BIBLIYA

Ang Balaang Kasulatan, ang inspiradong Pulong ni Jehova, ang giila ingong ang labing bantogang basahon sa tanang panahon tungod sa kakaraan niini, sa katibuk-ang sirkulasyon niini, sa gidaghanon sa mga pinulongan nga kini nahubad, sa pagkalabaw uyamot niini ingong usa ka obra maestra sa katitikan, ug sa pagkahinungdanon gayod niini alang sa tanang katawhan. Kay wala magdepende sa tanang ubang mga basahon, kini lahi sa uban. Kini makabarog sa kaugalingon niini, nga naghatag ug kadungganan sa talagsaong Awtor niini. Ang Bibliya nabantog usab nga nakalahutay sa mas grabeng mga kontrobersiya kay sa bisan unsang ubang mga basahon, ug kini gidumtan sa daghang kaaway.

Ngalan. Ang pulong nga “Bibliya” naggikan sa Latin nga gikuha gikan sa Gregong pulong nga bi·bliʹa, nga nagkahulogang “gagmayng mga basahon.” Sa baylo, ang bi·bliʹa naggikan sa biʹblos, usa ka pulong nga naghulagway sa sulod nga bahin sa tanom nga papiro nga gikan niini gigama ang usa ka karaang matang sa papel. Ang Fenicianhong siyudad sa Gebal, nga nabantog tungod sa negosyo niini nga papiro, gitawag sa mga Grego nga “Byblos.” (Tan-awa ang Jos 13:5, ftn sa Rbi8.) Sa ngadtongadto ang bi·bliʹa nagtumong sa nagkadaiyang mga sinulat, mga linukot nga basahon, mga libro, ug sa ulahi ngadto sa koleksiyon sa gagmayng mga basahon nga naglangkob sa Bibliya. Si Jerome nagtawag niini nga koleksiyon nga Bibliotheca Divina, ang Balaang Librarya.

Si Jesus ug ang mga magsusulat sa Kristohanon Gregong Kasulatan nagtawag sa koleksiyon sa sagradong mga sinulat ingong “ang mga Kasulatan,” o ‘ang balaang Kasulatan,’ ‘ang balaang mga sinulat.’ (Mat 21:42; Mar 14:49; Luc 24:32; Ju 5:39; Buh 18:24; Rom 1:2; 15:4; 2Ti 3:15, 16) Kini nga koleksiyon mao ang sinulat nga pulong sa usa ka Diyos nga nakigkomunikar, ang Pulong sa Diyos, ug kini giila diha sa mga prase sama sa “pulong gikan sa baba ni Jehova” (Deu 8:3), “kasugoan ni Jehova” (Esd 7:11), “balaod ni Jehova,” “pahinumdom ni Jehova,” “mga sugo ni Jehova” (Sal 19:7, 8), “pulong ni Jehova” (Jos 24:27; Isa 38:4; Mat 4:4; 1Te 4:15). Kini nga mga sinulat sublisubling gihisgotan ingong “sagradong mga pahayag sa Diyos.”—Rom 3:2; Buh 7:38; Heb 5:12; 1Pe 4:11.

Mga Pagbahin. Kan-uman ug unom ka indibiduwal nga mga basahon gikan sa Genesis hangtod sa Pinadayag ang naglangkob sa kanon sa Bibliya. Ang pagpili niining partikular nga mga basahon, ug ang pagsalikway sa daghan pang uban, maoy ebidensiya nga ang Balaang Awtor wala lamang mag-inspirar sa pagsulat niini kondili mainampingon usab nga nagbantay sa paghugpong ug pagpreserbar niini diha sa sagradong mga katalogo. (Tan-awa ang APOKRIPA; KANON.) Ang katloag-siyam sa 66 ka basahon, nga naglangkob ug tres-kuwarto sa mga kaundan sa Bibliya, nailhan ingong ang Hebreohanong Kasulatan, nga ang tanan orihinal nga gisulat niana nga pinulongan gawas sa pipila ka gagmayng mga seksiyon nga gisulat sa Aramaiko. (Esd 4:8–6:18; 7:12-26; Jer 10:11; Dan 2:4b–7:28) Sanglit giusa sa mga Hudiyo ang pipila niini nga mga basahon, sila adunay 22 o 24 lamang ka basahon sa kinatibuk-an, apan kini naglangkob sa sama ra nga materyal. Mopatim-aw usab nga naandan nilang gibahin ang Kasulatan ngadto sa tulo—‘ang balaod ni Moises, ang mga Manalagna, ug ang mga Salmo.’ (Luc 24:44; tan-awa ang HEBREOHANONG KASULATAN.) Ang kataposang un-kuwarto sa Bibliya nailhan ingong ang Kristohanon Gregong Kasulatan, gitawag nga ingon tungod kay ang 27 ka basahon nga naglangkob niini nga seksiyon gisulat diha sa Grego. Ang pagsulat, paghugpong, ug ang paghan-ay niini nga mga basahon sulod sa kanon sa Bibliya nagpasundayag usab sa pagtultol ni Jehova gikan sa pagsugod hangtod sa pagkatapos niini.—Tan-awa ang KRISTOHANON GREGONG KASULATAN.

