GRESYA, GREGO

Kini nga mga ngalan naggikan sa Grai·koiʹ, ang ngalan sa usa ka tribo sa AK sa Gresya. Gigamit sa mga Italyano kining ngalana (Lat., Graeci) alang sa mga molupyo sa Gresya sa kinatibuk-an. Sa ngadtongadto bisan si Aristotle diha sa iyang mga sinulat migamit sa maong termino sa samang paagi.

Ang laing mas naunang ngalan, ang Ionian, makita sukad sa ikawalong siglo W.K.P. diha sa Asiryanhong cuneiform nga mga rekord, maingon man sa Persianhon ug Ehiptohanong mga asoy. Kining ngalana naggikan kang Javan (Heb., Ya·wanʹ), anak nga lalaki ni Japet ug apo ni Noe. Si Javan mao ang Japetikanhong katigulangan sa unang mga tawo sa Gresya ug sa palibot nga kapuloan, ug dayag nga ingon man usab sa unang mga molupyo sa Cipro, mga lugar sa habagatang Italya, Sicilia, ug Espanya.​—Gen 10:​1, 2, 4, 5; 1Cr 1:​4, 5, 7; tan-awa ang ELISA; JAVAN; KITIM.

Bisan tuod nga ang “Ionian” karon sa geograpikanhong paagi nagtumong sa dagat tali sa habagatang Italya ug sa habagatang Gresya, lakip sa kutay sa kapuloan ubay sa K nga kabaybayonan sa Gresya, ang ngalan kanhi adunay mas dakong kapadapatan nga moharmonya sa paggamit sa Hebreohanong Kasulatan sa “Javan.” Si manalagnang Isaias, sa ikawalong siglo W.K.P., naghisgot sa panahon sa dihang ang namalik nga mga destiyero sa Juda ipadala ngadto sa halayong kanasoran, lakip “sa Tubal ug sa Javan, sa halayong kapuloan.”​—Isa 66:19.

Diha sa Kristohanon Gregong Kasulatan, ang yuta gitawag ug Hel·lasʹ (“Gresya,” Buh 20:2), ug ang katawhan gitawag ug Helʹle·nes. Ang mga Grego mismo naggamit niining mga ngalana sukad sa ubay-ubayng kasiglohan sa wala pa ang Komong Panahon ug nagpadayon sa paggamit niini. Ang “Hellas” lagmit may kalangkitan kang “Elisa,” usa sa mga anak nga lalaki ni Javan. (Gen 10:4) Ang ngalang Acaya gigamit usab sa pagtumong sa sentral ug habagatang Gresya human sa Romanhong pagpanakop niadtong 146 W.K.P.

Ang Yuta ug ang Geograpikanhong Dagway Niini. Ang Gresya nag-okupar sa habagatang bahin sa bukirong Peninsula sa Balkan ug sa kapuloan duol niini, sa Dagat Ionian sa K ug sa Dagat Aegean sa S. Sa H nahimutang ang Mediteranyo. Ang amihanang utlanan dili tino, ilabina nga sukad sa mas naunang mga yugto ang mga Javanhanon sa Gresya wala mahimong usa ka nasod. Apan, sa ulahing kapanahonan ang “Gresya” gituohan nga nakaabot sa mga rehiyon sa Illyria, nga nahimong utlanan sa Adriatikong kabaybayonan, ug sa Macedonia. Sa pagkatinuod, ang mga Macedonianhon lagmit naggikan sa mao ra nga kaliwat sama niadtong gitawag sa ulahi ug mga Grego.

Ang yuta kaniadto, sama karon, maoy dili patag ug batoon, nga may gansangong kabukiran nga anapog nga nag-okupar ug tres-kuwarto sa maong dapit. Ang mga bakilid may baga nga kalasangan. Ang kakulang sa tabunok nga kapatagan ug mga walog ug ang kabatoon sa yuta nakapakunhod pag-ayo sa agrikultural nga kapasidad sa maong yuta. Hinuon, ang bugnawng klima nakatabang sa maayong pagtubo sa mga olibo ug mga ubas. Ang ubang mga produkto mao ang sebada, trigo, mansanas, igos, ug granada. Ang mga panon sa mga karnero ug kanding manibsib diha sa mga dapit nga wala matikad. May mga deposito sa mineral​—plata, zinc, tumbaga, tingga​—ug ang kabukiran nagtaganag daghang maayog klase nga marmol. Ang tagna ni Ezequiel (27:1-3, 13) naglakip sa Javan niadtong nakignegosyo sa Tiro ug nagtala ug “mga butang nga hinimo sa tumbaga” ingong lakip sa mga produkto nga gibaligya niini.

Mga bentaha sa dagat. Hinay ug lisod ang pagpanaw agi sa mamala tungod sa kabukiran. Ang mga karomata nga guyoron sa hayop dali rang malubong sa mga panahon sa tingtugnaw. Busa ang dagat mao ang labing maayong paagi sa transportasyon ug komunikasyon sa Gresya. Ang taas ug likoliko nga kabaybayonan nga may mga luok nagtagana ug daghang dunggoanan ug salipdanan sa mga barko. Tungod sa ubay-ubayng naluok nga mga gulpo, ang pipila ka dapit sa sulod sa karaang mga utlanan maoy kapin sa 60 km (40 mi) ang gilay-on gikan sa dagat. Ang habagatang bahin sa Gresya, nga gitawag ug Peloponnesus, hapit gayong mahimong usa ka pulo. Usa na lamang ka hiktin nga yuta, nga milatas tali sa Gulpo sa Saron ug sa Gulpo sa Corinto, ang nagkonektar sa Peloponnesus ug sa sentral nga Gresya. (Karong adlawa ang Kanal sa Corinto mitadlas niining hiktin nga yuta ug mga 6 km [3.5 mi] nga walay mga ali, mao nga kini bug-os nang naulang.)

Ang mga Javanhanon sa Gresya dugay nang mga marinero. Ang tikod sa pormag “botas” nga peninsula sa Italya nahimutang nga mga 160 km (100 mi) lamang latas sa Strait of Otranto gikan sa AK sa Gresya. Dapit sa S, ang mga arkipelago (kutay sa mga pulo nga naporma tungod sa naunlod nga kabukiran nga ang mga tumoy niini migimaw sa tubig) nagsilbing higante nga mga tikanganan tabok sa Dagat Aegean paingon sa Asia Minor. Sa AS nga tumoy sa Aegean, usa ka hiktin nga agianan, ang Hellespont (nga gitawag usab ug Dardanelles), ang mipaingon sa Dagat sa Marmara ug dayon agi sa hiktin nga dagat sa Bosporus ngadto sa Itom nga Dagat. Dugang pa, pinaagi sa paglawig ubay sa habagatang kabaybayonan sa Asia Minor, ang mga barko sa Gresya nakalawig kaniadto sa kabaybayonan sa Sirya ug Palestina. Ang usa ka barko makalawig ug 100 km (60 mi) sa maadlaw. Busa, ang paghatod sa mga sulat ni Pablo ngadto sa mga taga-Tesalonica sa Macedonia, lagmit nga gisulat didto sa Corinto, hayan migugol ug usa ka semana o kapin pa, depende sa mga kahimtang sa panahon (ug sa gidaghanon sa mga dunggoanan nga eskalahan sa pagpaingon didto).

