EHIPTO, EHIPTOHANON

Ang Ehipto ug ang mga molupyo niini gihisgotan diha sa Bibliya kapin sa 700 ka beses. Sa Hebreohanong Kasulatan, ang Ehipto kasagarang gitawag sa ngalang Mizraim (Mits·raʹyim) (itandi ang Gen 50:11), nga dayag nga nagpasabot sa pagkadungganon o pagkadaghan sa mga kaliwat sa anak nga lalaki ni Ham sa maong rehiyon. (Gen 10:6) Bisan karong adlawa gigamit sa mga Arabo ang ngalang Misr sa pagtumong sa Ehipto. Sa pipila ka salmo kini gitawag nga “yuta sa Ham.”​—Sal 105:​23, 27; 106:​21, 22.

Mga Utlanan ug Geograpiya Niini. (MAPA, Tomo 1, p. 531) Sa karaan ug sa modernong kapanahonan, ang Ehipto milungtad tungod sa Suba sa Nilo, nga ang tabunok nga walog niini maoy samag hataas, hiktin nga berdeng ribon latas sa ugang desyerto nga mga rehiyon sa amihanan-sidlakang Aprika. Ang “Ubos nga Ehipto” naglakip sa halapad nga rehiyon sa Delta diin nagsangasanga ang tubig sa Nilo sa dili pa moagos ngadto sa Dagat Mediteranyo, nga sa usa ka panahon miagos sa labing menos lima ka lainlaing mga sanga, apan karong adlawa sa duha na lamang. Gikan sa dapit nga magbulag ang agos sa tubig sa Nilo (diha sa rehiyon sa modernong Cairo) paingon sa kabaybayonan, adunay gilay-on nga mga 160 km (100 mi). Ang dapit sa karaang Heliopolis (On sa Bibliya) makaplagan duol sa A sa Cairo, samtang pipila ka milya sa H sa Cairo nahimutang ang Mempis (kasagarang gitawag ug Nop diha sa Bibliya). (Gen 46:20; Jer 46:19; Os 9:6) Sa H sa Mempis nagsugod ang rehiyon sa “Ibabaw nga Ehipto,” nga moabot sa walog hangtod sa unang busay sa Nilo didto sa Aswan (karaang Syene), ug may gilay-ong mga 960 km (600 mi). Apan, gihunahuna sa daghang eskolar nga mas haom ang pagtawag sa amihanang bahin niining dapita ingong “Tungang Ehipto.” Niining tibuok nga rehiyon (sa Tunga ug Ibabaw nga Ehipto) ang halapad nga Walog sa Nilo talagsa rang molapas ug kapin sa 20 km (12 mi) ang gilapdon, ug ang isigkakilid niini mga pangpang nga anapog ug sandstone, nga mao ang nahimong daplin nga bahin sa desyerto.

Saylo sa unang busay nahimutang ang karaang Etiopia, mao nga ang Ehipto gikaingon nga nakaabot “gikan sa Migdol [dayag nga usa ka dapit sa AS sa Ehipto] ngadto sa Syene ug hangtod sa utlanan sa Etiopia.” (Eze 29:10) Bisan tuod ang Hebreohanong pulong nga Mits·raʹyim kanunayng gigamit sa pagtumong sa tibuok yuta sa Ehipto, daghang eskolar nagtuo nga sa pipila ka kahimtang kini nagtumong sa Ubos nga Ehipto, ug tingali sa Tungang Ehipto, nga ang Ibabaw nga Ehipto gitawag ug “Patros.” Ang paghisgot sa ‘Ehipto [Mizraim], Patros, ug Cus’ sa Isaias 11:11 maoy pareho sa susamang geograpikanhong han-ay diha sa usa ka inskripsiyon sa Asiryanhon nga si Haring Esar-hadon, kinsa nagtala sa mga rehiyon sa ‘Musur, Paturisi, ug Kusu’ nga lakip sa iyang imperyo.​—Ancient Near Eastern Texts, giedit ni J. Pritchard, 1974, p. 290.

