Sukad sa 1513 W.K.P. hangtod sa pagkabahin sa gingharian. Kadto maoy sa “ikaupat ka gatos ug kawaloan ka tuig human sa paggula sa mga anak sa Israel gikan sa yuta sa Ehipto,” sa ikaupat nga tuig sa paghari ni Solomon, nga nagsugod ang pagtukod sa templo sa Jerusalem. (1Ha 6:1) Ang “ikaupat ka gatos ug kawaloan” maoy usa ka ordinal nga numero nga naghawas sa 479 ka bug-os nga mga tuig lakip sa dugang pang panahon, nga niining bahina maoy usa ka bulan. Pinaagi sa pag-ihap ug 479 ka tuig sukad sa Pagpanggula (Nisan 1513 W.K.P.) kita modangat sa 1034 W.K.P., diin nagsugod ang pagtukod sa templo sa ikaduhang bulan, sa Ziv (nga katumbas sa bahin sa Abril ug bahin sa Mayo). Sanglit kini maoy ikaupat nga tuig (lain pang ordinal nga numero) sa pagmando ni Solomon, ang iyang paghari nagsugod niadtong 1037 W.K.P., tulo ka bug-os nga tuig una pa niana. Ang iyang 40-ka-tuig nga pagmando dayag nga nagsugod gikan sa Nisan 1037 hangtod sa Nisan 997 W.K.P., diin ang pagkabahin sa gingharian nahitabo sa naulahing tuig. Ang kronolohikanhong gambalay alang niini nga yugto maoy susama sa gipakita sa tsart sa panid 112.

Makaplagan ang pasukaranan niini nga kuwentada diha sa mga teksto sama sa Deuteronomio 2:7; 29:5; Buhat 13:21; 2 Samuel 5:4; 1 Hari 11:​42, 43; 12:1-20. Gipunting sa pipila ka kritiko ang upat ka yugto nga 40 ka tuig ang matag usa, nga nahitabo sulod niining yugtoa, ingong ebidensiya nga ang mga magsusulat sa Bibliya ‘nangita lamang ug simetriya’ inay kay sa usa ka tukmang kronolohiya. Sa kasukwahi, bisan tuod nga ang yugto sa paglatagaw sa Israel una pa sa ilang pagsulod sa Canaan maoy halos eksaktong 40 ka tuig ingong katumanan sa paghukom sa Diyos nga gitala diha sa Numeros 14:​33, 34 (itandi ang Ex 12:​2, 3, 6, 17; Deu 1:31; 8:2-4; Jos 4:19), ang uban pang tulo ka yugto tanan lagmit naglakip ug bungkig nga mga numero. Busa, ang paghari ni David sa aktuwal gipakita nga mikabat ug 40¹⁄2 ka tuig, sumala sa 2 Samuel 5:5. Kon nabatasan man ugaling nga ang mga tuig sa paghari niini nga mga hari giihap gikan sa Nisan hangtod sa sunod nga Nisan, kini mahimong magpasabot nga ang paghari ni Haring Saul mikabat lamang ug 39¹⁄2 ka tuig, apan may mga bulan nga nahibilin hangtod sa misunod nga Nisan nga giapil sa yugto sa paghari ni Saul ug busa wala ilakip sa opisyal nga paagi sa 40 ka tuig nga paghari ni David. Lagmit nailhang gibuhat kana sa Semitikanhong mga magmamando sa Mesopotamia, nga ang kal-ang sa mga bulan tali sa kamatayon sa usa ka hari ug sa sunod nga Nisan gitawag nga “yugto sa paglingkod sa trono” sa mipuli nga hari, apan ang iyang opisyal nga unang tuig sa pagmando dili sugdan sa pag-ihap hangtod sa pag-abot sa bulan sa Nisan.

Ang gitas-on sa yugto gikan sa pagsulod ngadto sa Canaan hangtod sa pagkatapos sa yugto sa mga Maghuhukom wala direktang hisgoti, nga mahibaloan lamang pinaagi sa pagkunhod. Sa ato pa, pinaagi sa pagkunhod ug 123 ka tuig sa nahibaloang mga yugto (sa paglatagaw sa kamingawan ni Saul ug David, ug sa unang tulo ka tuig sa paghari ni Solomon) gikan sa 479 ka tuig nga kal-ang tali sa Pagpanggula ug sa ikaupat nga tuig ni Solomon, mahibilin ang 356 ka tuig.