Ang Gregong impluwensiya ug mga komunidad dili lamang limitado sa yuta sa Gresya. Ang daghang kapuloan nga nahimutang sa mga Dagat Ionian ug Aegean giisip gihapon nga sakop sa yuta sa Gresya. Ang habagatang Italya ug Sicilia maoy lakip sa gitawag nga Dakong Hellas o, sa Latin, Graecia Magna. Ang makasaysayanhong ebidensiya nagpakita nga ang mga Javanhanon sa Gresya padayong nakiglabot ug nakignegosyo sa mga taga-Tarsis (Espanya), nga niining bahina nakalabaw pag-ayo sa mga Fenicianhon. Ang samang pagpakiglabot naglungtad usab tali sa mga Grego ug sa mga Javanhanon sa Cipro.

Gigikanan sa Gregong mga Tribo. Gipresentar sa modernong mga historyador ang lainlaing mga ideya sa gigikanan sa Gregong mga tribo ug sa ilang pagsulod sa maong dapit. Sa kinadak-ang bahin, ang popular nga panghunahuna bahin sa sunodsunod nga “mga pagsulong” nga gihimo sa amihanang mga tribo maoy pinasukad sa Gregong mga sugilambong ug arkeolohikanhong pangagpas. Sa pagkatinuod, ang sekular nga kasaysayan sa Gresya nagsugod lamang niadtong mga ikawalong siglo W.K.P. (ang unang Olimpiada gisaulog niadtong 776 W.K.P.), ug ang mabatonan nga mga rekord nga konektado ang mga asoy maoy sukad lamang sa ikalimang siglo W.K.P. Kini maoy ubay-ubayng kasiglohan human sa Lunop ug busa dugay na nga panahon human sa pagkatibulaag sa mga banay tungod sa paglahugay sa pinulongan sa katawhan didto sa Babel. (Gen 11:1-9) Sulod niining daghang kasiglohan ang ubang mga grupo nakayuhot sa orihinal nga mga kaliwat ni Javan ug sa iyang mga anak, apan sulod sa yugto una pa ang unang milenyo W.K.P., ang mabatonan maoy mga teoriya lamang nga kaduhaduhaan.

Pangunang Gregong mga tribo. Lakip sa pangunang mga tribo nga nakaplagan sa Gresya mao ang mga Achaean sa Thessaly, sa sentral nga Peloponnesus, ug Boeotia; ang mga Aeolian sa S sa sentral nga Gresya ug sa AK nga bahin sa Asia Minor nga gitawag ug Aeolia, ug sa kasikbit nga kapuloan; ang mga Dorian sa sidlakang Peloponnesus, sa habagatang kapuloan sa Aegean, ug sa HK sa Asia Minor; ug ang mga Ionian sa Attica, sa pulo sa Euboea, sa kapuloan sa tungang Aegean, ug sa K nga kabaybayonan sa Asia Minor. Apan, dili matino kon kini nga mga tribo may kalangkitan sa mga Macedonianhon sa naunang mga yugto.

Patriarkanhong Tradisyon ug ang mga Siyudad-Estado. Ang Gregog-sinultihan nga mga tribo maoy independente kaayo, ug bisan sa sulod sa mga tribo ang mga siyudad-estado nga natukod independente usab kaayo. Usa sa mga hinungdan niini mao ang geograpikanhong dagway sa yuta. Daghang Grego ang nanimuyo sa kapuloan, apan sa sentro sa Gresya ang kadaghanan nanimuyo sa gagmayng mga walog nga gilibotan sa kabukiran. Kon bahin sa sayong gambalay sa ilang katilingban, ang The Encyclopedia Americana naghatag niini nga panghunahuna: “Ang paninugdang yunit diha sa katilingban mao ang patriarkanhong panimalay. . . . Ang patriarkanhong tradisyon lig-ong nakagamot sa Gregong kultura: ang aktibong mga lungsoranon sa usa ka siyudad-estado (polis) mao ang adulto nga mga lalaki lamang. Ang patriarkanhong pamilya mao ang sentro sa sunodsunod nga mga grupo sa kaparyentehan​—ang banay (genos), ang phratry [o grupo sa mga banay], ang tribo.” (1956, Tomo XIII, p. 377) Kini mosibo pag-ayo sa patriarkanhong kahikayan human sa Lunop nga gihubit diha sa basahon sa Bibliya sa Genesis.

Ang Gresya halos susama sa Canaan, diin ang lainlaing mga tribo (nga naggikan kang Canaan) nagporma ug gagmayng mga gingharian, nga sagad anaa sa palibot sa usa ka siyudad. Ang Gregong siyudad-estado gitawag ug poʹlis. Sa orihinal kini nga termino daw gigamit sa pagtumong sa usa ka acropolis, o habog nga kuta, nga palibot niini natukod ang kabalangayan. Sa ulahi, kini nagtumong sa tibuok nga dapit ug sa mga lungsoranon nga naglangkob sa siyudad-estado. Gagmay ang kadaghanang siyudad-estado sa Gresya, nga kasagarang dili mokapin sa 10,000 ka lungsoranon (dugang pa sa mga babaye, ulipon, ug bata). Sa kinapungkayan sa gahom niini, niadtong ikalimang siglo W.K.P., ang Atenas giingon nga may mga 43,000 lamang ka lalaking mga lungsoranon. Ang Sparta may mga 5,000 lamang. Sama sa gagmayng gingharian sa Canaan, ang Gregong mga siyudad-estado usahay mag-alyansa ug usab mag-awayay. Ang nasod nagpabiling wala magkahiusa sa politikanhong paagi hangtod sa panahon ni Felipe (II) sa Macedonia.

Demokratikong mga Eksperimento. Bisan tuod wala kaayo mahibaloi ang mga pamaagi sa pagmando sa kadaghanang Grego nga mga siyudad-estado, diin ang mga pamaagi lamang sa Atenas ug Sparta ang ilado kaayo, ang ilang mga kagamhanan dayag nga lahi kaayo kay sa kagamhanan sa Canaan, Mesopotamia, o Ehipto. Hinuon, sulod sa yugto nga matawag tingali sa sekular nga paagi ingong makasaysayanhong yugto, ang Gregong mga siyudad-estado walay mga hari apan adunay mga mahistrado, konsilyo, ug usa ka katigoman (ek·kle·siʹa) sa mga lungsoranon. Gisulayan sa Atenas ang direktang demokratiko nga pagmando (ang pulong nga “demokrasya” naggikan sa Gregong pulong nga deʹmos, nga nagkahulogang “katawhan,” ug kraʹtos, nga nagkahulogang “pagmando”). Niini nga kahikayan ang tanang lungsoranon mao ang naglangkob sa lehislatura, nga mosulti ug mobotar diha sa katigoman. Apan, diyutay lang ang “mga lungsoranon,” sanglit ang mga babaye, mga molupyo nga langyaw, ug ang mga ulipon wala man makahupot sa mga katungod sa pagkalungsoranon. Gituohan nga ang mga ulipon naglangkob ug un-tersiya sa populasyon sa daghang siyudad-estado, ug walay duhaduha nga ang ilang pagtrabaho ingong ulipon naghatag ug libreng panahon sa “mga lungsoranon” aron makaapil sa politikal nga katigoman. Angayng matikdan nga ang kinaunahang paghisgot sa Gresya diha sa Hebreohanong Kasulatan, sa mga ikasiyam nga siglo W.K.P., nag-asoy bahin sa mga Judeanhon nga gibaligya sa Tiro, Sidon, ug Filistia ingong mga ulipon ngadto “sa mga anak sa mga Grego [sa literal, “mga Javanhanon” o “mga Ionian”].”​—Joe 3:4-6.