Gilibotan sa Dagat Mediteranyo sa A ug sa unang busay sa Nilo ug sa Nubia-Etiopia sa H, ang Ehipto natung-an sa Desyerto sa Libya (bahin sa Sahara) sa K ug sa Desyerto sa Pulang Dagat sa S. Busa, sa kinadak-ang bahin, kini nahimulag gikan sa impluwensiya sa gawas ug napanalipdan nga dili masulong. Apan, ang hiktin nga yuta sa Sinai sa AS misumpay sa kontinente sa Asia (1Sa 15:7; 27:8); ug niini nga lawis moagi ang nagapanawng panon sa mga magpapatigayon (Gen 37:25), mga lalin, ug sa ulahi, ang nagapanulong nga kasundalohan. Ang “bul-oganang walog sa Ehipto,” nga sagad gituohan nga mao ang Wadi el-ʽArish sa Peninsula sa Sinai, dayag nga nagtimaan sa AS nga tumoy sa naestablisar nga dominyo sa Ehipto. (2Ha 24:7) Saylo niini mao ang Canaan. (Jos 15:4) Sa desyerto sa K sa Nilo, dihay labing menos lima ka tubigan nga dapit nga nahimong bahin sa gingharian sa Ehipto. Ang dakong tubigan nga dapit sa Faiyum, mga 72 km (45 mi) sa HK sa karaang Mempis, natagan-an ug tubig gikan sa Nilo pinaagi sa usa ka kanal.

Ekonomiya nagdepende sa Nilo. Bisan tuod karong adlawa ang desyertong mga rehiyon nga ubay sa Walog sa Nilo diyutay ra o walay mga tanom nga makasustento sa kinabuhi sa mga hayop, may ebidensiya nga sa karaang kapanahonan dihay ihalas nga mga hayop nga gipangayam sa mga Ehiptohanon diha sa mga lugot, o sa mga bul-oganang walog. Bisan pa niana, nihit gayod ang ulan ug karong adlawa diyutay ra kaayo (tingali moulan sa Cairo ug 5 sm [2 pul.] matag tuig). Busa ang kinabuhi sa Ehipto nagdepende sa katubigan sa Nilo.

Ang mga tuboran sa Nilo naggikan sa kabukiran sa Etiopia ug sa kanait nga kayutaan. Dinhi ang panapanahon nga pag-ulan igo na nga magpadako sa bul-og sa suba, nga makapabaha sa mga tampi niini didto sa Ehipto kada tuig sulod sa mga bulan sa Hulyo hangtod sa Septiyembre. (Itandi ang Am 8:8; 9:5.) Dili lang kay nagtagana kini ug tubig alang sa mga kanal sa irigasyon ug sa mga dal-as kondili nagdala usab kini ug bililhong mga binanlas aron sa pagpatambok sa yuta. Tabunok kaayo ang Walog sa Nilo, ug maingon man ang Delta, nga tungod niana ang maayong pagkatubig nga rehiyon sa Sodoma ug Gomora nga nakita ni Lot gipakasama sa “tanaman ni Jehova, sama sa yuta sa Ehipto.” (Gen 13:10) Apan, dili pareho ang gidak-on sa mga pagbaha; kon hinay ang pagbaha, ang produksiyon dili igo ug mahitabo ang gutom. (Gen 41:29-31) Ang dili gayod pagbaha sa Nilo mosangpot sa grabe kaayong katalagman, nga maghimo sa yuta nga umaw ug awaaw.​—Isa 19:5-7; Eze 29:10-12.

Mga produkto. Dagaya sa agrikultura, ang pangunang mga abot sa Ehipto mao ang sebada, trigo, espelta (usa ka matang sa trigo), ug lino (nga gikan niini gam-on ang pino nga lino ug ieksportar ngadto sa daghang kayutaan). (Ex 9:​31, 32; Pr 7:16) Dihay mga parasan ug datiles, igos, ug mga kahoyng granada; mga utanon nga nagtagana ug nagkalainlaing mga produkto, lakip ang mga pepino, sandiya, puerro, sibuyas, ug ahos. (Gen 40:9-11; Num 11:5; 20:5) Ang paghisgot sa ‘pagpatubig sa yuta pinaagi sa tiil sa usa ka tawo’ (Deu 11:10) gisabot sa pipila ka eskolar nga nagtumong sa paggamit ug ruyda-pangtubig nga gipatuyok pinaagi sa tiil. Lagmit nagtumong usab kini sa paggamit sa tiil aron sa pag-abli ug pagsira sa mga kanal diin moagos ang tubig sa irigasyon.