Ang pagbahinbahin sa Bibliya ngadto sa mga kapitulo ug mga bersikulo (ang KJ adunay 1,189 ka kapitulo ug 31,102 ka bersikulo) wala himoa sa orihinal nga mga magsusulat, apan kini maoy usa ka hinungdanon kaayo nga pamaagi nga gidugang kasiglohan sa ulahi. Gibahin sa mga Masorete ang Hebreohanong Kasulatan ngadto sa mga bersikulo; dayon sa ika-13 nga siglo sa atong Komong Panahon gidugang ang mga pagbahin niini ngadto sa mga kapitulo. Sa kataposan, niadtong 1553 ang edisyon ni Robert Estienne sa Pranses nga Bibliya gipatik ingong ang unang kompletong Bibliya nga gibahin diha sa presenteng mga kapitulo ug mga bersikulo.

Ang 66 ka basahon sa Bibliya sa katibuk-an maoy usa lamang ka kompletong sinulat. Maingon nga ang mga kapitulo ug bersikulo maoy kombenyenteng mga tabang lamang alang sa pagtuon sa Bibliya ug wala himoa aron madaot ang katibuk-ang panaghiusa niini, mao man usab ang pagbahinbahin sa Bibliya, nga gihimo pinasukad sa pangunang pinulongan nga gigamit sa mga manuskrito nga midangat kanato. Busa, kita adunay Hebreohanon ug Gregong Kasulatan, diin gidugangan ang Gregong Kasulatan ug terminong “Kristohanon” aron sa pagpalahi niini gikan sa Gregong Septuagint, nga mao ang Hebreohanong seksiyon sa Kasulatan nga gihubad ngadto sa Grego.

“Daang Tugon” ug “Bag-ong Tugon.” Karong adlawa naandan na ang pagtawag sa Kasulatan nga gisulat sa Hebreohanon ug Aramaiko ingong ang “Daang Tugon.” Pinasukad kini sa hubad sa 2 Corinto 3:14 diha sa Latin nga Vulgate ug sa King James Version. Apan, ang hubad nga “daang tugon” niini nga teksto maoy sayop. Ang Gregong pulong nga di·a·theʹkes dinhi nagkahulogang “pakigsaad,” sama usab sa ubang 32 ka teksto diin kini makita diha sa Gregong teksto. Daghang modernong mga hubad tukmang naghubad niini nga “daang pakigsaad.” (NE, RS, JB) Wala hisgoti ni apostol Pablo ang Hebreohanon ug Aramaikong Kasulatan sa katibuk-an niini. Ni iyang gipasabot nga ang inspirado nga Kristohanong mga sinulat maoy usa ka “bag-ong tugon (o, pakigsaad).” Ang apostol naghisgot bahin sa daang pakigsaad sa Balaod, nga gitala ni Moises sa Pentateuko ug naglangkob sa usa ka bahin lamang sa una-Kristohanong Kasulatan. Tungod niini siya miingon sa sunod nga bersikulo, “sa dihang ang mga basahon ni Moises ginabasa.”

Busa, walay balidong pasukaranan nga ang Hebreohanon ug Aramaikong Kasulatan pagatawgon nga “Daang Tugon” ug ang Kristohanon Gregong Kasulatan pagatawgon nga “Bag-ong Tugon.” Si Jesu-Kristo mismo nagtawag sa koleksiyon sa sagradong mga sinulat ingong “ang Kasulatan.” (Mat 21:42; Mar 14:49; Ju 5:39) Gitawag kini ni apostol Pablo ingong ‘ang balaang Kasulatan,’ ‘ang Kasulatan,’ ug ‘ang balaang mga sinulat.’—Rom 1:2; 15:4; 2Ti 3:15.

Ang Awtor Niini. Ang kauban nga tsart nagpakita nga mga 40 ka tawo ingong mga sekretaryo o mga eskriba ang gigamit sa usa ra ka Awtor sa pagrekord sa inspiradong Pulong ni Jehova. “Ang tibuok Kasulatan inspirado sa Diyos,” ug kini naglakip sa mga sinulat diha sa Kristohanon Gregong Kasulatan apil “sa uban pang mga Kasulatan.” (2Ti 3:16; 2Pe 3:15, 16) Kining ekspresyon nga “inspirado sa Diyos” maoy hubad sa Gregong prase nga the·oʹpneu·stos, nga nagkahulogang “gihuypan sa Diyos.” Pinaagi sa ‘paghuyop’ nganha sa matinumanong mga lalaki, ang Diyos nagpalihok sa iyang espiritu, o aktibong puwersa, nganha kanila ug nagtultol kon unsay buot niyang itala, kay, sumala sa nahisulat, “walay panagna bisan kanus-a nga midangat pinaagi sa kabubut-on sa tawo, hinunoa ang mga tawo nagsulti gikan sa Diyos samtang sila giagak sa balaang espiritu.”—2Pe 1:21; Ju 20:21, 22; tan-awa ang PAGDASIG, PAG-INSPIRAR.