Pagpanggama ug ang Negosyo. Dugang pa sa pangunang buluhaton sa agrikultura, ang mga Grego naghimo ug nagbaligyag daghang ginama nga mga produkto. Ang mga plorera sa Gresya nabantog sa tibuok dapit sa Mediteranyo; ang mga butang nga gama sa plata ug bulawan ug sa panaptong delana bililhon usab. Dihay daghang gagmay, kaugalingong mga buhatanan nga gipanag-iya sa mga artesano, nga may katabang nga pipila ka trabahante, ulipon o mga tawong gawasnon. Didto sa Gregong siyudad sa Corinto, si apostol Pablo miduyog kang Aquila ug Priscila sa pagpanghimog tolda, lagmit nga naggamit ug panapton nga gama sa balhibo sa kanding, nga daghan kaayo sa Gresya. (Buh 18:1-4) Ang Corinto nahimong usa ka dakong sentro sa komersiyo tungod sa maayong nahimutangan niini duol sa Gulpo sa Corinto ug sa Gulpo sa Saron. Ang ubang pangunang mga siyudad sa komersiyo mao ang Atenas ug Aegina.

Kultura ug mga Arte sa Gresya. Ang Gregong edukasyon maoy alang lamang sa mga lalaki, ug ang pangunang tuyo niini mao ang pagpatungha ug “maayong mga lungsoranon.” Apan ang matag siyudad-estado adunay kaugalingong ideya bahin sa usa ka maayong lungsoranon. Sa Sparta ang edukasyon maoy halos pisikal lamang (itandi ang tambag ni Pablo kang Timoteo sa 1Ti 4:8), diin ang batang mga lalaki kuhaon gikan sa ilang mga ginikanan sa pangedarong 7 anyos ug iasayn sa mga baraks hangtod sa pangedarong 30 anyos. Sa Atenas sa ngadtongadto gihatag ang mas dakong pagtagad nganha sa literatura, matematika, ug sa mga arte. Ang usa ka kasaligang ulipon, nga gitawag ug pai·da·go·gosʹ, mag-uban sa bata ngadto sa tunghaan, diin ang pagbansay magsugod sa edad nga sayis anyos. (Matikdi ang pagtandi ni Pablo sa Moisesnong Balaod sa usa ka pai·da·go·gosʹ sa Gal 3:23-25; tan-awa ang MAGTUTUDLO, PAGPANUDLO [“Ang Balaod Nahimong Atong Magtutudlo”].) Ang balak popular kaayo sa Atenas, ug ang mga tinun-an pasag-ulohon ug daghang balak. Bisan tuod nga naedukar si Pablo didto sa Cilicia sa Tarso, siya migamit ug mugbong mga kinutlo nga balak aron pamatian ang iyang mensahe didto sa Atenas. (Buh 17:​22, 28) Ang mga drama nga trahedya ug komedya parehong popular.

Ang pilosopiya gihatagag dakong importansiya sa Atenas ug, sa kadugayan, sa tibuok Gresya. Lakip sa dagkong pundok sa mga pilosopo mao ang mga Sophist, kinsa nagtuo nga ang kamatuoran nag-agad sa opinyon sa matag usa; kini nga panghunahuna (sama nianang sa mga Hindu) gisupak sa bantogang Grego nga mga pilosopo sama kang Socrates, sa iyang tinun-an nga si Plato, ug sa tinun-an ni Plato nga si Aristotle. Ang ubang mga pilosopiya naghisgot bahin sa hingpit nga tinubdan sa kalipay. Ang mga Estoiko nagtuo nga ang kalipay nagdepende sa pagkinabuhi subay sa katarongan ug nga kini lamang ang mahinungdanon. Ang mga Epicureo nagtuo nga ang kalalim mao ang tinubdan sa tinuod nga kalipay. (Itandi ang gipahayag ni Pablo ngadto sa mga taga-Corinto sa 1Co 15:32.) Ang mga pilosopo niining ulahing duha ka pundok mao ang nakigkabildo kang Pablo didto sa Atenas nga misangpot sa pagdala kaniya sa Areopago aron husayon. (Buh 17:​18, 19) Ang laing pundok sa mga pilosopo mao ang mga Skeptiko kinsa nagtuo nga walay butang nga hinungdanon sa kinabuhi.

Ingong katawhan, labing menos sa ulahing mga yugto, ang mga Grego nahimong mausisahon ug buot kaayong makighisgot ug makigsulti bahin sa bag-ong mga butang. (Buh 17:21) Gipaningkamotan nila pagsulbad ang pipila ka dagkong pangutana bahin sa kinabuhi ug sa uniberso pinaagig tawhanong lohika (ug pangagpas). Busa, ang mga Grego nag-isip sa ilang kaugalingon ingong mga utokan sa karaang kalibotan. Ang unang sulat ni Pablo ngadto sa mga taga-Corinto nagpakita kon sa unsang paagi lantawon ang maong tawhanong kaalam ug intelektuwalismo, sa dihang, lakip sa ubang mga butang, siya miingon: “Kon may si bisan kinsa kaninyo nga naghunahuna nga siya maalamon niini nga sistema sa mga butang, magpakabuang unta siya, aron siya mahimong maalamon. . . . ‘Si Jehova nahibalo nga walay pulos ang mga pangatarongan sa mga tawong maalamon.’” (1Co 1:17-31; 2:4-13; 3:18-20) Bisan pa sa tanan nilang pilosopikanhong mga debate ug mga pagpanukiduki, ang ilang mga sinulat nagpakita nga wala sila makakaplag ug tinuod nga pasukaranan alang sa paglaom. Ingon sa gipahayag ni Propesor J. R. S. Sterrett ug Samuel Angus: “Walay literatura nga naundan ug mas makapatandog nga pagbangotan tungod sa mga kasubo sa kinabuhi, sa pagkahanaw sa gugma, sa pagkamalimbongon sa paglaom, ug sa pagkawalay-kaluoy sa kamatayon.”​—Funk and Wagnalls New Standard Bible Dictionary, 1936, p. 313.

Gregong Relihiyon. Ang kinaunahang impormasyon bahin sa Gregong relihiyon naggikan sa taas nga balak ni Homer. Ang duha ka taas nga balak, ang Iliad ug ang Odyssey, gituohan sa mga historyador nga siya ang nagsulat. Ang labing karaang mga bahin sa papiro niini nga mga balak gituohan nga sukad pa sa panahon sa wala pa ang 150 W.K.P. Sumala sa giingon ni George G. A. Murray, usa ka propesor sa Grego, bahin niining unang mga sinulat, kini “lahi ra ‘kaayo’ sa atong vulgate,” nga mao, sa mga sinulat nga popular nang gidawat sa dili pa dugayng kasiglohan. (Encyclopædia Britannica, 1942, Tomo 11, p. 689) Busa, dili sama sa Bibliya, wala mapreserbar ang pagkalunsay sa mga sinulat ni Homer, apan kini nausab, ingon sa gipatin-aw ni Propesor Murray. Ang mga balak ni Homer naghisgot bahin sa bayaning mga manggugubat ug mga diyos nga susama kaayo sa mga tawo.