Wala hisgoti sa Kasulatan kon giunsa pagbahin kining 356 ka tuig (gikan sa pagsulod sa Israel ngadto sa Canaan niadtong 1473 W.K.P. hangtod sa pagsugod sa paghari ni Saul niadtong 1117 W.K.P.). Apan, dayag nga nagsapaway gayod ang mga yugto sa panahon. Ngano? Kon iphon nga sunodsunod, ang nagkalainlaing mga yugto sa pagpanglupig, sa pagmando sa mga maghuhukom, ug sa kalinaw nga gitala diha sa basahon sa mga Maghuhukom mokabat sa katibuk-an ug 410 ka tuig. Aron kini nga mga yugto mosibo sa 356-ka-tuig nga yugto sa panahon nga nahisgotan na, ang ubang mga yugto kinahanglang magkadungan inay nga sunodsunod, ug kini maoy panghunahuna sa kadaghanang mga komentarista. Ang mga panghitabo nga gihubit sa mga asoy sa Bibliya nakatabang kanila niini nga pagpatin-aw. Ang mga pagpanglupig naglangkit sa lainlaing mga dapit sa maong yuta ug nakaapektar sa lainlaing mga tribo. (MAPA, Tomo 1, p. 743) Busa ang ekspresyon nga “ang yuta wala nay kasamok pa,” nga gigamit sa pag-asoy sa mga kadaogan sa mga Israelinhon batok sa mga nanglupig kanila, lagmit wala magtumong sa tibuok dapit nga gipuy-an sa tanang 12 ka tribo apan lagmit nagtumong sa dapit nga pangunang naapektohan sa maong pagpanglupig.​—Huk 3:​11, 30; 5:31; 8:28; itandi ang Jos 14:13-15.

Sa Buhat kapitulo 13 gisubli ni apostol Pablo ang mga pagpakiglabot sa Diyos uban sa Israel gikan sa ‘pagpili sa mga katigulangan’ hangtod sa yugto sa Ehipto, sa Pagpanggula, sa paglatagaw sa kamingawan, sa pagsakop sa Canaan, ug sa pagbahinbahin sa yuta, ug dayon miingon: “Kanang tanan sulod sa mga upat ka gatos ug kalim-an ka tuig. Ug human niining mga butanga iyang gihatagan sila ug mga maghuhukom hangtod kang Samuel nga manalagna.” (Buh 13:20) Dakong panagsumpaki sa pagsabot ang mitungha tungod sa hubad sa King James bahin niining tekstoha, nga mabasa: “Ug human niana siya naghatag kanila ug mga maghuhukom sa mga yugto nga upat ka gatos ug kalim-an ka tuig, hangtod sa manalagnang si Samuel.” Apan, ang labing karaang mga manuskrito (lakip ang Sinaitic, Vatican Manuscript Num. 1209, ug ang Alexandrine), maingon man ang labing modernong mga hubad (sama sa JB, Kx, ug uban pa; ber 19, 20, AS, RS, AT), tanan mipabor sa naunang hubad, nga nagpakita sa yugto sa mga Maghuhukom human sa 450 ka tuig. Sanglit ang yugtong “mga upat ka gatos ug kalim-an ka tuig” nagsugod sa ‘pagpili sa Diyos sa mga katigulangan’ sa Israel, mopatim-aw nga kini nagsugod sa tuig 1918 W.K.P. sa dihang gipanganak si Isaac, ang orihinal nga “binhi” nga gisaad ngadto kang Abraham. Busa kini natapos sa mga 1467 W.K.P., sa dihang natapos ang unang pagsakop sa Canaan, ug sa ingon nasugdan ang pagbahinbahin. Tungod kay ang kuwentada maoy banabana lamang, ang diperensiya nga usa ka tuig o kapin pa dili kaayo hinungdanon.

Sukad sa 997 W.K.P. hangtod sa pagkalaglag sa Jerusalem. Ang usa ka dakong tabang sa katibuk-ang gidugayon niining yugtoa sa mga hari makaplagan sa Ezequiel 4:1-7 diha sa mahulagwayong paglikos sa Jerusalem nga gihimo ni manalagnang Ezequiel ubos sa sugo sa Diyos. Si Ezequiel kinahanglang mohigda sa iyang wala nga kilid sulod sa 390 ka adlaw aron “magapas-an sa kasaypanan sa balay sa Israel,” ug sa iyang tuo nga kilid sulod sa 40 ka adlaw aron “magapas-an sa kasaypanan sa balay sa Juda,” ug ang matag adlaw gipakita nga naghawas sa usa ka tuig. Busa ang duha ka yugto (nga 390 ka tuig ug 40 ka tuig) nga gisimbolohan dayag nga naghawas sa gitas-on sa pasensiya ni Jehova sa duha ka gingharian maylabot sa ilang idolatrosong buhat. Ang pagsabot sa mga Hudiyo bahin niini nga tagna, ingon sa gibutyag sa Soncino Books of the Bible (komentaryo sa Ezequiel, pp. 20, 21) mao: “Ang pagkasad-an sa Amihanang Gingharian miabot sa yugtong 390 ka tuig ([sumala sa] Seder Olam [ang kinaunahang asoy human sa pagkadestiyero nga napreserbar diha sa Hebreohanong pinulongan, [ug ni Rabbi] Rashi ug Ibn Ezra). Si Abarbanel, nga gikutlo ni Malbim, nagkuwenta sa yugto sa pagkasad-an sa Samaria gikan sa panahon sa dihang ang pagkasip-ak nahitabo ilalom ni Rehoboam . . . hangtod sa pagkapukan sa Jerusalem. . . . Ang tuo [nga kilid, diin mihigda si Ezequiel] nagpaila sa habagatan, nga mao, ang Gingharian sa Juda nga nahimutang sa habagatan o sa tuo. . . . Ang pagkadaotan sa Juda miabot ug kap-atan ka tuig nga nagsugod gilayon human sa pagkapukan sa Samaria. Matod ni Malbim, ang panahon gikuwenta gikan sa ikanapulog-tulo ka tuig sa paghari ni Josias . . . sa dihang si Jeremias misugod sa iyang ministeryo. (Jer. i. 2).”​—Giedit ni A. Cohen, London, 1950.