Kining dili makita nga balaang espiritu sa Diyos mao ang iyang simbolikong “tudlo.” Busa, sa dihang ang mga tawo nakakita kang Moises nga mihimog labaw-kinaiyanhong mga butang sila mipatugbaw: “Kini mao ang tudlo sa Diyos!” (Ex 8:18, 19; itandi ang mga pulong ni Jesus sa Mat 12:22, 28; Luc 11:20.) Sa samang pagpasundayag sa gahom sa Diyos, gisugdan sa “tudlo sa Diyos” ang pagsulat sa Bibliya pinaagi sa pagkulit sa Napulo ka Sugo diha sa mga papan nga bato. (Ex 31:18; Deu 9:10) Busa, sayon ra alang kang Jehova nga mogamit ug mga tawo ingon nga iyang mga eskriba bisan tuod ang pipila maoy “dili edukado ug ordinaryo” maylabot sa akademikanhong kaalam (Buh 4:13), ug dili igsapayan kon ang indibiduwal maoy usa ka magbalantay sa mga hayop, mag-uuma, tighimog tolda, mangingisda, maniningil ug buhis, mananambal, saserdote, manalagna, o hari. Ang aktibong puwersa ni Jehova nagbutang sa mga ideya diha sa kaisipan sa magsusulat ug, sa pipila ka kahimtang, nagtugot kaniya sa pagpahayag sa hunahuna sa Diyos diha sa iyang kaugalingong mga pulong, nga tungod niana madayag ang personalidad ug indibiduwal nga mga hiyas diha sa ilang sinulat, apan sa samang higayon padayong nakahupot ug talagsaong panaghiusa sa tema ug katuyoan sa katibuk-an. Tungod niini ang namugna nga Bibliya, kay nagpabanaag sa hunahuna ug kabubut-on ni Jehova, milabaw gayod sa kadagaya ug sa giladmon sa kaalam kay sa mga sinulat sa yanong mga tawo. Gitino sa Labing Gamhanan nga Diyos nga ang iyang sinulat nga Pulong sa kamatuoran masulat diha sa pinulongan nga daling masabtan ug daling mahubad ngadto sa halos bisan unsang pinulongan.

Walay laing basahon nga nakompleto nga ingon ka dugay sa Bibliya. Niadtong 1513 W.K.P. gisugdan ni Moises ang pagsulat sa Bibliya. Ang ubang sagradong mga sinulat gidugang lamang nganha sa inspiradong Kasulatan pagkahuman na sa 443 W.K.P. sa dihang natapos ni Nehemias ug Malaquias ang ilang mga basahon. Dayon dihay kal-ang sa pagsulat sa Bibliya nga halos 500 ka tuig ayha pa gisulat sa apostol nga si Mateo ang iyang makasaysayanhong asoy. Duolan sa 60 ka tuig sa ulahi, si Juan, ang kataposang namatay sa mga apostoles, mitampo sa iyang Ebanghelyo ug sa iyang tulo ka sulat, sa ingon nakompleto ang kanon sa Bibliya. Busa, sa katibuk-an, usa ka yugtong mga 1,610 ka tuig ang nalangkit sa pagmugna sa Bibliya. Ang tanang kaubang mga magsusulat maoy mga Hebreohanon ug, busa, maoy bahin sa katawhan nga ‘gipiyalan sa sagradong mga pahayag sa Diyos.’—Rom 3:2.

Ang Bibliya dili usa ka saksak-sinagol nga koleksiyon sa nagkadaiya nga mga tipik gikan sa Hudiyohanon ug Kristohanon nga literatura. Hinunoa, kini maoy usa ka organisadong basahon nga ang nagkalainlaing mga seksiyon nahiusa ug nagkalambigit pag-ayo sa usag usa, nga nagpabanaag gayod sa sistematikong kahapsay sa mismong Maglalalang-Awtor niini. Ang mga pagpakiglabot sa Diyos uban sa Israel sa paghatag kanila ug usa ka komprehensibong kodigo sa balaod ug mga regulasyon nga naggahom sa mga butang bisan sa gagmayng mga detalye sa ilang pagkinabuhi didto sa kampo—mga butang nga nakita sa ulahi diha sa Davidnong gingharian maingon man diha sa kahikayan sa kongregasyon taliwala sa unang-siglong mga Kristohanon—nagpabanaag ug nagbayaw niining organisasyonal nga aspekto sa Bibliya.