Adunay ebidensiya nga ang Gregong relihiyon naimpluwensiyahan sa Babilonyanhong tinuohan. Gani ang usa ka karaang tinumotumo nga sugilanon sa Grego halos maoy usa ka literal nga hubad sa orihinal nga Akadianhon.

Ang laing magbabalak nga si Hesiod, nga lagmit nabuhi niadtong ikawalong siglo W.K.P., giingon nga maoy naghan-ay sa daghang Gregong mga sugilambong ug mga leyenda. Uban sa mga balak ni Homer, ang Theogony ni Hesiod nahimong panguna nga sagradong mga sinulat, o teolohiya, sa mga Grego.

Sa pagkonsiderar sa Gregong mga sugilambong, makaiikag nga makita kon giunsa pagpatin-aw sa Bibliya ang posible o gani tinuod nga gigikanan niini. Ingon sa gipakita sa Genesis 6:1-13, sa wala pa ang Lunop, ang manulonda nga mga anak sa Diyos mianhi sa yuta, dayag nga nagmateryalisar ingong tawo ug nakig-ipon sa maanyag nga mga babaye. Sila nakapatunghag mga anak nga gitawag ug Nepilim, o mga Tigpukan, nga mao, “sila nga nagpahinabo sa uban nga mapukan.” Ang resulta niining dili-kinaiyanhong panag-ipon sa espiritung mga linalang uban sa mga tawo, ug sa mestisong rasa nga ilang napatungha, mao ang usa ka yuta nga puno sa imoralidad ug kapintasan. (Itandi ang Jud 6; 1Pe 3:​19, 20; 2Pe 2:​4, 5; tan-awa ang NEPILIM.) Sama sa ubang mga tawo sa kapanahonan human sa Lunop, si Javan, ang gigikanan sa Gregong katawhan, sa walay duhaduha nakadungog sa asoy bahin sa mga panahon ug mga kahimtang sa wala pa ang Lunop, lagmit gikan sa iyang amahan nga si Japet nga naluwas sa Lunop. Karon, matikdi kon unsay gibutyag sa mga sinulat nga giingong gisulat ni Homer ug Hesiod.

Ang daghang diyos ug mga diyosa nga ilang gihubit adunay tawhanong dagway ug matahom kaayo, bisan tuod nga sagad dagko kaayo ug labaw-tawhanon. Sila nangaon, nanginom, natulog, nakigsekso sa usag usa o bisan gani sa mga tawo, nagkinabuhi ingong mga pamilya, nakig-away ug nakigbugno, nanghaylo ug nanglugos. Bisan tuod nga sila kuno mga balaan ug imortal, sila makahimo sa tanang matang sa panglimbong ug krimen. Sila mahimong makig-uban nga makita o kaha dili makita sa mga tawo. Sa ulahi ang Gregong mga magsusulat ug mga pilosopo misulay sa paghanaw sa mga asoy ni Homer ug Hesiod bahin sa pipila ka mas daotang mga buhat nga gihimo sa mga diyos.

Kini nga mga asoy, bisan tuod dinugangan, gipanindot, ug tinuis, magpabanaag sa tinuod nga asoy nga makaplagan sa Genesis bahin sa mga kahimtang sa wala pa ang Lunop. Ang lain pang talagsaong panagkauyon gawas pa sa pangunang mga diyos mao nga ang Gregong mga leyenda naghubit sa mga samag-diyos o mga bayani kinsa maoy kaliwat sa diyos ug tawo. Kini nga mga samag-diyos adunay labaw-tawhanon nga kusog apan may kamatayon (si Hercules mao lamang ang gihatagag pribilehiyo taliwala kanila nga makabaton ug imortalidad). Busa kini nga mga samag-diyos may kaamgiran sa mga Nepilim diha sa asoy sa Genesis.

Nakaobserbar niining sukaranang panagkauyon, ang Orientalista nga si E. A. Speiser misubay sa tema sa Gregong mga sugilambong balik sa Mesopotamia. (The World History of the Jewish People, 1964, Tomo 1, p. 260) Ang Mesopotamia mao ang nahimutangan sa Babilonya ug usab mao ang sentro nga gikan niini mikaylap ang katawhan human sa paglahugay sa pinulongan sa tawo.​—Gen 11:1-9.

Ang pangunang Grego nga mga diyos giingon nga nagpuyo sa mga tumoy sa Bukid sa Olympus (2,917 m [9,570 p] ang kahabogon), nga nahimutang sa H sa lungsod sa Berea. (Si Pablo duol ra kaayo sa mga bakilid sa Olympus sa dihang nagsangyaw ngadto sa mga taga-Berea sa iyang ikaduhang misyonaryong panaw; Buh 17:10.) Lakip niini nga mga diyos sa Olympus mao si Zeus (gitawag ug Jupiter sa mga Romano; Buh 28:11), ang diyos sa langit; si Hera (Juno sa mga Romano), ang asawa ni Zeus; si Ge o Gaea, ang diyosa sa yuta, gitawag usab nga Dakong Inahan; si Apolo, usa ka diyos sa adlaw, usa ka diyos sa hinanaling kamatayon, nga nagtiro sa iyang makamatay nga mga pana gikan sa halayo; si Artemis (Diana sa mga Romano), ang diyosa sa pagpangayam; ang pagsimba sa laing Artemis ingong diyosa sa pertilidad maoy prominente sa Efeso (Buh 19:23-28, 34, 35); si Ares (Mars sa mga Romano), ang diyos sa gubat; si Hermes (Mercury sa mga Romano), ang diyos sa mga magpapanaw, sa komersiyo, ug sa kalarino nga mosulti, ang mensahero sa mga diyos (didto sa Listra sa Asia Minor, ang katawhan nagtawag kang Bernabe nga “Zeus, apan si Pablo Hermes, sanglit siya man ang nanguna sa pagsulti”; Buh 14:12); si Aprodita (Venus sa mga Romano), ang diyosa sa pertilidad ug gugma, nga giisip nga mao ang “igsoong babaye sa Asiro-Babilonyanhon nga si Ishtar ug sa Siro-Fenicianhon nga si Astarte” (Greek Mythology, ni P. Hamlyn, London, 1963, p. 63); ug sa daghang uban pang mga diyos ug mga diyosa. Sa pagkatinuod, ang matag siyudad-estado daw may kaugalingong segundaryo nga mga diyos, nga gisimba sumala sa lokal nga kostumbre.

Kapistahan ug mga dula. Ang kapistahan maoy hinungdanong bahin sa Gregong relihiyon. Ang mga bangga sa mga atleta lakip ang mga drama, halad, ug pag-ampo nakadani sa mga tawo sa daghang dapit, ug sa ingon kini nga kapistahan nagsilbing usa ka bugkos sa panaghiusa alang sa mga siyudad-estado nga nabahin sa politikanhong paagi. Lakip sa labing prominente niini nga kapistahan mao ang mga Dula sa Olimpiada (sa Olympia), ang Isthmianhong mga Dula (nga gihimo duol sa Corinto), ang Pytianhong mga Dula (sa Delphi), ug ang Nemeanhong mga Dula (duol sa Nemea). Ang pagsaulog sa mga Dula sa Olimpiada matag upat ka tuig nahimong pasukaranan sa pag-ihap sa Gregong Yugto, nga ang matag upat-ka-tuig nga yugto gitawag ug Olimpiada.​—Tan-awa ang DULA.  

