HEBREOHANON, I

Ang ngalang “Hebreohanon” unang gigamit alang kang Abram, sa ingon nagpalahi kaniya gikan sa iyang Amorihanong mga silingan. (Gen 14:13) Human niini, diha sa halos tanang higayon diin kini gigamit, ang terminong “(mga) Hebreohanon” padayong gigamit ingong usa ka ngalan nga nagpalahi o nagpaila—kon ang usa nga nagasulti maoy gikan sa dili-Israelinhong nasod (Gen 39:13, 14, 17; 41:12; Ex 1:16; 1Sa 4:6, 9), o maoy usa ka Israelinhon nga nakigsulti sa usa ka langyaw (Gen 40:15; Ex 1:19; 2:7; Jon 1:9), o mga langyaw ang gihisgotan (Gen 43:32; Ex 1:15; 2:11-13; 1Sa 13:3-7).

Ingon sa gipakita niini nga mga teksto, ang mga Ehiptohanon sinati na sa ngalang “Hebreohanon” niadtong ika-18 nga siglo W.K.P. Daw gipakita niini nga si Abraham, Isaac, ug Jacob ilado na kaayo sa tibuok lugar, busa ang ngalang “Hebreohanon” ilado kaayo. Sa dihang naghisgot si Jose bahin sa “yuta sa mga Hebreohanon” (Gen 40:15) ngadto sa duha ka alagad ni Paraon, sa walay duhaduha iyang gitumong ang rehiyon palibot sa Hebron nga dugay nang nahimong pinuy-anan sa iyang amahan ug mga katigulangan. Mga unom ka siglo sa ulahi ang mga Filistehanon nagtawag gihapon sa mga Israelinhon ingong “mga Hebreohanon.” Sa panahon ni Haring Saul ang “mga Hebreohanon” ug ang “Israel” maoy pareho ra nga mga termino. (1Sa 13:3-7; 14:11; 29:3) Niadtong ikasiyam nga siglo W.K.P. ang manalagnang si Jonas nagpaila sa iyang kaugalingon ingong usa ka Hebreohanon ngadto sa mga tripulante (lagmit nga mga Fenicianhon) samtang nagsakay sa usa ka barko nga milawig gikan sa pantalan sa Jope. (Jon 1:9) Gipalahi usab sa Balaod ang “Hebreohanon” nga mga ulipon gikan niadtong mga ulipon sa ubang mga rasa o nasyonalidad (Ex 21:2; Deu 15:12), ug sa paghisgot niini, ang basahon ni Jeremias (sa ikapitong siglo W.K.P.) nagpakita nga sa maong panahon ang terminong “Hebreohanon” maoy katumbas sa “Hudiyo.”​—Jer 34:8, 9, 13, 14.

Sa ulahing mga yugto ang Grego ug Romano nga mga magsusulat kanunayng nagtawag sa mga Israelinhon nga “mga Hebreohanon” o “mga Hudiyo,” dili “mga Israelinhon.”

Ang Gigikanan ug Kahulogan Niini nga Termino. Ang mga panghunahuna bahin sa gigikanan ug kahulogan sa terminong “Hebreohanon” kasagarang masulbad niining paagiha:

Gipunting sa usa ka opinyon nga kini nga ngalan naggikan sa lintunganayng pulong nga ʽa·varʹ, nga nagkahulogang “pag-agi; paglabay; pagsaylo; pagtabok.” Sa ingon ang termino mapadapat ngadto kang Abraham ingong usa nga gikuha sa Diyos “gikan sa pikas bahin sa Suba [sa Euprates].” (Jos 24:3) Busa ang mga maghuhubad sa Gregong Septuagint nakasabot niini nga termino ug sa ingon sa Genesis 14:13 nagtawag kang Abraham ingong “ang milabay” inay nga “Hebreohanon.” Popular kini nga teoriya, apan may mga problema gihapon. Ang kataposang letra sa terminong ʽIv·riʹ (Hebreohanon) maoy pareho nianang gigamit sa ubang mga termino nga tinong mga patronymic, buot ingnon, mga ngalan nga naporma pinaagi sa pagdugang ug usa ka prefix o suffix nga nagpaila sa kalambigitan niini ngadto sa ngalan sa ilang amahan o sa ilang katigulangan. Busa, ang Moh·ʼa·viʹ (Moabihanon) pangunang nagtumong sa usa ka tawong naggikan kang Moab (Moh·ʼavʹ) inay sa usa ka tawo nga naggikan sa usa ka dapit; mao man usab ang ʽAm·moh·niʹ (Ammonhanon), Da·niʹ (Danhanon), ug daghang uban pa.