Mga Kaundan. Sa mga kaundan niini kini nga Basahon sa mga Basahon nagpadayag sa miagi, nagpatin-aw sa presente, ug nagtagna sa umaabot. Kini maoy mga butang nga Siya lamang ang makamugna sanglit siya nasayod sa kataposan sukad sa sinugdan. (Isa 46:10) Sa pag-asoy gikan sa sinugdanan bahin sa paglalang sa langit ug sa yuta, ang Bibliya human niana naghatag ug daghang asoy bahin sa mga panghitabo nga nag-andam sa yuta aron kapuy-an sa tawo. Dayon ang tinuod nga siyentipikanhong katin-awan bahin sa gigikanan sa tawo gibutyag—kon sa unsang paagi ang kinabuhi mitungha gikan lamang sa usa ka Maghahatag-Kinabuhi—mga kamatuoran nga ang Maglalalang lamang ang makapatin-aw diha sa iyang papel karon ingong Awtor niini. (Gen 1:26-28; 2:7) Pinaagi sa asoy kon nganong ang tawo mamatay, gipasiugda ang nagpatigbabaw nga tema nga anaa sa tibuok Bibliya. Kini nga tema, ang pagbindikar sa pagkasoberano ni Jehova ug ang hingpit nga katumanan sa iyang katuyoan alang sa yuta pinaagi sa iyang Gingharian ubos ni Kristo ingong ang sinaad nga Binhi, nalanggikit sa unang tagna bahin sa ‘binhi sa babaye.’ (Gen 3:15) Milabay ang kapin sa 2,000 ka tuig ayha pa hisgoti pag-usab kini nga saad bahin sa usa ka “binhi,” nga ang Diyos miingon kang Abraham: “Pinaagi sa imong binhi ang tanang nasod sa yuta tinong magapanalangin sa ilang kaugalingon.” (Gen 22:18) Kapin sa 800 ka tuig sa ulahi, ang samang pasalig gipahayag pag-usab ngadto sa kaliwat ni Abraham nga si Haring David, ug sa paglabay sa dugang pang panahon, padayon gihapong gipadilaab sa mga manalagna ni Jehova kini nga paglaom. (2Sa 7:12, 16; Isa 9:6, 7) Kapin sa 1,000 ka tuig human kang David ug 4,000 ka tuig human sa orihinal nga tagna didto sa Eden, ang mismong Sinaad nga Binhi mitungha, si Jesu-Kristo, ang legal nga manununod sa “trono ni David nga iyang amahan.” (Luc 1:31-33; Gal 3:16) Kay gisamaran diha sa kamatayon pinaagi sa yutan-ong binhi sa “halas,” kining “Anak sa Labing Hataas” nagtagana sa bili sa lukat nga gibayad alang sa nawala nga mga pribilehiyo sa kinabuhi sa mga kaliwat ni Adan, sa ingon nagtagana sa bugtong paagi nga niana ang katawhan makabaton ug kinabuhing walay kataposan. Dayon siya gibayaw sa itaas, nga didto naghulat sa tinudlong panahon aron itambog sa yuta “ang orihinal nga halas, ang usa nga gitawag Yawa ug Satanas,” nga pagalaglagon ra sa walay kataposan. Busa ang halangdong tema nga gipahibalo diha sa Genesis, nga nagkaanam ug katuman ug nahimong mas tin-aw pa diha sa nahibiling mga basahon sa Bibliya, miabot sa mahimayaong sangkoanan diha sa kataposang mga kapitulo sa Pinadayag samtang napadayag ang dakong katuyoan ni Jehova pinaagi sa iyang Gingharian.—Pin 11:15; 12:1-12, 17; 19:11-16; 20:1-3, 7-10; 21:1-5; 22:3-5.

Pinaagi niini nga Gingharian ubos ni Kristo ang Sinaad nga Binhi, ang pagkasoberano ni Jehova mabindikar ug ang iyang ngalan mabalaan. Subay niini nga tema, ang Bibliya nagabayaw sa personal nga ngalan sa Diyos nga labaw gayod kay sa bisan unsang ubang basahon; kini nga ngalan makaplagan sa 6,979 ka higayon diha sa seksiyon sa Hebreohanong Kasulatan sa Bag-ong Kalibotang Hubad. Kana maoy dugang pa sa paggamit sa pinamubo nga pormang “Jah” ug sa daghang teksto diin kini gikombinar aron maporma ang ubang mga ngalan sama sa “Jehosue,” nga nagkahulogang “Si Jehova Maoy Kaluwasan.” (Tan-awa ang JEHOVA [Kahinungdanon sa Ngalan].) Dili nato unta mahibaloan ang ngalan sa Maglalalang, ang dakong isyu nga naglangkit sa iyang pagkasoberano nga gibangon tungod sa pag-alsa didto sa Eden, o ang katuyoan sa Diyos sa pagbalaan sa iyang ngalan ug sa pagbindikar sa iyang pagkasoberano atubangan sa tanang linalang kon kining mga butanga wala pa ibutyag sa Bibliya.

Diha niini nga koleksiyon nga gilangkoban sa 66 ka gagmayng mga basahon ang tema sa Gingharian ug ang ngalan ni Jehova nalanggikit pag-ayo sa mga impormasyon maylabot sa daghang ulohan. Ang paghisgot niini bahin sa mga natad sa kahibalo sama sa agrikultura, arkitektura, astronomiya, kemistriya, komersiyo, inhenyeriya, etnolohiya, pangagamhanan, panghindik, musika, balak, pilolohiya, ug ang taktika sa pagpakiggubat maoy butang lamang nga nalakbitan sa dihang naugmad ang tema; dili kay usa ka asoy nga sistematiko ang pagkabatbat. Bisan pa niana, kini naundan ug tinuod nga bahandi sa impormasyon alang sa mga arkeologo ug mga paleograpo (mga eksperto sa inskripsiyon).

Ingong usa ka tukmang makasaysayanhon nga sinulat ug usa nga nakatugkad pag-ayo sa kapanahonang milabay, ang Bibliya milabaw gayod sa tanang ubang mga basahon. Apan, kini mas bililhon pa gayod diha sa natad sa panagna, nga nagtagna sa umalabot nga walay tukmang makapadayag gawas lamang sa Hari nga Walay Kataposan. Ang pagtungha sa mga gahom sa kalibotan latas sa kasiglohan, bisan ang pagtungha ug ang bug-os nga pagkahanaw sa presenteng-adlaw nga mga institusyon, matagnaong giasoy diha sa mga tagna sa Bibliya. Kini nga mga tagna naglangkob ug taas nga panahon.

Ang Pulong sa Diyos sa kamatuoran sa praktikal kaayo nga paagi nagpahigawas sa mga tawo gikan sa pagkawalay-hibangkaagan, mga patuotuo, tawhanong mga pilosopiya, ug walay pulos nga mga tradisyon sa mga tawo. (Ju 8:32) “Ang pulong sa Diyos buhi ug gamhanan.” (Heb 4:12) Kon wala ang Bibliya dili kita makaila kang Jehova, dili kita mahibalo sa kahibulongang mga benepisyo nga mosangpot tungod sa halad lukat ni Kristo, ug dili kita makasabot sa mga kinahanglanon nga kinahanglang kab-oton aron makabaton ug kinabuhing walay kataposan diha o ubos sa matarong nga Gingharian sa Diyos.