Mga orakulo, astrolohiya, ug mga ampoanan. Ang mga orakulo, nga pinaagi kanila ang mga diyos kunohay nagbutyag sa tinagong kahibalo, adunay daghang deboto. Ang labing bantogang mga orakulo nagpuyo sa mga templo didto sa Delos, Delphi, ug Dodona. Dinhi, nga may bayad, ang mga tawo makadawat ug mga tubag sa ilang mga pangutana nga isukna ngadto sa mga orakulo. Ang mga tubag kasagarang dili tin-aw, nga kinahanglan pang badbaron sa mga pari. Didto sa Filipos sa Macedonia, ang batang babaye nga may kalaki sa pagpanag-an (nga gikan kaniya gipapahawa ni Pablo ang demonyo) nahimong usa ka orakulo ug “nakahatag sa iyang mga agalon ug dakong kinitaan.” (Buh 16:16-19) Si Propesor G. Ernest Wright nagsubay sa modernong astrolohiya balik sa mga Grego hangtod sa mga mananag-an sa Babilonya. (Biblical Archaeology, 1962, p. 37) Ang mga ampoanan aron mamaayo sa sakit popular usab.

Pilosopikanhong pagtulon-an sa imortalidad. Tungod kay ang Gresyanhong mga pilosopo interesado sa dagkong mga pangutana sa kinabuhi, ang ilang mga panglantaw nakaamot usab sa pag-umol sa relihiyosong panglantaw sa katawhan. Si Socrates, sa ikalimang siglo W.K.P., nagtudlo sa imortalidad sa tawhanong kalag. Diha sa Phaedo (64C, 105E), gikutlo ni Plato ang pakigkabildo ni Socrates sa duha sa iyang kaubanan: “‘Naghunahuna ba kita nga may kamatayon? . . . Dili ba nagtuo man ta nga ang kamatayon mao ang pagbulag sa kalag gikan sa lawas, ug nga ang kahimtang sa pagkamatay mao ang kahimtang diin ang lawas nahimulag gikan sa kalag ug naglungtad nga nag-inusara ug ang kalag nahimulag gikan sa lawas ug naglungtad nga nag-inusara? Lahi pa ba ang kamatayon kay niini?’ ‘Dili, mao na kini,’ siya miingon. ‘Ug ang kalag dili makasinatig kamatayon?’ ‘Dili.’” Si Socrates nagpadayon, “‘Nan ang kalag maoy imortal.’ ‘Oo.’” Itandi kini sa Ezequiel 18:4 ug Ecclesiastes 9:​5, 10.

Mga templo ug mga idolo. Sa pagpasidungog sa mga diyos, gitukod ang maanindot nga mga templo, ug aron magrepresentar sa ilang mga diyos, gihimo ang maayong pagkakulit nga mga estatwa nga marmol ug bronse. Ang mga kagun-oban sa pipila ka labing ilado niini nga mga templo makaplagan sa Acropolis sa Atenas ug naglakip sa Parthenon ug sa Erechtheum, lakip sa Propylaea. Dinhi niining maong siyudad nga si Pablo namulong sa usa ka pundok sa mga mamiminaw, nagkomento bahin sa ilang dayag nga kahadlok sa mga bathala nga makita diha sa Atenas, ug tin-awng nagsulti sa iyang mga mamiminaw nga ang Maglalalang sa langit ug sa yuta “wala magpuyo sa hinimog-kamot nga mga templo” ug nga, ingong mga kaliwat sa Diyos, dili sila angayng maghunahuna nga ang Maglalalang maoy “sama ug bulawan o plata o bato, samag butang nga kinulit sa kabatid ug pagkamamugnaon sa tawo.”​—Buh 17:22-29.

Yugto sa Persianhong mga Gubat. Ang pagsaka sa Imperyo sa Medo-Persia ingong dominanteng gahom ilalom ni Ciro (kinsa nagsakop sa Babilonya niadtong 539 W.K.P.) nagpameligro sa Gresya. Nasakop na ni Ciro ang Asia Minor, lakip ang Gregong mga kolonya didto. Sa ikatulong tuig ni Ciro (ingong magmamando sa Babilonya), ang mensaherong manulonda ni Jehova nagpahibalo kang Daniel nga ang ikaupat nga hari sa Persia ‘magpalihok sa tanan batok sa gingharian sa Gresya.’ (Dan 10:1; 11:​1, 2) Ang ikatulong hari sa Persia (si Dario Hystaspis) nagpahunong sa pag-alsa sa Gregong mga kolonya niadtong 499 W.K.P. ug nangandam sa pagsulong sa Gresya. Ang misulong nga panon sa mga barko sa Persia nangalunod tungod sa usa ka bagyo niadtong 492 W.K.P. Unya, niadtong 490, usa ka dakong panon sa Persianhong kasundalohan miatake sa Gresya apan napildi sa gamayng panon sa kasundalohan sa Atenas didto sa Kapatagan sa Maraton, sa AS sa Atenas. Si Jerjes nga anak nga lalaki ni Dario determinado sa pagpanimalos niini nga kapildihan. Ingong mao ang gitagnang ‘ikaupat nga hari,’ iyang gipalihok ang tibuok imperyo aron hugpongon ang usa ka dakong puwersa militar ug niadtong 480 W.K.P. sila mitabok sa Hellespont.

Bisan tuod nga ang pangunang mga siyudad-estado sa Gresya niadtong tungora sa talagsaong paagi nagkahiusa sa ilang pagpakig-away aron pahunongon ang pagsulong, ang kasundalohan sa Persia mimartsa latas sa amihanan ug sentral nga Gresya, nakaabot sa Atenas, ug nagsunog sa habog nga kuta niini, ang Acropolis. Apan, diha sa dagat, ang mga taga-Atenas ug ang miayuda nga mga Grego nagbuntog ug naglunod sa panon sa mga barko sa Persia (lakip sa mga Fenicianhon ug sa ubang mga kaalyado niini) didto sa Salamis. Gisundan nila kining maong kadaogan ug laing kapildihan sa mga Persianhon didto sa kamad-an, sa Plataea ug lain pa didto sa Mycale, sa K nga kabaybayonan sa Asia Minor, nga human niana gibiyaan sa Persianhong kasundalohan ang Gresya.