Gikan sa pagkabahin sa gingharian niadtong 997 W.K.P. hangtod sa pagkapukan sa Jerusalem sa 607 W.K.P. maoy 390 ka tuig. Bisan pag tinuod nga ang Samaria, ang kaulohan sa amihanang gingharian, napukan na sa Asirya niadtong 740 W.K.P., sa ikaunom nga tuig ni Ezequias (2Ha 18:​9, 10), malagmit nga ang uban sa katawhan mikalagiw sa habagatang gingharian sa wala pa mosulong ang mga Asiryanhon. (Matikdi usab ang kahimtang sa Juda human sa pagkabahin sa gingharian ingon sa gihubit sa 2Cr 10:​16, 17.) Apan, labi pang hinungdanon, ang padayon nga pagtagad ni Jehova nga Diyos sa nadestiyerong mga Israelinhon sa amihanang gingharian, kay ang mga mensahe sa iyang mga manalagna padayon man nga naglakip kanila bisan pag dugay nang napukan ang Samaria, nagpakita nga ang ilang intereses girepresentahan gihapon sa kaulohang siyudad sa Jerusalem ug nga ang pagkalaglag niini niadtong 607 W.K.P. maoy kapahayagan sa paghukom ni Jehova dili lamang batok sa Juda kondili sa nasod sa Israel sa katibuk-an. (Jer 3:11-22; 11:10-12, 17; Eze 9:​9, 10) Sa dihang napukan ang siyudad, ang mga paglaom sa nasod sa katibuk-an (gawas sa pipila nga nagpabilin sa matuod nga pagtuo) nahugno.​—Eze 37:11-14, 21, 22.

Sa tsart nga mosunod, kining 390-ka-tuig nga yugto giisip ingong usa ka maayong kronolohikanhong giya. Ang katibuk-ang gidaghanon sa mga tuig nga gitala alang sa tanang paghari sa mga hari sa Juda gikan kang Rehoboam hangtod kang Zedekias maoy 393 ka tuig. Bisan tuod ang ubang mga kronologo sa Bibliya naningkamot sa pagpasibo sa mga impormasyon mahitungod sa mga hari pinaagi sa daghang magkauban nga mga pagmando ug “mga kal-ang sa duha ka yugto sa panahon nga walay naghari” sa Juda, daw hinungdanon nga ipakita ang usa lamang ka magkauban nga pagmando. Kini mao ang kahimtang ni Jehoram, kinsa giingon (lagmit diha sa Masoretikong teksto ug sa pipila ka labing karaang mga manuskrito sa Bibliya) nga nahimong hari “samtang si Jehosapat maoy hari sa Juda,” sa ingon naghatag ug pasukaranan sa pagpangagpas nga dihay magkauban nga pagmando. (2Ha 8:16) Niining paagiha ang katibuk-ang yugto nahisulod lamang sa 390 ka tuig.

Kini nga tsart wala himoa aron isipong usa ka hingpit nga kronolohiya kondili, hinuon, ingong usa ka sugyot aron ilarawan ang mga pagmando sa duha ka gingharian. Ang karaang inspiradong mga magsusulat naghisgot sa mga kamatuoran ug mga kuwentada nga sinati kaayo nila ug sa katawhang Hudiyo nianang panahona, ug ang magkalahing panglantaw nga gisagop sa mga magsusulat bahin sa pipila ka punto wala makapatunghag problema. Dili ingon niana karong adlawa, ug kita lagmit makontento na sa yanong paghan-ay ug usa ka kahikayan nga kaharmonya sa rekord sa Bibliya.

Sukad sa 607 W.K.P. hangtod sa pagbalik gikan sa pagkadestiyero. Ang gitas-on niini nga yugto gitino sa kaugalingong sugo sa Diyos bahin sa Juda, nga “kining tibuok yuta mahimo gayong gun-ob nga dapit, usa ka butang nga makapahingangha, ug kining mga nasora magaalagad sa hari sa Babilonya sa kapitoan ka tuig.”​—Jer 25:8-11.