Ang Bibliya maoy labing praktikal nga basahon sa ubang mga paagi usab, kay kini naghatag ug ugdang nga tambag sa mga Kristohanon kon unsaon pagkinabuhi karon, kon unsaon sa pagpadayon sa ilang ministeryo, ug kon unsaon sa paglahutay niining batok-Diyos, matinguhaon-sa-kalipayan nga sistema sa mga butang. Ang mga Kristohanon gisultihan nga ‘mohunong na sa pagpaumol sumala niining sistemaha sa mga butang’ pinaagi sa pagbag-o sa ilang mga hunahuna gikan sa kalibotanong mga panghunahuna, ug kini ilang mahimo pinaagi sa pagbaton ug samang tinamdan sa pangisip sa pagkamapaubsanon “nga diha usab kang Kristo Jesus” ug pinaagi sa paghukas sa daang pagkatawo ug sa pagsul-ob sa bag-ong pagkatawo. (Rom 12:2; Flp 2:5-8; Efe 4:23, 24; Col 3:5-10) Kini nagkahulogan sa pagpasundayag sa bunga sa espiritu sa Diyos, “ang gugma, kalipay, pakigdait, hataas-nga-pailob, kalulot, pagkamaayo, pagtuo, kalumo, pagpugong-sa-kaugalingon”—mga butang nga labot niini daghan kaayo ang nahisulat diha sa tibuok Bibliya.—Gal 5:22, 23; Col 3:12-14.

Pagkatinuod. Ang pagkatinuod sa Bibliya giatake sa daghang pundok sa mga tawo, apan wala gayoy usa niini nga mga paningkamot ang nakadaot o nakapahuyang niini.

Kasaysayan sa Bibliya. Ang pagtapot niini sa kamatuoran napamatud-ang malig-on sa bisan unsang bahin nga kini mahimong sulayan. Ang kasaysayan niini maoy tukma ug kasaligan. Pananglitan, ang giingon niini bahin sa pagkapukan sa Babilonya ubos sa mga Medianhon ug mga Persianhon dili gayod malalis, (Jer 51:11, 12, 28; Dan 5:28), ni kini malalis kon unsay giingon niini bahin sa mga tawo sama sa Babilonyanhong si Nabucodonosor (Jer 27:20; Dan 1:1); sa Ehiptohanon nga si Haring Sisak (1Ha 14:25; 2Cr 12:2); sa mga Asiryanhong si Tiglat-pileser III ug Senakerib (2Ha 15:29; 16:7; 18:13); sa Romanong mga emperador nga si Agusto, Tiberio, ug Claudio (Luc 2:1; 3:1; Buh 18:2); sa mga Romano sama kang Pilato, Felix, ug Festo (Buh 4:27; 23:26; 24:27); maingon man usab kon unsay giingon niini bahin sa templo ni Artemis sa Efeso ug sa Areopago sa Atenas (Buh 19:35; 17:19-34). Kon unsay giingon sa Bibliya bahin niini o sa uban pang mga dapit, katawhan, o mga panghitabo maoy tukma labot sa kasaysayan diha sa matag detalye. Ang arkeologo nga si W. F. Albright miingon: “Naapresyar na pag-usab sa kadaghanan ang katukma, ang katibuk-an man o ang tinuod nga detalye, sa relihiyosong kasaysayan sa Israel.”—Tan-awa ang ARKEOLOHIYA.

Mga rasa ug mga pinulongan. Ang giingon sa Bibliya bahin sa mga rasa ug mga pinulongan sa katawhan tinuod usab. Ang tanang mga katawhan, bisan unsa pa ang kahimtang sa kinabuhi, kultura, kolor, o pinulongan, maoy mga membro sa usa ka tawhanong banay. Ang pagkabahin sa tawhanong banay ngadto sa tulo ka dibisyon sa mga rasa nga Japetikanhon, Hamitikanhon, ug Semitikanhon, nga ang tanan naggikan kang Adan pinaagi kang Noe, dili gayod malalis. (Gen 9:18, 19; Buh 17:26) Nag-ingon si Sir Henry Rawlinson: “Bisan kon ang atong subayon mao lamang ang kinasang-an sa gigikanan sa mga pinulongan, ug dili magdepende sa tanang reperensiya sa Kasulatanhong rekord, kita modangat gihapon sa kapatagan sa Sinar, ingong ang sentro nga gikan niini ang nagkadaiyang mga pinulongan mikaylap ngadto sa lainlaing mga dapit.”—The Historical Evidences of the Truth of the Scripture Records, gisulat ni G. Rawlinson, 1862, p. 287; Gen 11:2-9.