Sa dihang modangat ang gutom sa kasikbit nga kayutaan, ang katawhan sagad modangop sa mabungahong Ehipto, sama sa gihimo ni Abraham sayo sa ikaduhang milenyo W.K.P. (Gen 12:10) Sa ngadtongadto ang Ehipto nahimong kamalig alang sa kadaghanang dapit sa Mediteranyo. Ang barko nga gikan sa Alejandria, Ehipto, nga gisakyan ni Pablo didto sa Mira niadtong unang siglo K.P. maoy kargahanan ug mga lugas nga mibiyahe padulong sa Italya.​—Buh 27:​5, 6, 38.

Ang laing hinungdanong produkto nga gieksportar sa Ehipto mao ang papiro, ang mga tangbo nga nanubo diha sa daghang kalamakan sa Delta (Ex 2:3; itandi ang Job 8:11) ug maoy gigamit sa paggamag mga sulatanan. Apan kay kulang ug kalasangan, ang Ehipto kinahanglang mopalit ug mga kahoy gikan sa Fenicia, ilabina ang sedro gikan sa dunggoanan nga mga siyudad sama sa Tiro, diin mahal ang daghag-bulok nga mga lino sa Ehipto. (Eze 27:7) Ang mga templo ug mga monyumento sa Ehipto maoy hinimo sa granito ug ubang humokon nga mga bato, sama sa anapog, nga daghan kaayo sa kabungtoran diha sa kilid sa Walog sa Nilo. Ang ordinaryong mga balay ug ingon man ang mga palasyo maoy hinimo sa lapok nga tisa (ang kasagarang materyal nga gamiton sa pagtukod ug mga bilding). Ang mga minahan sa Ehipto diha sa kabungtoran ubay sa Pulang Dagat (maingon man sa tibuok Peninsula sa Sinai) nagtaganag bulawan ug tumbaga; ang mga produkto nga bronse nga ginama gikan niini nga mga tumbaga gieksportar usab.​—Gen 13:​1, 2; Sal 68:31.

Ang pagpamuhig kahayopan dakog gikatabang sa ekonomiya sa Ehipto; si Abraham nakapanag-iyag mga karnero ug mga baka samtang nagpuyo didto, maingon man usab sa mga mananap nga luwanan sama sa mga asno ug mga kamelyo. (Gen 12:16; Ex 9:3) Ang mga kabayo gihisgotan sa panahon sa administrasyon ni Jose sa Ehipto (1737-​1657 W.K.P.) ug kasagarang gituohan nga unang gidala gikan sa Asia. (Gen 47:17; 50:9) Lagmit nga una kining nabatonan pinaagi sa negosyo o nailog sa dihang misulong ang mga Ehiptohanon sa kayutaan sa AS. Sa panahon ni Solomon, ang mga kabayo sa Ehipto daghan na ug gipabilhan pag-ayo ingong usa ka hinungdanong baligya (lakip ang mga karo sa Ehipto) diha sa merkado sa kalibotan.​—1Ha 10:​28, 29.

Adunay daghang langgam nga mandadagit ug mga langgam nga kumakaon ug hugaw sama sa mga buwitre, mga banog, ug mga agila, maingon man ang daghang langgam sa tubig, lakip na ang ibis ug ang talabong. Ang Nilo abunda sa isda (Isa 19:8), ug komon ang mga hippopotamus ug mga buaya. (Itandi ang simbolikong mga pulong sa Eze 29:2-5.) Ang desyertong mga rehiyon gipuy-an sa mga irong ihalas, lobo, hyena, ug mga leyon maingon man sa nagkadaiyang matang sa mga bitin ug ubang mga reptilya.

Ang Katawhan. Ang mga tawo sa Ehipto maoy mga Hamihanon, nga dayag nga sa sinugdan naggikan sa anak nga lalaki ni Ham nga si Mizraim. (Gen 10:6) Human sa pagkatibulaag didto sa Babel (Gen 11:​8, 9), daghan sa mga kaliwat ni Mizraim, sama sa mga Ludim, Anamim, Lehabim, Naptuhim, ug Patrusim, lagmit milalin ngadto sa A nga Aprika. (Gen 10:​6, 13, 14) Sumala sa nahisgotan na, ang Patros (singular sa Patrusim) nagtumong sa Ibabaw nga Ehipto, ug may pipila ka ebidensiya nga ang mga Naptuhim nagpuyo didto sa rehiyon sa Delta sa Ehipto.