Dugang pa, kon ang ngalang “Hebreohanon” ipadapat kang Abraham tungod lang kay siya ‘nakatabok’ sa Euprates, kini nga termino daw malangkobon ra kaayo, nga mapadapat kang bisan kinsang tawo nga nakatabok usab sa Euprates ​—ug lagmit dihay daghan sa maong mga lalin paglabay sa kasiglohan. Tungod sa gigikanan niini, ang termino mahimong talagsaon lamang kon ang pagtabok ni Abraham sa Euprates giila ingong sugo sa Diyos. Giduhaduhaan kon kining butanga giila ba sa mga pagano nga migamit niini nga termino, bisan tuod kini dili isipong imposible.

Ang ikaduhang panghunahuna nga giduso sa pipila ka eskolar mao nga kini nga ngalan nagtumong sa mga dumuluong, buot ingnon, ‘miagi,’ ingong pagpalahi gikan sa permanenteng mga pumoluyo. (Itandi ang paggamit sa ʽa·varʹ sa Gen 18:5; Ex 32:27; 2Cr 30:10.) Bisan tuod ang mga Israelinhon nagkinabuhi nga nagbalhinbalhin sulod sa dugayng panahon, dili na kini ang kahimtang human masakop ang Canaan. Bisan pa niana, ang ngalang Hebreohanon padayong gipadapat ngadto kanila. Ang laing pagtutol niini nga ideya mao nga kini nga termino tingali halapad ra kaayog kahulogan nga maglakip sa tanang grupo nga nagbalhinbalhin pagpuyo. Sanglit si Jehova nailhan diha sa Bibliya ingong “ang Diyos sa mga Hebreohanon,” dayag nga kini wala magpasabot sa ‘tanan nga nagbalhinbalhin pagpuyo,’ tungod kay daghang katawhan nga nagbalhinbalhin pagpuyo maoy mga magsisimba sa bakak nga mga diyos.​—Ex 3:18; 5:3; 7:16; 9:1, 13; 10:3.

Ang ikatulong panghunahuna nga nahiuyon sa Biblikanhong ebidensiya mao nga ang “Hebreohanon” (ʽIv·riʹ) naggikan sa ngalan nga Eber (ʽEʹver), ang apo-sa-tuhod ni Sem ug usa ka katigulangan ni Abraham. (Gen 11:10-26) Tinuod nga walay nahibaloan bahin kang Eber gawas sa iyang relasyon sa banay ingong usa ka dugtong diha sa kutay sa kaliwatan gikan kang Sem ngadto kang Abraham. Walay talagsaong buhat o ubang personal nga hiyas ang gitala nga lagmit mahimong basehan nga ang ngalan ni Eber ilado kaayong gigamit sa iyang mga kaliwat. Bisan pa niana, angayng matikdan nga si Eber mao ang espesipikong gitumong sa Genesis 10:21, ug si Sem gihisgotan dinhi ingong “katigulangan sa tanang anak ni Eber.” Ang pamatuod nga ang ngalang Eber gipadapat ngadto sa usa ka katawhan o rehiyon mga kasiglohan human sa iyang kamatayon makita diha sa tagna ni Balaam niadtong ika-15 nga siglo W.K.P. (Num 24:24) Ang paggamit niini nga ngalan ingong usa ka patronymic maglangkit sa mga Israelinhon sa usa ka partikular nga tawo sa “mga kagikan sa banay” nga naggikan kang Noe, ingon sa gitala sa Genesis 10:1-32.