Ang pagkapraktikal. Ang mga pagtulon-an, mga panig-ingnan, ug mga doktrina sa Bibliya maoy labing praktikal alang sa tawo sa modernong panahon. Ang matarong nga mga prinsipyo ug ang hataas nga moral nga mga sukdanan nga anaa niini nga basahon nagpalahi gayod niini ibabaw sa tanang ubang mga basahon. Dili lamang ang Bibliya nagtubag sa hinungdanong mga pangutana kondili kini nagtagana usab ug daghang praktikal nga mga sugyot nga, kon sundon, makatabang pag-ayo sa pagpauswag sa pisikal ug mental nga panglawas sa katawhan sa yuta. Ang Bibliya naglatid ug mga prinsipyo kon unsay matarong ug daotan nga nagsilbing usa ka sukdanan sa hustong mga pagpakiglabot sa negosyo (Mat 7:12; Lev 19:35, 36; Pr 20:10; 22:22, 23), kakugi (Efe 4:28; Col 3:23; 1Te 4:11, 12; 2Te 3:10-12), kahinlo sa moral nga panggawi (Gal 5:19-23; 1Te 4:3-8; Ex 20:14-17; Lev 20:10-16), makapalig-on nga mga pagpakig-ubanay (1Co 15:33; Heb 10:24, 25; Pr 5:3-11; 13:20), maayong mga relasyon sa pamilya (Efe 5:21-33; 6:1-4; Col 3:18-21; Deu 6:4-9; Pr 13:24). Matod pa sa giingon kas-a sa bantogang edukador nga si William Lyon Phelps: “Nagtuo ako nga ang kahibalo sa Bibliya bisan walay kurso sa kolehiyo mas hinungdanon pa kay sa usa ka kurso sa kolehiyo nga walay Bibliya.” (The New Dictionary of Thoughts, p. 46) Mahitungod sa Bibliya, si John Quincy Adams misulat: “Sa tanang basahon sa kalibotan mao kini ang makatabang pag-ayo sa paghimo sa mga tawo nga maayo, maalamon, ug malipayon.”—Letters of John Quincy Adams to His Son, 1849, p. 9.

Tukma sa siyentipikanhong paagi. Kon bahin sa siyentipikanhong pagkatukma ang Bibliya wala magkulang. Bisan sa dihang naghubit sa pagkasunodsunod sa panghitabo sa pag-andam sa yuta aron puy-an sa tawo (Gen 1:1-31), sa dihang naghisgot sa yuta ingong lingin ug gibitay sa “wala” (Job 26:7; Isa 40:22), sa dihang nagklasipikar sa liebre ingong tigpangusap sa kinaon (Lev 11:6), o kaha sa dihang nagpahayag nga “ang kalag sa unod anaa sa dugo” (Lev 17:11-14), ang Bibliya maoy tukma sa siyentipikanhong paagi.

Mga kultura ug mga kostumbre. Kon bahin sa mga butang nga naglangkit sa mga kultura ug mga kostumbre, wala gayod makaplagi nga sayop ang Bibliya. Maylabot sa politika, ang Bibliya kanunayng naghisgot sa usa ka magmamando ginamit ang tukmang titulo nga iyang nahuptan sa panahon sa pagsulat. Pananglitan, si Herodes Antipas ug Lisanias gitawag ingong mga magmamando sa distrito (mga tetrarka), si Herodes Agripa (II) ingong hari, ug si Galio ingong prokonsul. (Luc 3:1; Buh 25:13; 18:12) Ang mga pagmartsa sa kadaogan sa nagmadaogong mga sundalo, uban sa ilang mga binihag, maoy komon sa mga panahon sa mga Romano. (2Co 2:14) Ang pagkamaabiabihon nga gipakita ngadto sa mga langyaw, ang paagi sa pagkinabuhi sa mga taga-Sidlakan, ang paagi sa pagpalit ug katigayonan, ang legal nga mga pamaagi sa paghimog mga kontrata, ug ang batasan sa pagtuli taliwala sa mga Hebreohanon ug sa ubang mga tawo gihisgotan sa Bibliya, ug sa tanan niini nga mga detalye tukma ang Bibliya.—Gen 18:1-8; 23:7-18; 17:10-14; Jer 9:25, 26.

Pagkaprangka. Ang pagkaprangka sa mga magsusulat sa Bibliya dili makita taliwala sa ubang karaang mga magsusulat. Gikan sa sinugdanan, prangkang gitala ni Moises ang iyang kaugalingong mga sala maingon man ang mga sala ug kasaypanan sa iyang katawhan, usa ka pamaagi nga gisunod sa ubang Hebreohanong mga magsusulat. (Ex 14:11, 12; 32:1-6; Num 14:1-9; 20:9-12; 27:12-14; Deu 4:21) Ang mga sala sa iladong mga tawo sama kang David ug Solomon wala ililong apan kini gitala. (2Sa 11:2-27; 1Ha 11:1-13) Gisugilon ni Jonas ang iyang kaugalingong pagkadili-masinugtanon. (Jon 1:1-3; 4:1) Ang ubang mga manalagna nagpakita usab niining samang madayganon ug prangka nga tinamdan. Ang mga magsusulat sa Kristohanon Gregong Kasulatan adunay samang panglantaw bahin sa paghatag ug matinud-anong taho ingon sa gipakita diha sa Hebreohanong Kasulatan. Gisulti ni Pablo ang iyang masalaypong paagi sa pagkinabuhi kanhi; ang wala pagpadayon ni Marcos sa misyonaryong buluhaton; ug giasoy usab ang kasaypanan ni apostol Pedro. (Buh 22:19, 20; 15:37-39; Gal 2:11-14) Ang maong prangka, walay lipodlipod nga pagtaho naghatag ug pagsalig sa gipahayag nga pagkamatinud-anon ug pagkatinuod sa Bibliya.

Integridad. Gipamatud-an sa mga kamatuoran ang integridad sa Bibliya. Ang asoy sa Bibliya bug-os nga nalangkit sa kasaysayan sa mga panahon. Kini naghatag ug madayganon, matinud-anong instruksiyon sa labing yano nga paagi. Ang lunsay nga pagkamatinuoron ug pagkamaunongon sa mga magsusulat niini, ang ilang nagdilaab nga kasibot sa kamatuoran, ug ang ilang makutihon nga paningkamot sa pagkab-ot sa mga detalye sa tukmang paagi maoy angay natong dahomon sa Pulong sa Diyos sa kamatuoran.—Ju 17:17.