Ang nagpaluyo sa panghunahuna nga malagmit dihay katawhan nga gilangkoban sa nagkalainlaing tribo sa banay mao ang kamatuoran nga ang yuta sa kanhiayng panahon nabahin ngadto sa daghang seksiyon (sa ulahi gitawag ug mga nome o lalawigan) ug nga kini nga mga dibisyon nagpadayon sa paglungtad ug nahimong bahin sa gambalay sa kagamhanan human mahiusa ang nasod ilalom sa usa ka pangunang magmamando, ngani, hangtod sa pagkapukan sa imperyo. Sa katibuk-an dihay 42 ka nome ang nailhan, 20 sa Ubos nga Ehipto ug 22 sa Ibabaw nga Ehipto. Ang padayong pagpalahi nga gihimo tali sa Ibabaw ug sa Ubos nga Ehipto latas sa kasaysayan sa Ehipto, bisan tuod tingali may kalabotan sa mga panagkalahi sa geograpiya, hayan nagpunting usab sa tribonhong pagkabahinbahin sa sinugdan. Sa dihang mihuyang ang sentral nga kagamhanan, ang nasod nasiak ngadto niining duha ka dagkong seksiyon o gani nagkabulagbulag ngadto sa daghang gagmay nga mga gingharian diha sa nagkadaiyang mga nome.

Pinasukad sa karaang mga dibuho ug sa gipreserbar usab nga mga patayng lawas, ang unang mga Ehiptohanon gihubit sa katibuk-an ingong mugbo ug barog, yagpis, ug bisan tuod dili Negro, sila itomon ug pamanit. Hinuon, lainlain ang makita diha sa karaang mga dibuho ug mga eskultora.

Pinulongan. Ang modernong mga eskolar mipalabi sa pagklasipikar sa Ehiptohanong pinulongan pinaagi sa mga terminong “Semito-Hamitikanhon.” Bisan tuod ang pinulongan sa paninugdan maoy Hamitikanhon, giingon nga may daghang samang mga punto sa gramatika niini ug nianang sa Semitikanhong mga pinulongan, maingon man pipila ka kaamgiran sa bokabularyo. Bisan pa sa maong dayag nga mga kalangkitan, giila nga ang “Ehiptohanon lahi ra kaayo kay sa tanang Semitikanhong mga pinulongan sama ra nga ang bisan hain niini nga pinulongan magkalahi kay sa uban, ug basta ang kalangkitan niini sa Aprikanhong pinulongan dili pa kaayo bug-os nga matino, ang Ehiptohanong pinulongan iklasipikar nga lahi gayod sa Semitikanhong mga pinulongan.” (Egyptian Grammar, ni A. Gardiner, London, 1957, p. 3) Sa dihang nagtakoban gikan sa iyang mga igsoon, si Jose nakigsulti kanila pinaagi sa usa ka Ehiptohanong tighubad.​—Gen 42:23.

Bisan pa niana, daghang hinungdan ang nagpalisod kaayo sa paghimog tinong panghinapos kon unsa gayod ang labing unang mga porma sa pinulongan nga gigamit sa Ehipto. Usa niini mao ang Ehiptohanong sistema sa pagsulat. Ang karaang mga inskripsiyon naggamit ug mga hulagway nga simbolo (mga larawan sa mga hayop, langgam, tanom, o ubang mga butang) lakip ang pipila ka geometrikong mga porma, usa ka sistema sa pagsulat nga gitawag sa mga Grego nga mga hieroglyphic. Bisan tuod ang pipila ka simbolo sa ulahi nagrepresentar sa mga silaba, kini gigamit lamang aron idugang sa mga hieroglyphic ug dili gayod ingong kapuli niini. Dugang pa, ang eksaktong mga paglitok sa maong mga silaba wala masayri karong adlawa. Ang pipila ka tabang mabatonan gikan sa mga paghisgot bahin sa Ehipto diha sa pipila ka sinulat nga cuneiform sukad pa sa tungang bahin sa ikaduhang milenyo W.K.P. Ang Gregong mga kopya sa Ehiptohanong mga ngalan ug sa ubang mga pulong nga sukad pa niadtong mga ikaunom nga siglo K.P., ug ang Aramaikong mga kopya sukad pa niadtong mga usa ka siglo sa ulahi, naghatag usab ug pipila ka ideya bahin sa espeling sa Ehiptohanong mga pulong nga gikopya. Apan ang pagmugna pag-usab sa paagi sa paglitok sa karaang Ehiptohanong pinulongan pangunang gipasukad gihapon sa Coptic, ang porma sa Ehiptohanong pinulongan nga gigamit sukad sa ikatulong siglo K.P. Busa, ang orihinal nga gambalay sa karaang bokabularyo diha sa labing unang porma niini, ilabina sa wala pa ang yugto sa pag-estar sa mga Israelinhon didto sa Ehipto, mabanabana lamang. Pananglitan, tan-awa ang NO, NO-AMON.