Sama sa ubang panghunahuna nga nahisgotan na, mibangon ang pangutana kon nganong ang “Hebreohanon,” kon naggikan man sa ngalang Eber, angayng ipadapat lamang nga espesipiko ug ngadto lamang sa mga Israelinhon. Pinaagi sa iyang anak nga lalaking si Joktan, si Eber may ubang mga kaliwat kinsa dili gikan sa linya sa kaliwat ni Abraham (ug Israel). (Gen 10:25-30; 11:16-26) Tingali ang terminong ʽIv·riʹ (Hebreohanon) mapadapat ngadto sa tanan sa maong mga kaliwat kinsa may katungod sa pag-angkon kang Eber ingong ilang katigulangan. Gituohan sa ubang mga eskolar nga sa sinugdan mao tingali kini ang kahimtang, apan sa paglabay sa panahon, ang ngalan gitumong na lamang ngadto sa mga Israelinhon ingong mao ang labing prominente sa mga Eberhanon, o mga Hebreohanon. Kini susamang gihisgotan sa rekord sa Bibliya. Bisan tuod dihay daghang dili-Israelinhon nga mga kaliwat ni Abraham, lakip ang mga Edomhanon, Ismaelinhon, ug ang mga kaliwat ni Abraham pinaagi sa iyang asawa nga si Ketura, ang mga Israelinhon lamang ang gitawag nga “binhi ni Abraham.” (Sal 105:6; Isa 41:8; itandi ang Mat 3:9; 2Co 11:22.) Siyempre, tungod kini sa gibuhat sa Diyos ngadto kanila maylabot sa Abrahamikong pakigsaad. Apan tungod kay ang Diyos naghimo kanila nga usa ka nasod ug naghatag kanila sa yuta sa Canaan ingong panulondon, maingon man sa mga kadaogan batok sa daghang gamhanang mga kaaway, kini tinong magpalahi sa mga Israelinhon dili lamang gikan sa ubang mga kaliwat ni Abraham kondili usab gikan sa tanang uban pang mga kaliwat ni Eber. Posible usab nga daghan niadtong ubang mga kaliwat ang nawad-an sa ilang ‘pagka-Eberhanon’ tungod sa ilang pagpakigminyo sa ubang mga katawhan.

Lagmit usab nga si Eber gipili diha sa mga talaan sa kagikan ingong usa ka ilhanan gikan sa Diyos nga ang panalangin ni Noe nga gipahayag kang Sem matuman ilabina diha sa mga kaliwat ni Eber, ug ang misunod nga mga panghitabo nagpakita nga ang mga Israelinhon mao ang pangunang mga dumadawat sa maong panalangin. Ang maong espesipikong paghisgot bahin kang Eber maoy aron usab sa pagpaila sa linya sa kaliwat sa sinaad nga Binhi nga gihisgotan sa tagna ni Jehova diha sa Genesis 3:15, sa ingon naghimo kang Eber nga usa ka espesipikong dugtong tali kang Sem ug Abraham. Ang maong kalangkitan mosibo gayod usab sa pagtawag kang Jehova ingong “ang Diyos sa mga Hebreohanon.”

Tagna ni Balaam. Ang pagsabot sa tagna ni Balaam sa Numeros 24:24 nagdepende kon ang Eber gigamit ba dinhi ingong ngalan sa usa ka dapit nga nagpaila sa ‘yuta (o katawhan) sa pikas bahin,’ o ingong patronymic nga gipadapat lamang ngadto sa mga Hebreohanon (mga Israelinhon). Giila sa kadaghanang komentarista nga ang Kitim, nga gikan sa baybayon niini ang mga barko mosulong aron sa pagpukan sa Asirya ug Eber, sumala sa tagna, sa panguna mao ang kanhing ngalan sa Cipro. Hinuon, ingon sa gipakita sa mga artikulong CIPRO ug KITIM, ang Cipro nailalom sa dakong impluwensiya sa Gresya; lain pa, ang ngalang Kitim lagmit mas dako ug kapadapatan, dili lang nagtumong sa pulo sa Cipro, nga tingali naglangkit pa sa Gresya. Busa, giisip sa kadaghanang eskolar nga ang tagna maoy may kalabotan sa Grego o Macedonianhon nga pagsakop sa kanasoran sa Tungang Sidlakan, lakip ang Asirya. Kadtong nagtuo nga ang Eber gigamit dinhi sa pagtumong sa usa ka dapit nag-isip nga ang pagsakit sa Eber nagpasabot nga dili lamang kay ang Asirya ang mailalom sa pagdominar sa Kasadpan, kondili lakip usab ang tanang gahom sa Mesopotamia (ang katawhan “sa pikas bahin”). Kadtong nag-isip sa Eber ingong ngalan nga nagpaila sa mga Hebreohanon nagtuo nga ang maong gitagnang pagsakit midangat kanila human mamatay si Alejandrong Bantogan ug ilalom sa linya sa Seleucid nga mga magmamando, ilabina ni Antiochus Epiphanes. Maingon nga ang ngalang Asirya niini nga teksto sa pagkatinuod mao ang ngalang Asur sa Hebreohanon, busa mopatim-aw usab nga ang “Eber” maoy usa gayod ka patronymic nga ngalan nga nagpaila sa mga Hebreohanon inay nga ngalan lamang sa usa ka dapit.