Ang tagna sa Bibliya wala motugot sa pagpadapat sa 70-ka-tuig nga yugto ngadto sa bisan unsang panahon gawas nianang tali sa pagkabiniyaan sa Juda, duyog sa pagkalaglag sa Jerusalem, ug sa pagbalik sa nadestiyerong mga Hudiyo ngadto sa ilang yutang natawhan tungod sa sugo ni Ciro. Kini tin-awng naghisgot nga ang 70 ka tuig maoy mga tuig sa pagkapayhag sa yuta sa Juda. Ang manalagnang si Daniel nakasabot gayod sa tagna, kay siya miingon: “Ako, si Daniel, pinaagi sa mga basahon nakasabot sa gidaghanon sa mga tuig nga labot niana ang pulong ni Jehova midangat kang Jeremias nga manalagna, aron sa pagtuman sa pagpayhag sa Jerusalem, nga mao, kapitoan ka tuig.” (Dan 9:2) Human hubita ang pagsakop ni Nabucodonosor sa Jerusalem, ang 2 Cronicas 36:​20, 21 nag-ingon: “Dugang pa, iyang gidalang binihag ngadto sa Babilonya kadtong mga nahibilin gikan sa espada, ug sila nahimong mga alagad niya ug sa iyang mga anak nga lalaki hangtod nga ang paghari sa Persia misugod; aron sa pagtuman sa pulong ni Jehova pinaagi sa baba ni Jeremias, hangtod nga mabayran sa yuta ang mga igpapahulay niini. Sa tanang adlaw sa pagkabiniyaan kini nagtuman sa igpapahulay, aron sa pagtuman sa kapitoan ka tuig.”

Ang Jerusalem nakaagom sa kataposang paglikos sa ika-9 nga tuig ni Zedekias (609 W.K.P.), ug ang siyudad napukan sa iyang ika-11 nga tuig (607 W.K.P.), nga katumbas sa ika-19 nga tuig sa aktuwal nga pagmando ni Nabucodonosor (nga magsugod sa pag-ihap gikan sa tuig sa iyang paglingkod sa trono niadtong 625 W.K.P.). (2Ha 25:​1-8) Sa ikalimang bulan nianang tuiga (sa bulan sa Ab, nga katumbas sa mga bahin sa Hulyo ug Agosto) ang siyudad gisunog, ang mga paril gilumpag, ug ang kadaghanan sa katawhan gidestiyero. Hinunoa, “ang pipila sa mga timawa sa yuta” gitugotang magpabilin, ug sila nagpabilin hangtod sa pagpatay kang Gedalias, ang tinudlo ni Nabucodonosor, nga tungod niana sila mikalagiw ngadto sa Ehipto, nga sa kataposan naghimo sa Juda nga bug-os biniyaan. (2Ha 25:9-12, 22-26) Kini maoy sa ikapitong bulan sa Etanim (o Tisri, nga katumbas sa mga bahin sa Septiyembre ug Oktubre). Busa ang pag-ihap sa 70 ka tuig nga pagkabiniyaan nagsugod gayod sa mga Oktubre 1, 607 W.K.P., ug natapos sa 537 W.K.P. Sa ikapitong bulan sa 537 W.K.P. ang unang napasig-uling mga Hudiyo nakabalik sa Juda, 70 ka tuig gikan sa pagsugod sa bug-os nga pagkabiniyaan sa yuta.​—2Cr 36:21-23; Esd 3:1.

Sukad sa 537 W.K.P. hangtod sa pagkakabig ni Cornelio. Sa ikaduhang tuig sa pagkahibalik gikan sa pagkadestiyero (536 W.K.P.), napahiluna na pag-usab ang patukoranan sa templo sa Jerusalem, apan ang gitukod pag-usab nga templo wala matapos hangtod sa ikaunom nga tuig sa paghari ni Dario I (Persianhon). (Esd 3:8-10; 6:​14, 15) Sanglit si Dario wala magpuyo didto sa Babilonya hangtod nga siya nagpildi sa rebeldeng si Nabucodonosor III niadtong Disyembre 522 ug sa wala madugay human niadto nagdakop ug nagpatay kaniya didto sa Babilonya, ang tuig 522 W.K.P. lagmit pagaisipon ingong ang tuig nga milingkod sa trono si Haring Dario I. Nan, ang iyang unang tuig sa paghari nagsugod sa tingpamulak sa 521 W.K.P. (Babylonian Chronology, 626 B.C.–A.D. 75, p. 30) Busa ang ikaunom nga tuig ni Dario nagsugod sa Abril 12, 516 W.K.P., ug nagpadayon hangtod sa kataposan sa Marso sa 515 W.K.P. Pinasukad niini, ang pagtukod pag-usab ni Zorobabel sa templo ni Jehova natapos niadtong Marso 6 sa 515 W.K.P.

Ang sunod nga petsa nga hinungdanon kaayo mao ang ika-20 nga tuig ni Artajerjes (Longimanus), ang tuig nga si Nehemias nakadawat sa pagtugot nga moadto ug tukoron pag-usab ang Jerusalem. (Neh 2:​1, 5-8) Ang mga katarongan sa pagpabor sa petsa nga 455 W.K.P. alang niining tuiga kay sa popular nga petsa nga 445 W.K.P. gihisgotan diha sa artikulo nga PERSIA, PERSIANHON. Ang mga panghitabo niining tuiga nga naglangkit sa pagtukod pag-usab sa Jerusalem ug sa mga paril niini nagtimaan sa pagsugod sa tagna bahin sa “kapitoan ka semana” diha sa Daniel 9:24-27. Ang mga semana nianang tekstoha maoy “mga semana sa mga tuig” (Dan 9:​24, RS, AT, Mo), nga sa katibuk-an maoy 490 ka tuig. Ingon sa gipakita ubos sa ulohang KAPITOAN KA SEMANA, ang tagna nagpunting sa pagtungha ni Jesus ingong ang Mesiyas sa tuig 29 K.P.; sa iyang kamatayon sa “katunga sa semana” o sa tungatunga sa kataposang semana sa mga tuig, nga mao, sa 33 K.P.; ug sa pagkatapos sa yugto nga gihatagan sa Diyos ug linaing pagpabor ang mga Hudiyo niadtong 36 K.P. Busa, ang 70 ka semana sa mga tuig natapos sa pagkakabig ni Cornelio, 490 ka tuig gikan sa tuig 455 W.K.P.​—Buh 10:30-33, 44-48; 11:1.