Dugang pa, ang kahibalo bahin sa ubang karaang Hamitikanhong mga pinulongan sa Aprika limitado kaayo karong adlawa, nga tungod niana lisod kaayo ang pagtino sa kalangkitan sa Ehiptohanong pinulongan ngadto niini. Walay mga inskripsiyon sa dili-Ehiptohanon nga Aprikanhong mga pinulongan ang nasayran nga mas una pa kay sa sinugdanan sa Komong Panahon. Ang mga kamatuoran nagpaluyo sa asoy sa Bibliya bahin sa paglahugay sa pinulongan, ug daw mopatim-aw nga ang unang mga Ehiptohanon, nga mga kaliwat ni Ham pinaagi kang Mizraim, nagsultig pinulongan nga bulag ug lahi sa Semitikanhong mga pinulongan.

Ang hieroglyphic nga paagi sa pagsulat gigamit ilabina alang sa mga inskripsiyon sa mga monyumento ug sa mga dibuho sa paril, diin ang mga simbolo gidibuho nga detalyado kaayo. Bisan tuod padayon kining gigamit hangtod sa sinugdanan sa Komong Panahon, ilabina alang sa relihiyosong mga sinulat, ang dili kaayo komplikado nga paagi sa pagsulat nga naggamit ug mas simple, pinakatay nga porma naimbento sa sayong panahon sa mga eskriba nga nagsulat ginamit ang tinta diha sa panit ug papiro. Kini gitawag ug hieratic, ug gisundan sa usa ka paagi sa pagsulat nga mas pinakatay nga gitawag ug demotic, ilabina sukad sa ginganlan nga “Ikakawhaag-unom nga Dinastiya” (ikapito ug ikaunom nga siglo W.K.P.). Ang Ehiptohanong mga sinulat ayha pa malamposong nahubad human madiskobrehi ang Bato sa Rosetta niadtong 1799. Kini nga inskripsiyon, nga anaa karon sa British Museum, naundan ug dekreto nga nagpasidungog kang Ptolemy V (Epiphanes) ug sukad pa sa 196 W.K.P. Ang sinulat maoy diha sa Ehiptohanong hieroglyphic, demotic, ug Grego, ug ang Gregong sinulat maoy nahimong yawi aron mabadbad ang Ehiptohanong pinulongan.

Relihiyon. Ang Ehipto relihiyoso kaayong nasod nga napuno sa pagsimba sa daghang diyos. Ang matag siyudad ug lungsod adunay iyang kaugalingong lokal nga bathala, nga nagbaton sa titulong “Ginoo sa Siyudad.” Usa ka talaan nga nakaplagan sa lubnganan ni Thutmose III may mga ngalan sa mga 740 ka diyos. (Ex 12:12) Sagad ang diyos gilarawan ingong diyos nga naminyo sa usa ka diyosa ug nanganak kaniyag usa ka anak nga lalaki, “sa ingon nahimong balaan nga triad o trinidad nga niini ang amahan dili kanunayng mao ang pangulo, nga usahay kontento na sa pagkahimong prinsipe, samtang ang pangunang bathala sa maong lugar nagpabilin nga mao ang diyosa.” (New Larousse Encyclopedia of Mythology, 1968, p. 10) Ang matag usa sa pangunang mga diyos nagpuyo sa templo nga dili bukas sa publiko. Ang diyos gisimba sa mga saserdote nga maoy mopukaw kaniya kada buntag pinaagig himno, magligo kaniya, mag-ilis kaniya ug besti, “magpakaon” kaniya, ug maghatag kaniya ug ubang mga serbisyo. (Itandi ang Sal 121:​3, 4; Isa 40:28.) Tungod niini ang mga saserdote lagmit giisip nga nag-alagad ingong mga hawas sa Paraon, kinsa gituohan nga usa ka buhing diyos, ang anak sa diyos nga si Ra. Kini nga kahimtang nagpasiugda gayod sa kaisog nga gipakita ni Moises ug Aaron sa pag-atubang kang Paraon aron ipahibalo kaniya ang sugo sa matuod nga Diyos ug maingon man naghatag ug katin-awan sa matamayong tubag ni Paraon, “Kinsa ba si Jehova, aron ako mamati sa iyang tingog?”​—Ex 5:2.