Ang Supremasiya sa mga Taga-Atenas. Niadtong tungora nanguna ang Atenas sa Gresya tungod sa gamhanang puwersa niini sa dagat. Ang misunod nga yugto, hangtod sa mga 431 W.K.P., mao ang “Bulawanong Panahon” sa Atenas, sa dihang ilang napatungha ang labing bantog nga mga buhat sa arte ug arkitektura. Gipangunahan sa Atenas ang Delian nga liga sa ubay-ubayng Grego nga mga siyudad ug kapuloan. Tungod kay ang Peloponesianhong Liga nga gipangulohan sa Sparta nayugot sa kahawod sa Atenas, miulbo ang Peloponesianhong Gubat. Kini milungtad sukad sa 431 hangtod sa 404 W.K.P., diin ang mga taga-Atenas sa kataposan nakaagom ug bug-os nga kapildihan ilalom sa mga kamot sa mga taga-Sparta. Ang higpit nga pagmando sa Sparta milungtad hangtod sa mga 371 W.K.P., ug unya ang Thebes mipatigbabaw sa gahom. Ang Gresyanhong mga kalihokan misulod sa yugto sa politikal nga pagkadunot, bisan tuod nga ang Atenas nagpadayon nga mao ang sentro sa kultura ug pilosopiya sa Mediteranyo. Sa kataposan, ang mipatigbabaw nga gahom sa Macedonia ilalom ni Felipe II nagbuntog sa Gresya niadtong 338 W.K.P., ug ang Gresya nahiusa ilalom sa pagkontrolar sa Macedonia.

Ang Gresya Ilalom ni Alejandrong Bantogan. Balik niadtong ikaunom nga siglo W.K.P., si Daniel nakadawat ug usa ka matagnaon nga panan-awon nga nagtagna nga pukanon sa Gresya ang Imperyo sa Medo-Persia. Ang anak nga lalaki ni Felipe nga si Alejandro giedukar ni Aristotle ug, human mapatay si Felipe, si Alejandro nahimong manlalaban sa Gregog-sinultihan nga katawhan. Niadtong 334 W.K.P., si Alejandro nangandam sa pagpanimalos sa mga pag-atake sa Persia batok sa Gregong mga siyudad sa K nga kabaybayonan sa Asia Minor. Ang iyang kilab nga pagpangdaog dili lamang sa tibuok Asia Minor kondili lakip usab sa Sirya, Palestina, Ehipto, ug sa tibuok Imperyo sa Medo-Persia hangtod sa India nagtuman sa matagnaong larawan sa Daniel 8:5-7, 20, 21. (Itandi ang Dan 7:6.) Pinaagi sa pagkontrolar sa Juda niadtong 332 W.K.P., ang Gresya niadtong tungora nahimong ikalima sa sunodsunod nga gahom sa kalibotan nga mimando sa nasod sa Israel​—ang unang upat mao ang Ehipto, Asirya, Babilonya, ug Medo-Persia. Niadtong 328 W.K.P., nahimong bug-os ang kadaogan ni Alejandro, ug karon ang nahibiling bahin sa panan-awon ni Daniel natuman. Si Alejandro namatay sa Babilonya niadtong 323 W.K.P., ug ingon sa gitagna, ang iyang imperyo nabahin ngadto sa upat ka dominyo human niadto, nga walay usa nga nakatumbas sa gahom sa orihinal nga imperyo.​—Dan 8:​8, 21, 22; 11:​3, 4; tan-awa ang MGA MAPA, Tomo 2, p. 334; ALEJANDRO Num. 1.

Hinuon, sa wala pa siya mamatay, giduso ni Alejandro ang Gregong kultura ug Gregong pinulongan sa kinatibuk-an sa iyang dakong dominyo. Giestablisar ang Gregong mga kolonya diha sa daghang nasakop nga kayutaan. Gitukod ang siyudad sa Alejandria didto sa Ehipto ug nahimong kaindig sa Atenas ingong sentro sa kahibalo. Sa ingon nagsugod ang paghimo nga Helenistiko (o paghimo nga Gresyanhon) sa kadaghanang mga rehiyon sa Mediteranyo ug sa Tungang Sidlakan. Ang komon nga Grego, o Koine, nahimong komon nga pinulongan nga gigamit sa katawhan sa daghang nasyonalidad. Mao kini ang pinulongan nga gigamit sa Hudiyong mga eskolar sa Alejandria sa ilang hubad sa Hebreohanong Kasulatan, ang Septuagint. Sa ulahi, ang Kristohanon Gregong Kasulatan gisulat diha sa Koine, ug ang internasyonal nga popularidad niini nga pinulongan nakaamot sa kusog nga pagkaylap sa Kristohanong maayong balita sa tibuok dapit sa Mediteranyo.​—Tan-awa ang GREGO, I.

Epekto sa Helenisasyon Ngadto sa mga Hudiyo. Sa dihang nabahin ang Gresya ngadto sa mga heneral ni Alejandro, ang Juda nahimong utlanang estado sa Ptolemaiko nga rehimen sa Ehipto ug sa Seleucid nga dinastiya sa Sirya. Unang gikontrolar sa Ehipto, ang yuta nailog sa mga Seleucid niadtong 198 W.K.P. Tungod sa paningkamot nga mahiusa ang Juda ug Sirya sa Helenistikong kultura, ang Gregong relihiyon, pinulongan, literatura, ug pamesti gidala tanan ngadto sa Juda.

Ang Gregong mga kolonya gitukod sa tibuok teritoryo sa mga Hudiyo, lakip sa Samaria (nga human niadto gitawag ug Sebaste), Aco (Tolemaida), ug Bet-sean (Sitopolis), maingon man sa pipila nga gitukod sa kanhing wala mapuy-i nga mga dapit sa S sa Suba sa Jordan. (Tan-awa ang DECAPOLIS.) Gitukod ang usa ka gimnasyum didto sa Jerusalem ug nakadani kini sa batan-ong mga Hudiyo. Sanglit ang Gregong mga dula nalangkit sa Gregong relihiyon, ang gimnasyum nakadaot sa pagpangupot sa mga Hudiyo sa Kasulatanhong mga prinsipyo. Bisan ang mga saserdote naimpluwensiyahan pag-ayo sa Helenismo sulod niini nga yugto. Tungod niini, ang mga tinuohan nga kanhi bag-o alang sa mga Hudiyo inanayng migamot; kini naglakip sa paganong pagtulon-an sa imortalidad sa tawhanong kalag ug sa ideya sa usa ka dapit sa pagsakit sa laing kalibotan human sa kamatayon.

Ang pagpasipala ni Antiochus Epiphanes sa templo sa Jerusalem (168 W.K.P.) pinaagi sa pagduso sa pagsimba kang Zeus didto nagtimaan sa kinatayuktokan sa Helenisasyon sa mga Hudiyo ug misangpot sa mga Gubat sa mga Macabeo.

Didto sa Alejandria, Ehipto, diin ang Hudiyohanong komunidad nag-okupar ug dakong bahin sa siyudad, ang impluwensiya sa Helenismo kusganon usab. (Tan-awa ang ALEJANDRIA.) Ang pipila ka Hudiyo sa Alejandria mitugot nga ang popularidad sa Gresyanhong pilosopiya makaimpluwensiya kanila. Ang pipila ka Hudiyong mga magsusulat mibati nga kinahanglan nilang ipahiuyon ang Hudiyohanong mga tinuohan sa gitawag niadtong tungora nga “modernong uso.” Gisulayan nila pagpakita nga ang Gresyanhong pilosopiya nianang panahona maoy sa pagkatinuod susama sa mga ideya sa Hebreohanong Kasulatan o gani naggikan pa niini.