Paggamit Diha sa Kristohanon Gregong Kasulatan. Diha sa Kristohanon Gregong Kasulatan ang termino nga “Hebreohanon” gigamit ilabina sa pagtumong sa pinulongan nga gigamit sa mga Hudiyo (Ju 5:2; 19:13, 17, 20; Buh 21:40; 22:2; Pin 9:11; 16:16), ang pinulongan nga gigamit sa nabanhaw ug hinimayang si Jesus sa dihang namulong ngadto kang Saulo nga taga-Tarso. (Buh 26:14, 15) Sa Buhat 6:1 ang nagsultig-Hebreohanon nga mga Hudiyo gipalahi gikan sa nagsultig-Grego nga mga Hudiyo.​—Tan-awa ang GRESYA, GREGO (Mga Helenistiko).

Una, gihubit ni Pablo ang iyang kaugalingon ingong usa ka Hebreohanon; ikaduha, usa ka Israelinhon; ug ikatulo, naggikan sa binhi ni Abraham. (2Co 11:22) Ang “Hebreohanon” tingali gigamit dinhi aron ipakita ang iyang rasanhong kagikan (itandi ang Flp 3:4, 5) ug lagmit ang iyang pinulongan; ang “Israelinhon” nagtumong sa iyang kinaiyanhong pagkahimong sakop sa nasod nga sa sinugdan gitukod sa Diyos ingong katawhan nga nagdala sa Iyang ngalan (itandi ang Rom 9:3-5); ug ang “binhi ni Abraham” nagtumong sa iyang pagkahimong sakop niadtong magapanunod sa gisaad nga mga panalangin sa Abrahamikong pakigsaad.

Ang “mga Habiru.” Diha sa daghang cuneiform nga mga rekord nga pinetsahan sukad sa pagsugod sa ikaduhang milenyo W.K.P., makita ang Akadianhon (Asiro-Babilonyanhon) nga terminong habiru, o hapiru. Ang mga Habiru maoy aktibo didto sa habagatang Mesopotamia ug Asia Minor maingon man sa mga dapit sa Haran ug Mari. Mao man usab, diha sa mga 60 ka Papan sa Amarna, nga nakaplagan sa Ehipto, ang sakop nga Canaanhong mga magmamando nga misulat ngadto sa Paraon sa Ehipto (nga niadtong tungora mao ang ilang labawng magmamando) mireklamo, lakip sa ubang mga butang, bahin sa mga pag-atake sa pipila ka magmamando nga nakighiusa sa “mga Habiru” batok sa ilang mga siyudad.

Ang “mga Habiru” mitungha sa Mesopotamia ingong mga mag-uuma, mersenaryong mga sundalo, bandido, ulipon, ug uban pa. Bisan tuod nga gipaningkamotan sa pipila ka eskolar ang paglangkit sa mga Habiru sa Israelinhong pagpanakop sa Canaan, ang ebidensiya wala magpaluyo sa maong panghunahuna. Niining bahina, ang The New International Dictionary of Biblical Archaeology miingon: “Sukad nga unang nakaplagan ang mga Habiru diha sa mga teksto sa Amarna sa ulahing bahin sa ikanapulog-siyam nga siglo, ang mga eskolar naaghat sa paglangkit sa mga Habiru sa biblikanhong ʽibrim o ‘mga Hebreohanon,’—usa ka pulong nga makaplagan sa katloag-upat ka higayon diha sa DT, nga kasagarang gigamit sa mga langyaw o sa dihang makigsulti sa mga langyaw. . . . Ang kadaghanang eskolar wala mag-isip nga ang mga Hebreohanon mao ang mga Habiru tungod sa mosunod nga mga pagtutol: (1) mga suliran maylabot sa pagtuon sa mga pinulongan; (2) ang posibilidad nga ang Habiru maoy usa ka ngalan nga naghubit sa usa ka hut-ong sa mga tawo, samtang ang ʽibri maoy usa ka etnikong termino; (3) ang dakong kalainan sa pagkaylap, kalihokan, ug kinaiya sa duha ka pundok.”​—Giedit ni E. Blaiklock ug R. Harrison, 1983, pp. 223, 224.

Ang “mga Habiru” makita sa Ehiptohanong mga dokumento ubos sa ngalan nga ʽapiru. Sila gipatrabaho ingong trabahante sa kubkobanan sa mga bato, tigpuga ug bino, ug tighakot ug mga bato. Kon bahin sa pinulongan, imposible nga isipong managsama ang Ehiptohanong pulong nga ʽapiru sa Hebreohanong pulong nga ʽIv·riʹ. Dugang pa, ang mga dokumento naghisgot nga ang “mga Habiru” didto pa sa Ehipto bisag dugay na nga nakabiya ang mga Hebreohanon sa maong yuta.