Bisan pa sa daghan kaayong arkeolohikanhong mga butang nga nakubkoban sama sa mga templo, estatwa, relihiyosong mga dibuho, ug mga sinulat diha sa Ehipto, diyutay ra ang nasayran bahin sa aktuwal nga mga tinuohan sa mga Ehiptohanon. Ang relihiyosong mga sinulat nagpresentar ug hilabihan ka dili-kasaligan ug dili-kompleto nga larawan, nga sa katibuk-an nagtangtang ug sama ka daghan sa ilang gidugang o mas daghan pa gani. Ang kadaghanan sa pagsabot sa kinaiyahan sa ilang mga diyos ug mga panggawi gipasukad sa pangagpas o sa impormasyon nga gihatag sa Gregong mga magsusulat sama kang Herodotus ug Plutarch.

Apan, ang kakulang sa panaghiusa sa tinuohan maoy dayag samtang ang mga panagkalahi sa matag rehiyon nagpadayon sa tibuok kasaysayan sa Ehipto ug miresultag makapalibog nga kutay sa mga leyenda ug mga sugilambong, nga sagad nagkasumpaki. Pananglitan, ang diyos nga si Ra, nailhan ilalom sa 75 ka lainlaing mga ngalan ug mga dagway. Kon itandi, pipila lamang sa ginatos ka bathala ang tinuoray nga gisimba sa nasod. Ang labing popular taliwala niini mao ang trinidad o triad ni Osiris, Isis (iyang asawa), ug ni Horus (iyang anak nga lalaki). Unya anaa ang “kosmiko” nga mga diyos nga gipangulohan ni Ra, ang diyos-adlaw, ug lakip ang mga diyos sa bulan, langit, hangin, yuta, sa suba sa Nilo, ug uban pa. Sa Thebes (No sa Bibliya) ang diyos nga si Amon maoy labing prominente ug sa ngadtongadto napasidunggan sa titulo nga “hari sa mga diyos” ilalom sa ngalan nga Amon-Ra. (Jer 46:25) Sa mga panahon sa pista (Jer 46:17), ang mga diyos iparada latas sa mga dalan sa siyudad. Pananglitan, sa dihang ang imahen ni Ra dad-on sa iyang mga saserdote diha sa usa ka relihiyosong prosesyon, seguradohon sa mga tawo nga sila anaa nianang higayona, kay naglaom nga makabaton ug kaayohan pinaagi niana. Kay nagtuo nga ang ila lamang pagkaatua didto maoy usa ka pagtuman sa ilang relihiyosong obligasyon, gibati sa mga Ehiptohanon nga si Ra, sa baylo, obligado nga padayong magpalambo kanila. Sila modangop lamang kaniya alang sa materyal nga mga panalangin ug kauswagan, nga wala gayod mangayo ug bisan unsang butang nga espirituwal. Adunay daghang kaamgiran tali sa pangunang mga diyos sa Ehipto ug sa mga diyos sa Babilonya, nga ang ebidensiya nagpamatuod nga ang Babilonya maoy tinubdan ug ang Ehipto maoy tigdawat o tigpatunhay.​—Tan-awa ang DIYOS UG MGA DIYOSA, MGA.