Ang pagtungha ni Jesus ingong ang Mesiyas nahitabo sa eksaktong tuig nga gitagna, lagmit mga unom ka bulan human nga si Juan nga Tigbawtismo nagsugod sa iyang pagsangyaw sa “ikanapulog-lima ka tuig sa paghari ni Tiberio Cesar.” (Luc 1:36; 3:​1, 2, 21-23) Sanglit ang Romanhong Senado nagtudlo kang Tiberio ingong emperador niadtong Septiyembre 15 sa 14 K.P., ang iyang ika-15 ka tuig maoy gikan sa ulahing bahin sa 28 K.P. hangtod sa 29 K.P. (Tan-awa ang TIBERIO.) Nan, ang ebidensiya mao nga ang pagbawtismo ug pagdihog kang Jesus nahitabo sa tinghunlak sa tuig 29 K.P.

Sanglit si Jesus “nagpanuigon ug mga katloan ka tuig” sa panahon sa iyang bawtismo niadtong 29 K.P. (Luc 3:23), ang iyang pagkatawo nahitabo 30 ka tuig una pa niana, o sa mga tinghunlak sa tuig 2 W.K.P. Siya natawo panahon sa paghari ni Cesar Agusto ug sa pagkagobernador ni Quirinio sa Sirya. (Luc 2:​1, 2) Ang pagmando ni Agusto nagsugod gikan sa 27 W.K.P. hangtod sa 14 K.P. Ang Romanong senador nga si P. Sulpicio Quirinio kaduha mahimong gobernador sa Sirya, nga ang unang higayon lagmit maoy human kang P. Quintilius Varus, kansang termino ingong usa ka legado sa Sirya natapos niadtong 4 W.K.P. Ang ubang mga eskolar nagpetsa sa unang pagkagobernador ni Quirinio niadtong 3-2 W.K.P. (Tan-awa ang PAGREHISTRO.) Si Herodes nga Bantogan mao ang hari sa Judea nianang tungora, ug atong nakita nga adunay ebidensiya nga nagpunting sa tuig 1 W.K.P. ingong tuig nga lagmit siya namatay. Busa, ang tanang mabatonang ebidensiya, ug ilabina ang Kasulatanhong mga reperensiya, nagpakita sa tinghunlak sa 2 W.K.P. nga mao ang tuig sa pagkahimugso sa Anak sa Diyos ingong tawo.

Ang ulahing apostolikanhong yugto. Posible nga makapiho ug halos eksaktong mga petsa alang sa pipila ka panghitabo nga nahitabo sulod niining yugtoa. Ang tagna bahin sa dakong gutom nga gitagna sa Kristohanong manalagnang si Agabo, ug ang misunod nga paglutos nga gisibahan ni Herodes Agripa I, nga miresulta sa pagkamatay sa apostol nga si Santiago ug sa pagkabilanggo ni Pedro, dayag nga nahitabo sa mga 44 K.P. (Buh 11:27-30; 12:1-4) Si Herodes Agripa namatay nianang tuiga, ug adunay ebidensiya nga ang gitagnang gutom nahitabo sa mga tuig 46 K.P. Kining ulahing petsa lagmit nagtimaan sa panahon nga gihimo ni Pablo ug Bernabe ang pag-alagad pinaagi sa pagdalag mga hinabang.​—Buh 12:25.

Ang unang pagduaw ni Pablo ngadto sa Corinto mapetsahan panahon sa pagkaprokonsul ni Galio. (Buh 18:​1, 11-18) Sumala sa gipatin-aw sa artikulo nga GALIO, kini nga pagkaprokonsul daw nagsugod gikan sa ting-init sa 51 K.P. hangtod sa ting-init sa 52 K.P., bisan tuod ang ubang mga eskolar mipabor sa 52/53 K.P. Busa, ang 18-ka-bulan nga kalihokan ni Pablo didto sa Corinto lagmit nagsugod sa tinghunlak sa 50 K.P., nga natapos sa tingpamulak sa 52 K.P. Kini dugang gipamatud-an sa kamatuoran nga duha sa mga kauban ni Pablo didto sa Corinto, si Aquila ug Priscila, bag-o pang miabot didto gikan sa Italya tungod sa mando ni Emperador Claudio sa pagpabiya sa tanang Hudiyo gikan sa Roma. (Buh 18:2) Si Paulus Orosius, nga historyador sa ikalimang siglo, nag-ingon nga kini nga sugo gipakanaog sa ikasiyam nga tuig ni Claudio, nga mao, sa 49 o sa sayong bahin sa 50 K.P.