Tagna. Kon adunay usa ka butang nga mismo nagpamatuod sa Bibliya ingong inspiradong Pulong ni Jehova, kini mao ang mahitungod sa tagna. Diha sa Bibliya, adunay daghang tagna nga natuman na nga taas-ug-panahon ang gilangkoban. Alang sa usa ka dili-kompletong talaan, tan-awa ang librong “Ang Tibuok Kasulatan Dinasig sa Diyos ug Mapuslanon,” pp. 343-346.

Pagpreserbar. Karong adlawa walay usa sa orihinal nga mga sinulat sa Balaang Kasulatan ang nahibaloan nga naglungtad. Bisan pa niana, gitino ni Jehova nga magama ang mga kopya aron ihulip sa karaan na nga orihinal nga mga sinulat. Dugang pa, sukad ug human sa pagkadestiyero didto sa Babilonya, sa paglambo sa daghang Hudiyohanong mga komunidad sa gawas sa Palestina, dihay nagkadakong panginahanglan alang sa dugang pang mga kopya sa Kasulatan. Kini nga panginahanglan natagan-an sa propesyonal nga mga magkokopya kinsa mihimog talagsaong mga paningkamot aron matino nga tukma ang ilang sinulat-sa-kamot nga mga manuskrito. Si Esdras maoy usa sa maong tawo, “usa ka batid nga magkokopya sa balaod ni Moises, nga gihatag ni Jehova nga Diyos sa Israel.”—Esd 7:6.

Sulod sa ginatos ka katuigan ang sinulat-sa-kamot nga mga kopya sa Kasulatan padayong gihimo, ug sa maong yugto ang Bibliya mibaga pinaagi sa pagdugang sa Kristohanon Gregong Kasulatan. Ang mga hubad o mga bersiyon niini nga Balaang mga Sinulat makita usab diha sa ubang mga pinulongan. Sa pagkatinuod, ang Hebreohanong Kasulatan gipasidunggan ingong ang unang iladong basahon nga gihubad ngadto sa laing pinulongan. Naglungtad karong adlawa ang linibo niini nga mga manuskrito ug mga bersiyon sa Bibliya.—Tan-awa ang MANUSKRITO SA BIBLIYA; BERSIYON.

Ang unang pinatik nga Bibliya, ang Gutenberg, naimprenta niadtong 1456. Karong adlawa ang pag-apod-apod sa Bibliya (sa katibuk-an o sa bahin) mikabat na sa kapig lima ka bilyong kopya sa kapin sa 3,000 ka pinulongan. Apan wala kini molampos nga walay dakong pagsupak gikan sa daghang pundok sa mga tawo. Sa pagkatinuod, ang Bibliya mas daghan ug mga kaaway kay sa bisan unsang ubang mga basahon; gani ang mga papa ug mga konsilyo nagdili sa pagbasa sa Bibliya ubos sa silot nga ekskomunikasyon. Linibo ka tawong mahigugmaon sa Bibliya ang nawad-an sa ilang mga kinabuhi, ug linibo ka kopya sa Bibliya ang gipangsunog. Ang usa sa mga biktima sa pagpakigbisog nga mapreserbar ang Bibliya mao ang maghuhubad nga si William Tyndale, nga kas-a mipahayag sa usa ka pagpakighisgot sa usa ka klero: “Kon tugotan ako sa Diyos nga mabuhi pa sa daghang tuig, himoon ko nga ang usa ka batang lalaki nga nagdaro mas mahibalo pa sa Kasulatan kay kanimo.”—Actes and Monuments, ni John Foxe, London, 1563, p. 514.

Ang tanang pasidungog ug pasalamat tungod sa padayong paglungtad sa Bibliya bisan pa sa maong mapintas nga pagsupak angay lamang nga ihatag kang Jehova, ang Tigpreserbar sa iyang Pulong. Kini nga kamatuoran naghatag ug dugang kahulogan sa gikutlo ni apostol Pedro gikan sa manalagna nga si Isaias: “Ang tanang unod sama sa balili, ug ang tanang himaya niini sama sa bulak sa balili; ang balili malaya, ug ang bulak mapulak, apan ang pulong ni Jehova magpadayon hangtod sa kahangtoran.” (1Pe 1:24, 25; Isa 40:6-8) Busa, kita angayng maghatag ug “pagtagad niini samag usa ka lampara nga nagadan-ag sa usa ka dapit nga mangitngit” niining ika-21 nga siglo. (2Pe 1:19; Sal 119:105) Ang tawo kansang “kalipay anaa sa balaod ni Jehova, ug sa iyang balaod siya nagabasa sa hinayng tingog sa adlaw ug gabii” ug nagatuman sa mga butang nga iyang gibasa mao ang usa nga magmalamposon ug magmalipayon. (Sal 1:1, 2; Jos 1:8) Alang kaniya ang mga balaod, pahinumdom, sugo, kasugoan, ug hudisyal nga mga hukom ni Jehova nga anaa sa Bibliya maoy “matam-is pa kay sa dugos,” ug ang kaalam nga makuha gikan niini “tilinguhaon pa kay sa bulawan, oo, labi pa kay sa dinalisay nga bulawan,” kay kini nagkahulogan sa iya mismong kinabuhi.—Sal 19:7-10; Pr 3:13, 16-18; tan-awa ang KANON.