Romanhong Pagmando sa Gregong mga Estado. Ang Macedonia ug Gresya (usa sa upat ka seksiyon sa nabahin nga imperyo ni Alejandro) nahulog ngadto sa mga Romano niadtong 197 W.K.P. Sa pagkasunod tuig giproklamar sa heneral sa Roma ang “kagawasan” alang sa tanang Gregong mga siyudad. Kini nagkahulogan nga wala nay tributo nga pangayoon, apan gidahom sa Roma ang ilang bug-os nga kooperasyon alang sa mga tinguha niini. Ang mga sentimento batok sa Roma padayong naugmad. Ang Macedonia nakiggubat batok sa mga Romano apan napildi na usab niadtong 168 W.K.P. ug mga 20 ka tuig sa ulahi kini nahimong usa ka lalawigan sa Roma. Gipangunahan sa Corinto, ang Acayanhong Liga mirebelde niadtong 146 W.K.P., ug ang Romanhong kasundalohan mimartsa ngadto sa habagatang Gresya ug gilaglag ang Corinto. Ang lalawigan sa “Acaya” naporma ug niadtong mga 27 W.K.P. nahilakip na niini ang tanang habagatan ug sentral nga Gresya.​—Buh 19:21; Rom 15:26; tan-awa ang ACAYA.

Ang yugto sa Romanhong pagmando nakapahuyang sa Gresya sa politikal ug ekonomikanhong paagi. Ang Gresyanhong kultura lamang ang nagpabiling malig-on ug kini gisagop pag-ayo sa mananakop nga mga Romano. Sila masibotong nag-importar sa Gregong mga estatwa ug literatura. Bisan gani ang tibuok nga mga templo giguba ug gidala ngadto sa Italya. Daghan sa mga batan-ong lalaki sa Roma ang giedukar sa Atenas ug sa ubang sentro sa kahibalo sa Gresya. Sa laing bahin, ang Gresya miliso sa iyang pagtagad sa iyang kaugalingon ug sa iyang kagahapon, nga nag-ugmad sa kinaraang tinamdan.

Ang “Hellenes” sa Unang Siglo K.P. Panahon sa ministeryo ni Jesu-Kristo ug sa iyang mga apostoles, ang mga lumad sa Gresya o kadtong Grego ug kagikan nailhan gihapon ingong Helʹle·nes (singular, Helʹlen). Gitawag sa mga Grego ang mga dili-Grego ingong “mga barbaro,” nga sa yano nagkahulogang mga langyaw o nagsultig langyawng pinulongan. Gipalahi usab ni apostol Pablo ang “mga Grego” ug “mga Barbaro” sa Roma 1:14.​—Tan-awa ang BARBARO.

Apan, sa pipila ka kahimtang gigamit usab ni Pablo ang terminong Helʹle·nes sa mas lapad nga diwa. Sa espesipikong paagi ingong pagpalahi gikan sa mga Hudiyo, iyang gihisgotan ang Helʹle·nes, o mga Grego, ingong hawas sa tanang dili-Hudiyong mga katawhan. (Rom 1:16; 2:​6, 9, 10; 3:9; 10:12; 1Co 10:32; 12:13) Busa sa 1 Corinto kapitulo 1, dayag nga gipakasama ni Pablo “ang mga Grego” (ber 22) sa “mga nasod” (ber 23). Sa walay duhaduha tungod kini sa pagkaprominente ug pagkalabaw sa Gregong pinulongan ug kultura sa tibuok Imperyo sa Roma. Sa diwa, ang mga Grego mao ang ‘nanguna diha sa talaan’ sa dili-Hudiyong mga katawhan. Kini wala magpasabot nga si Pablo o ang ubang mga magsusulat sa Kristohanon Gregong Kasulatan migamit sa Helʹle·nes sa sangkad kaayo nga diwa mao nga kon gamiton ang Helʹlen wala nay lain silang gipasabot kondili ang usa ka Hentil, ingon sa gipasabot sa ubang mga komentarista. Aron ipakita nga ang Helʹle·nes gigamit sa pagpaila sa usa ka lahi nga katawhan, si Pablo, sa Colosas 3:​11, naghisgot sa “Grego” ingong lahi gikan sa “langyaw [barʹba·ros]” ug sa “Sityanhon.”

Kaharmonya sa nahisgotan na, ang Gregong eskolar nga si Hans Windisch mikomento: “Ang diwa nga ‘Hentil’ [alang sa pulong nga Helʹlen] dili mapamatud-an, . . . gikan sa Helenistikong Judaismo o kaha sa BT.” (Theological Dictionary of the New Testament, giedit ni G. Kittel; maghuhubad ug editor, G. Bromiley, 1971, Tomo II, p. 516) Apan, siya nagpresentar ug pipila ka ebidensiya nga ang Gregong mga magsusulat usahay nagpadapat sa terminong Helʹlen ngadto sa mga tawo o ubang mga rasa kinsa misagop sa Gregong pinulongan ug kultura​—mga tawo kinsa “nahimong Helenistiko.” Busa, sa pagkonsiderar sa mga paghisgot sa Bibliya bahin sa Helʹle·nes, o mga Grego, sa daghang kahimtang angayng konsiderahon ang posibilidad nga sila lagmit wala matawo nga Grego o kaha Grego ug kagikan.

Ang “Gresyanhon” nga babayeng lungsoranon sa Sirofenicia kansang anak nga babaye giayo ni Jesus (Mar 7:​26-30) lagmit nga Grego ug kagikan pinasukad niini nga kahubitan. Ang ‘mga Grego nga lakip niadtong nanungas aron sa pagsimba’ panahon sa Paskuwa ug kinsa mihangyo nga makigkita kang Jesus dayag nga maoy mga Grego nga nakabig sa Hudiyohanong relihiyon. (Ju 12:20; matikdi ang matagnaong mga pulong ni Jesus diha sa bersikulo 32 bahin sa ‘pagkabig sa tanang matang sa tawo ngadto kaniya.’) Ang amahan ni Timoteo ug si Tito gitawag ug Helʹlen. (Buh 16:​1, 3; Gal 2:3) Kini lagmit nagpasabot nga sila Grego ug kagikan. Hinuon, tungod sa nagpatigbabawng tendensiya sa pipila ka Gregong mga magsusulat nga naggamit sa Helʹle·nes sa pagtumong sa mga dili-Grego apan Gregog sinultihan ug kultura, ug tungod sa paggamit ni Pablo sa maong termino sa malangkobon nga diwa sumala sa nahisgotan na, posible nga kining mga tawhana maoy mga Grego niining ulahi nga diwa. Bisan pa niana, ang pagpuyo sa Gresyanhong babaye didto sa Sirofenicia, o ang pagpuyo sa amahan ni Timoteo didto sa Listra sa Asia Minor, o ang pagpuyo ni Tito didto sa Antioquia sa Sirya, wala magpasabot nga sila dili etnikong mga Grego o mga kaliwat niini nga tribo​—kay ang Gregong mga pumoluyo sa mga kolonya ug ang Gregong mga lalin makaplagan sa tanan niini nga mga rehiyon.