Ang duha ka tuig nga gigugol ni Pablo sa bilanggoan didto sa Cesarea maoy panahon sa kataposang duha ka tuig sa pagkagobernador ni Felix, ug si Pablo human niadto gipadala ngadto sa Roma sa manununod ni Felix nga si Porcio Festo. (Buh 21:33; 23:23-35; 24:27) Ang petsa sa paglingkod ni Festo sa trono daw dili matino, sanglit ang makasaysayanhong ebidensiya wala tanan magpunting sa samang konklusyon. Hinunoa, ang tuig 58 K.P. lagmit mao gayod kanang tuiga. Ang pag-abot ni Pablo sa Roma human niadto lagmit mapetsahan tali sa 59 ug 61 K.P.

Ang dakong sunog nga nagpahinabog dakong kadaot sa Roma nahitabo niadtong Hulyo sa 64 K.P. ug gisundan sa mabangis nga paglutos sa mga Kristohanon, tungod sa pagsiba ni Nero. Malagmit nga ang ikaduhang pagkabilanggo ni Pablo ug ang pagpatay kaniya nahitabo wala madugay human niadto. (2Ti 1:16; 4:​6, 7) Ang pagdestiyero kang Juan ngadto sa pulo sa Patmos gituohan sa kadaghanan nga nahitabo sa panahon sa paghari ni Emperador Domitian. (Pin 1:9) Ang paglutos sa mga Kristohanon miabot sa kinatayuktokan panahon sa iyang pagmando (81-96 K.P.), ilabina sa kataposang tulo ka tuig. Ang tradisyonal nga panghunahuna mao nga si Juan gibuhian gikan sa pagkadestiyero human sa kamatayon ni Domitian ug namatay didto sa Efeso sa talitapos ang unang siglo K.P. Busa, sa panahon nga gihimo ni Juan ang iyang mga sulat niining panahona, nahuman ang kanon sa Bibliya ug natapos ang yugto sa mga apostoles.

[Chart sa panids 114-116]

TALAGSAONG MGA PETSA Panahon sa Yugto sa mga Hari sa Juda ug sa Israel

MATIKDI: Kini nga tsart gihimo aron sa pagtaganag mapuslanong laraw sa dagkong mga panghitabo maylabot sa mga hari sa Juda ug sa Israel. Ang rekord sa Bibliya bahin sa mga tuig nga nagmando ang mga hari sa Juda nahimong giya sa pagtino sa ubang mga petsa. Ang mga petsa sa pagmando sa Judeanhong mga hari nagsugod sa tingpamulak sa gihisgotang tuig hangtod sa tingpamulak sa mosunod nga tuig. Ang mga petsa sa paghari sa mga hari sa gingharian sa Israel gitakdo sa mga petsa sa paghari nianang sa Juda. Adunay daghang kronolohikanhong mga pagpasibo nga gitagana sa Bibliya, ug kini gikonsiderar sa pagpiho niini nga mga petsa.

Gitala dinhi ang hataas nga mga saserdote ug ang mga manalagna nga ginganlan sa rekord sa Bibliya maylabot sa nagkalainlaing mga hari. Apan kini nga talaan dili gayod kompleto. Ang Aaronikong pagkasaserdote nga unang nag-alagad didto sa tabernakulo ug dayon didto sa templo dayag nga wala maputol hangtod sa panahon sa pagkadestiyero sa Babilonya. Ug gipaila sa Bibliya nga, dugang pa sa mga manalagna nga ginganlan, daghan pa ang nag-alagad niining sagradong katungdanan.​​—1Ha 18:4; 2Cr 36:​15, 16.

ANG NAPULOG-DUHA KA TRIBO NGA GINGHARIAN

Petsa W.K.P.

SI SAUL misugod sa pagmando ingong hari ibabaw sa tanang 12 ka tribo (40 ka tuig)

1117

Manalagna: Samuel

Hataas nga mga saserdote: Ahias, Ahimelek

Pagkatawo ni David

1107

Natapos ni Samuel ang basahon sa Mga Maghuhukom

m. 1100

Natapos ni Samuel ang basahon ni Ruth

m. 1090

Basahon sa 1 Samuel natapos

m. 1078

SI DAVID misugod sa pagmando ingong hari sa Juda didto sa Hebron (40)

1077

Mga manalagna: Natan, Gad, Zadok

Hataas nga saserdote: Abiatar

Si David nahimong hari sa tibuok Israel; gihimo ang Jerusalem nga iyang kaulohan

1070

Natapos ni Gad ug Natan ang 2 Samuel

m. 1040

SI SOLOMON misugod sa pagmando ingong hari (40)

1037

Mga manalagna: Natan, Ahias, Ido

Hataas nga mga saserdote: Abiatar, Zadok

Gisugdan ang pagtukod sa templo ni Solomon

1034

Nahuman ang templo nga gitukod ni Solomon sa Jerusalem

1027

Gisulat ni Solomon ang Awit ni Solomon

m. 1020

eGisulat ni Solomon ang basahon sa Ecclesiastes

u. 1000

GINGHARIAN SA JUDA

Petsa W.K.P.