[Chart sa panid 407]

LISTAHAN SA MGA BASAHON SA BIBLIYA SUMALA SA PAGKAHUMAN SA PAGSULAT NIINI

(Ang pagkasunodsunod sa pagsulat sa mga basahon sa Bibliya ug ang nahimutangan sa matag usa maylabot sa ubang mga basahon maoy banabana; ang pipila ka petsa [ug mga dapit nga gisulatan] dili tino. Ang simbolong h. nagkahulogang “human sa”; u., “una pa”; ug m., “mga.”)

Hebreohanong Kasulatan (W.K.P.)

Basahon

Magsusulat

Pagsulat Nahuman

Gikobrehang Panahon

Dapit nga Gisulatan

Genesis

Moises

1513

“Sa sinugdan” hangtod sa 1657

Kamingawan

Exodo

Moises

1512

1657-1512

Kamingawan

Levitico

Moises

1512

1 ka bulan (1512)

Kamingawan

Job

Moises

m. 1473

Kapin sa 140 ka tuig tali sa 1657 ug 1473

Kamingawan

Numeros

Moises

1473

1512-1473

Kamingawan/Kapatagan sa Moab

Deuteronomio

Moises

1473

2 ka bulan (1473)

Kapatagan sa Moab

Josue

m. 1450

1473–m. 1450

Canaan

Maghuhukom

Samuel

m. 1100

m. 1450–m. 1120

Israel

Ruth

Samuel

m. 1090

11 ka tuig nga pagmando sa mga Maghuhukom

Israel

1 Samuel

Samuel; Gad; Natan

m. 1078

m. 1180-1078

Israel

2 Samuel

Gad; Natan

m. 1040

1077–m. 1040

Israel

Awit ni Solomon

Solomon

m. 1020

—

Jerusalem

Ecclesiastes

Solomon

u. 1000

—

Jerusalem

Jonas

m. 844

—

Joel

m. 820 (?)

—

Juda

Amos

m. 804

—

Juda

Oseas

h. 745

u. 804–h. 745

Samaria (Distrito)

Isaias

h. 732

m. 778–h. 732

Jerusalem

Miqueas

u. 717

m. 777-717

Juda

Proverbio

Solomon; Agur; Lemuel

m. 717

—

Jerusalem

Sofonias

u. 648

—

Juda

Nahum

u. 632

—

Juda

Habacuc

m. 628 (?)

—

Juda

Lamentaciones

Jeremias

607

—

Duol sa Jerusalem

Abdias

m. 607

—

Ezequiel

m. 591

613–m. 591

Babilonya

1 ug 2 Hari

Jeremias

580

m. 1040-580

Juda/Ehipto

Jeremias

580

647-580

Juda/Ehipto

Daniel

m. 536

618–m. 536

Babilonya

Haggeo

520

112 ka adlaw (520)

Jerusalem

Zacarias

518

520-518

Jerusalem

Ester

Mardokeo

m. 475

493–m. 475

Susan, Elam

1 ug 2 Cronicas

Esdras

m. 460

Human sa 1 Cronicas 9:44, 1077-537

Jerusalem (?)

Esdras

m. 460

—

537–m. 467

Jerusalem

Salmo

David ug uban pa

m. 460

Nehemias

h. 443

456–h. 443

Jerusalem

Malaquias

h. 443

—

Jerusalem

[Chart sa panid 408]

Kristohanon Gregong Kasulatan (K.P.)

Basahon

Magsusulat

Pagsulat Nahuman

Gikobrehang Panahon

Dapit nga Gisulatan

Mateo

m. 41

2 W.K.P.–33 K.P.

Palestina

1 Tesalonica

Pablo

m. 50

—

Corinto

2 Tesalonica

Pablo

m. 51

—

Corinto

Galacia

Pablo

m. 50-52

—

Corinto o Antioquia sa Sirya

1 Corinto

Pablo

m. 55

—

Efeso

2 Corinto

Pablo

m. 55

—

Macedonia

Roma

Pablo

m. 56

—

Corinto

Lucas

m. 56-58

3 W.K.P.–33 K.P.

Cesarea

Efeso

Pablo

m. 60-61

—

Roma

Colosas

Pablo

m. 60-61

—

Roma

Filemon

Pablo

m. 60-61

—

Roma

Filipos

Pablo

m. 60-61

—

Roma

Hebreohanon

Pablo

m. 61

—

Roma

Buhat

Lucas

m. 61

33–m. 61 K.P.

Roma

Santiago

u. 62

—

Jerusalem

Marcos

m. 60-65

29-33 K.P.

Roma

1 Timoteo

Pablo

m. 61-64

—

Macedonia

Tito

Pablo

m. 61-64

—

Macedonia (?)

1 Pedro

Pedro

m. 62-64

—

Babilonya

2 Pedro

Pedro

m. 64

—

Babilonya (?)

2 Timoteo

Pablo

m. 65

—

Roma

Judas

m. 65

—

Palestina (?)

Pinadayag

Juan

m. 96

—

Patmos

Juan

m. 98

Human sa pasiuna, 29-33 K.P.

—

Efeso, o duol niini

1 Juan

Juan

m. 98

—

Efeso, o duol niini

2 Juan

Juan

m. 98

—

Efeso, o duol niini

3 Juan

Juan

m. 98

—

Efeso, o duol niini