Sa dihang giingnan ni Jesus ang usa ka grupo nga siya ‘moadto kaniya nga nagpadala kaniya’ ug nga “diin man ako [moadto] dili kamo makaadto,” ang mga Hudiyo miingon sa usag usa: “Asa ba kining tawhana buot moadto, mao nga dili nato siya makaplagan? Buot ba niyang moadto sa mga Hudiyo nga nangatibulaag taliwala sa mga Grego ug manudlo sa mga Grego?” (Ju 7:32-36) Sa paghisgot sa “mga Hudiyo nga nangatibulaag taliwala sa mga Grego,” dayag nga mao gayod kana ang ilang gipasabot​—dili ang mga Hudiyo nga nanimuyo sa Babilonya kondili kadtong natibulaag sa tibuok halayong mga siyudad ug kayutaan sa Gresya dapit sa kasadpan. Ang mga asoy bahin sa misyonaryong mga panaw ni Pablo nagpakita nga dihay daghan kaayong lalin nga mga Hudiyo sa maong Grego nga mga rehiyon.

Ang mga tawo nga Grego ug kagikan mao ang tinong gipasabot sa Buhat 17:12 ug 18:​4, diin gihisgotan ang mga panghitabo sa Gregong mga siyudad sa Berea ug Corinto. Mahimong mao usab kini ang gipasabot labot sa “mga Grego” didto sa Tesalonica sa Macedonia (Buh 17:4); sa Efeso sa kasadpang kabaybayonan sa Asia Minor, nga dugay nang nahimong kolonya sa mga Grego ug kanhi kaulohan sa Ionia (Buh 19:​10, 17; 20:21); ug usab sa Iconio sa sentral nga Asia Minor (Buh 14:1). Bisan tuod nga ang kombinasyon nga ‘mga Hudiyo ug mga Grego’ nga makita diha sa pipila niini nga mga teksto lagmit magpaila nga, sama kang Pablo, gigamit ni Lucas ang “mga Grego” sa paghawas sa tanang dili Hudiyo, ug sa pagkatinuod, sa geograpikanhong paagi ang Iconio lamang ang nahimutang diha sa gawas sa pangunang mga dapit sa Gresya.

Mga Helenistiko. Diha sa basahon sa Mga Buhat ang laing termino makita: Hel·le·ni·staiʹ (singular, Hel·le·ni·stesʹ). Kini nga termino dili makita diha sa Grego o sa Helenistiko nga literatura sa mga Hudiyo; busa ang kahulogan dili kaayo tino. Apan, ang kadaghanang leksikograpo nagtuo nga kini nagpasabot sa “nagsultig-Grego nga mga Hudiyo” diha sa Buhat 6:1 ug 9:29. Sa una niining duha ka teksto, kining Hel·le·ni·staiʹ gipalahi sa “nagsultig-Hebreohanon nga mga Hudiyo” (E·braiʹoi [Gregong teksto ni Westcott ug Hort]). Sa adlaw sa Pentekostes 33 K.P., dihay mga Hudiyo ug mga kinabig nga nangabot gikan sa daghang kayutaan. Ang pag-adto sa siyudad sa daghang Gregog-sinultihan nga mga tawo gipamatud-an sa “Theodotus Inscription” nga nakaplagan sa ibabaw sa bungtod sa Opel didto sa Jerusalem. Gisulat diha sa Grego, kini nag-ingon: “Si Theodotus nga anak nga lalaki ni Vettenus, saserdote ug presidente sa sinagoga, anak sa usa ka presidente sa sinagoga ug apo sa usa ka presidente sa sinagoga, nagtukod sa sinagoga alang sa pagbasa sa Balaod ug sa pagtudlo sa Kasugoan, ug (siya nagtukod) sa balay-abotanan ug sa mga lawak ug sa mga pondohanan ug tubig aron sa pagtaganag kasak-an niadtong gikan sa halayo nga nanginahanglan niini​—(ang sinagoga) nga gitukod sa iyang mga amahan ug sa mga ansiyano ug ni Simonides.” (Biblical Archaeology, ni G. Ernest Wright, 1962, p. 240) Ang pipila naglangkit niini nga inskripsiyon sa “Sinagoga sa mga Tawong Gipagawas,” nga ang mga membro niini mao ang responsable sa pagkamartir ni Esteban.​—Buh 6:9; tan-awa ang TAWONG GIPAGAWAS, TAWONG GAWASNON.

Hinuon, ang termino nga Hel·le·ni·staiʹ nga makita sa Buhat 11:​20, nga naghisgot sa pipila ka pumoluyo sa Antioquia, Sirya, lagmit sa kinatibuk-an nagtumong sa “katawhang nagsultig-Grego,” inay sa mga Gregog-sinultihan nga mga Hudiyo. Daw mao kini ang gipunting sanglit sa wala pa moabot ang mga Kristohanon sa Cirene ug Cipro, ang pagsangyaw sa pulong didto sa Antioquia gihimo ngadto sa “mga Hudiyo lamang.” (Buh 11:19) Busa ang Hel·le·ni·staiʹ nga gihisgotan niini nga teksto mahimong magpasabot sa mga tawo nga naggikan sa lainlaing nasyonalidad kinsa nahimong Helenistiko, nga naggamit sa Gregong pinulongan (ug tingali nagkinabuhi sumala sa Gregong kostumbre).​—Tan-awa ang ANTIOQUIA Num. 1; CIRENE, TAGA-CIRENE.

Parehong giduaw ni apostol Pablo ang Macedonia ug Gresya sa iyang ikaduha ug ikatulong misyonaryong mga panaw. (Buh 16:11–​18:11; 20:1-6) Siya migugol ug panahon sa pagsangyaw sa importanteng Macedonianhon nga mga siyudad sa Filipos, Tesalonica, ug Berea ug sa dagkong Acayanhon nga mga siyudad sa Atenas ug Corinto. (Buh 16:​11, 12; 17:1-4, 10-12, 15; 18:​1, 8) Siya migugol ug usa ka tuig ug tunga sa pagsangyaw sa Corinto panahon sa iyang ikaduhang panaw (Buh 18:11), nga niadtong panahona iyang gisulat ang duha ka sulat ngadto sa mga taga-Tesalonica ug lagmit ang sulat ngadto sa mga taga-Galacia. Sa iyang ikatulong panaw siya misulat sa iyang sulat ngadto sa mga taga-Roma gikan sa Corinto. Human sa iyang unang pagkabilanggo sa Roma, dayag nga si Pablo miduaw pag-usab sa Macedonia, tali sa 61 ug 64 K.P., nga lagmit misulat sa iyang unang sulat ngadto kang Timoteo ug tingali sa iyang sulat ngadto kang Tito gikan didto.

Latas sa unang kasiglohan sa Komong Panahon, ang Gregong kultura padayong nag-impluwensiya sa Imperyo sa Roma, ug ang Gresya nagpreserbar sa intelektuwal nga kalamposan niini, ug anaa sa Atenas ang usa sa pangunang mga unibersidad sa Imperyo sa Roma. Gipaningkamotan ni Constantino nga sagolan ang Kristiyanidad ug pipila ka paganong mga batasan ug mga pagtulon-an, ug tungod sa iyang gihimo, ang relihiyon nga namugna mao ang nahimong opisyal nga relihiyon sa imperyo. Kini naghimo sa Gresya nga bahin sa Kakristiyanohan.

Karong adlawa gigamhan sa Gresya ang usa ka luna sa yuta nga 131,957 km kwd (50,949 mi kwd) ug may populasyon nga 10,750,000 (banabana niadtong 2000).