GINGHARIAN SA ISRAEL

SI REHOBOAM misugod sa pagmando ingong hari (17 ka tuig); ang nasod nasip-ak sa duha ka gingharian

Mga manalagna: Semaias, Ido

997

SI JEROBOAM misugod sa pagmando ingong hari ibabaw sa amihanang 10 ka tribo, lagmit nga una gikan sa Sekem, dayon gikan sa Tirza (22 ka tuig)

Manalagna: Ahias

Si Sisak sa Ehipto misulong sa Juda ug nagkuha sa mga bahandi sa templo sa Jerusalem

993

SI ABIAS (ABIAM) misugod sa pagmando ingong hari (3)

Manalagna: Ido

980

SI ASA dayag nga misugod sa pagmando (41), apan ang iyang unang tuig sa paghari nagsugod sa 977

Mga manalagna: Azarias, Oded, Hanani

978

m. 976

SI NADAB misugod sa pagmando ingong hari (2)

m. 975

SI BAASA nagpatay kang Nadab ug dayon misugod sa pagmando ingong hari (24)

Manalagna: Jehu (anak nga lalaki ni Hanani)

Si Zera nga Etiopianhon misulong sa Juda sa pagpakiggubat

967

m. 952

SI ELAH misugod sa pagmando ingong hari (2)

m. 951

SI ZIMRI, usa ka pangulo sa kasundalohan, nagpatay kang Elah ug dayon nagmando ingong hari (7 ka adlaw)

m. 951

SI OMRI, nga pangulo sa kasundalohan, misugod sa pagmando ingong hari (12)

m. 951

Si Tibni nahimong hari ibabaw sa usa ka bahin sa katawhan, nga nakapabahin pa gayod sa nasod

m. 947

Gibuntog ni Omri ang pagsupak ni Tibni ug nahimong bugtong magmamando sa Israel

m. 945

Gipalit ni Omri ang bukid sa Samaria ug gitukod ang iyang kaulohan didto

m. 940

SI AHAB misugod sa pagmando ingong hari (22)

Mga manalagna: Elias, Micaias

SI JEHOSAPAT dayag nga misugod sa pagmando (25), apan ang iyang unang tuig sa paghari nagsugod sa 936

937

Mga manalagna: Jehu (anak nga lalaki ni Hanani), Eliezer, Jahaziel

Hataas nga saserdote: Amarias

m. 920

SI AHAZIAS, nga anak nga lalaki ni Ahab, ‘nahimong hari’ (2); dayag nga ang iyang amahan buhi pa;

Lagmit nga ang mga tuig sa pagmando ni Ahazias nagsugod sa m. 919

Manalagna: Elias

Si Jehoram nga anak nga lalaki ni Jehosapat nakig-uban sa usa ka paagi sa iyang amahan diha sa kagamhanan

m. 919

m. 917

SI JEHORAM, nga anak nga lalaki ni Ahab, misugod sa pagmando ingong bugtong nga hari sa Israel (12); apan labing menos diha sa usa ka teksto ang mubong paghari sa iyang igsoong lalaki nga si Ahazias, kinsa namatay nga walay anak, lagmit gipasidungog usab ngadto kang Jehoram

Manalagna: Eliseo

SI JEHORAM nahimong opisyal nga kaubang magmamando ni Jehosapat, nga sa maong panahon ang paghari ni Jehoram lagmit nagsugod (8)

913

Manalagna: Elias

Si Jehosapat namatay ug si Jehoram nahimong bugtong nga magmamando

m. 911

SI AHAZIAS, nga anak nga lalaki ni Jehoram, misugod sa pagmando (1), bisan tuod tingali gidihogan sa pagkahari sa m. 907

m. 906

Hataas nga saserdote: Jehoiada

SI ATALIA miilog sa trono (6)

m. 905

SI JEHU, usa ka pangulo sa kasundalohan, mipatay kang Jehoram ug dayon misugod sa pagmando (28); apan mopatim-awng ang iyang katuigan sa paghari nagsugod sa m. 904

Manalagna: Eliseo

SI JEHOAS, nga anak nga lalaki ni Ahazias, misugod sa pagmando ingong hari (40)

898

Hataas nga saserdote: Jehoiada

876

SI JEHOAHAZ misugod sa pagmando ingong hari (17)

m. 862

Si Jehoas dayag nga nakig-uban sa paghari sa iyang amahan nga si Jehoahaz

m. 859

SI JEHOAS, nga anak nga lalaki ni Jehoahaz, misugod sa pagmando ingong bugtong nga hari sa Israel (16)

Manalagna: Eliseo

SI AMAZIAS misugod sa pagmando ingong hari (29)

858

Si Jehoas sa Israel nagdakop kang Amazias, naggawang sa paril sa Jerusalem, ug nagkuha sa mga bahandi sa templo

h. 858

m. 844

SI JEROBOAM II misugod sa pagmando ingong hari (41)

Mga manalagna: Jonas, Oseas, Amos

Basahon ni Jonas gisulat

SI UZZIAS (AZARIAS) misugod sa pagmando ingong hari (52)

829

Mga manalagna: Oseas, Joel (?), Isaias

Hataas nga saserdote: Azarias (II)

Basahon ni Joel lagmit gisulat

m. 820

Si Uzzias ‘nahimong hari’ sa linain nga diwa, lagmit niini nga higayon gawasnon na gikan sa pagdominar ni Jeroboam II

m. 818

Basahon ni Amos gisulat

m. 804

m. 803

SI ZACARIAS ‘misugod sa paghari’ sa usa ka diwa, apan dayag nga ang pagkahari wala sa bug-os makompirmar ingong iyaha hangtod sa m. 792 (6 ka bulan)

m. 791

SI SALUM nagpatay kang Zacarias ug dayon nagmando ingong hari (1 ka bulan)

m. 791

SI MENAHEM nagpatay kang Salum ug dayon misugod sa pagmando, apan mopatim-awng ang iyang katuigan sa paghari nagsugod sa m. 790 (10)

m. 780

SI PEKAHIAS misugod sa pagmando ingong hari (2)

m. 778

SI PEKA nagpatay kang Pekahias ug dayon misugod sa pagmando ingong hari (20)

Manalagna: Oded

SI JOTAM misugod sa pagmando ingong hari (16)

777

Mga manalagna: Miqueas, Oseas, Isaias

SI AHAZ dayag nga misugod sa pagmando (16), apan ang iyang unang tuig sa paghari nagsugod sa 761

762

Mga manalagna: Miqueas, Oseas, Isaias

Hataas nga saserdote: Uriyas (?)

Si Ahaz dayag nga nahimong tighatag ug tributo kang Tiglat-pileser III sa Asirya

m. 759

m. 758

SI OSEAS nagpatay kang Peka ug dayon ‘misugod sa paghari’ puli kaniya, apan mopatim-awng ang iyang pagmando bug-os naestablisar o lagmit nga iyang nadawat ang pagpaluyo sa Asiryanhong monarko nga si Tiglat-pileser III niadtong m. 748 (9 ka tuig)

SI EZEQUIAS dayag nga misugod sa pagmando (29), apan ang iyang unang tuig sa paghari nagsugod sa 745

746

Mga manalagna: Miqueas, Oseas, Isaias

Hataas nga saserdote: Azarias (II o III)

h. 745

Basahon ni Oseas natapos

742

Asiryanhong kasundalohan nagsugod sa paglikos sa Samaria

740

Giilog sa Asirya ang Samaria, gisakop ang Israel; ang amihanang gingharian natapos

Si Senakerib misulong sa Juda

732

Basahon ni Isaias natapos

h. 732

Basahon ni Miqueas natapos

u. 717

Paghipos sa Mga Proverbio natapos

m. 717

SI MANASES misugod sa pagmando ingong hari (55)

716

SI AMON misugod sa pagmando ingong hari (2)

661

SI JOSIAS misugod sa pagmando ingong hari (31)

659

Mga manalagna: Sofonias, Jeremias, ang babayeng manalagna nga si Hulda

Hataas nga saserdote: Hilkias

Basahon ni Sofonias gisulat

u. 648

Basahon ni Nahum gisulat

u. 632

SI JEHOAHAZ nagmando ingong hari (3 ka bulan)

628

SI JEHOIAKIM misugod sa pagmando ingong hari, nga tighatag ug tributo sa Ehipto (11)

628

Mga manalagna: Habacuc (?), Jeremias

Basahon ni Habacuc lagmit gisulat

m. 628

Gihimo ni Nabucodonosor II si Jehoiakim nga tighatag ug tributo sa Babilonya

620

SI JEHOIAKIN misugod sa pagmando ingong hari (3 ka bulan 10 ka adlaw)

618

Si Nabucodonosor II nagdala sa binihag nga mga Hudiyo ug sa mga bahandi sa templo ngadto sa Babilonya

617

SI ZEDEKIAS misugod sa pagmando ingong hari (11)

617

Mga manalagna: Jeremias, Ezequiel

Hataas nga saserdote: Seraias

Si Nabucodonosor II misulong pag-usab sa Juda; nagsugod ang paglikos sa Jerusalem

609

Mga paril sa Jerusalem nagawangan sa ika-9 nga adlaw sa ika-4 nga bulan

607

Ang Jerusalem ug ang templo gisunog sa ika-10 nga adlaw sa ika-5 nga bulan

607

Nahibiling mga Hudiyo mibiya sa Juda sa mga tungatunga sa ika-7 nga bulan

607

Gisulat ni Jeremias ang basahon sa Lamentaciones

607

Basahon ni Abdias gisulat

m. 607

MATIKDI: Human mailog ang Samaria, ang napulo ka tribo sa gingharian sa Israel gidestiyero. Apan ang yuta wala himoang biniyaan, sama sa nahitabo sa Juda human sa kalaglagan sa Jerusalem niadtong 607 W.K.P. Ang hari sa Asirya nagpabalhin ug mga tawo gikan sa Babilonya, Cuta, Ava, Hamat, ug Separvaim ngadto sa mga siyudad sa Israel aron sa pagpuyo didto. Ang ilang mga kaliwat didto pa gihapon sa dihang ang mga Hudiyo mibalik sa Jerusalem niadtong 537 W.K.P. aron sa pagtukod pag-usab sa templo.​—2Ha 17:​6, 24; Esd 4:​1, 2.