Kining pagsimba sa daghang diyos wala makahatag ug kaayohan o kadasig sa mga Ehiptohanon. Sumala sa naobserbahan sa Encyclopædia Britannica (1959, Tomo 8, p. 53): “Ang kahibulongang mga misteryo, nga sektretong nagbaton ug halalom nga mga kamatuoran, gihatag kanila sa klasikal ug modernong imahinasyon. Siyempre, sila may mga misteryo sama sa Ashantis o Ibos [Aprikanhong mga tribo]. Hinunoa, sayop ang paghunahuna nga kining mga misteryoha naundan ug kamatuoran, ug nga adunay sekreto nga ‘pagtuo’ diha niini.” Sa pagkatinuod, ang mabatonang ebidensiya nagpakita nga ang salamangka ug karaan nga patuotuo mao ang paninugdang mga elemento sa pagsimba sa mga Ehiptohanon. (Gen 41:8) Ang salamangka ilang gigamit sa pagpanalipod batok sa sakit; bantog ang espiritismo, lakip ang daghang “maglalamat,” “espiritista,” ug “tigpanag-an sa mga hitabo.” (Isa 19:3) Ang mga habak ug “pang-suwerte” nga mga anting-anting ginasul-ob, ug ang mga orasyon ginasulat diha sa mga tipik sa papiro ug gikulentas. (Itandi ang Deu 18:​10, 11.) Sa dihang si Moises ug Aaron mihimog kahibulongang mga buhat pinaagi sa gahom sa Diyos, ang salamangkerong mga saserdote ug mga barangan sa mga palasyo ni Paraon nagsundog sa maong mga buhat pinaagi sa mga kalaki sa salamangka hangtod nga sila napugos sa pagdawat sa ilang kapakyasan.​—Ex 7:​11, 22; 8:7, 18, 19.

Pagsimba sa mga hayop. Kining matuotuohong pagsimba nakadaldal sa mga Ehiptohanon nga batasanon pagbuhat ang usa ka labing mahugawng idolatriya nga naglakip sa pagsimba sa mga hayop. (Itandi ang Rom 1:​22, 23.) Daghan sa labing prominenteng mga diyos kanunayng gihulagway ingong usa ka tawo nga may ulo sa usa ka hayop o langgam. Busa ang diyos nga si Horus gilarawan nga may ulo sa usa ka banog; si Thoth gilarawan nga may ulo sa usa ka ibis o kaha may ulo sa usa ka aliwas. Sa pipila ka kahimtang ang diyos giisip nga aktuwal nga nagmateryalisar ingong hayop, ingon sa torong mga baka nga Apis. Ang buhi nga torong baka nga Apis, nga giisip ingong nagmateryalisar nga diyos nga si Osiris, gitipigan diha sa usa ka templo ug sa pagkamatay gihatagan ug maluho nga paglubong. Tungod sa pagtuo nga ang pipila ka hayop, sama sa mga iring, unggoy, buaya, irong ihalas, ug lainlaing mga langgam, maoy sagrado tungod kay nalangkit kini sa pipila ka diyos, ang mga Ehiptohanon literal nga nagpreserbar sa patayng lawas sa ginatos ka libo sa maong mga linalang, nga naglubong niini diha sa espesyal nga mga sementeryo.

Nganong miinsistir si Moises nga ang mga halad sa Israel maoy “dulumtanan sa mga Ehiptohanon”?

Ang kamatuoran nga daghan kaayong nagkalainlaing mga hayop nga ginasimba sa usa ka bahin sa Ehipto o sa ubang dapit dayag nga maoy nakahatag ug puwersa ug kabug-at sa pag-insistir ni Moises nga ang Israel tugotan sa pag-adto sa kamingawan aron sa pagtanyag sa ilang mga halad, nga nag-ingon kang Paraon: “Kon pananglit kami maghalad sa butang nga dulumtanan sa mga Ehiptohanon atubangan sa ilang mga mata; dili kaha sila magbato kanamo?” (Ex 8:​26, 27) Mopatim-aw nga ang kadaghanan sa mga halad nga gihalad sa Israel sa ulahi nakapasuko gayod sa mga Ehiptohanon. (Sa Ehipto ang diyos-adlaw nga si Ra usahay gilarawan ingong nati nga gipanganak sa usa ka langitnong baka.) Sa laing bahin, sumala sa gipakita ilalom sa DIYOS UG MGA DIYOSA, MGA, pinaagi sa Napulo ka Hampak sa Ehipto, si Jehova nagpahamtang ug mga paghukom “sa tanang diyos sa Ehipto,” nga nagpaagom ug dakong kaulawan kanila samtang naghimo sa iyang kaugalingong ngalan nga mailhan sa tibuok yuta.​—Ex 12:12.

Ang nasod sa Israel wala sa bug-os makaikyas sa kahugawan sa maong bakak nga pagsimba panahon sa duha niini ka siglo nga pag-estar sa Ehipto (Jos 24:14), ug kini sa walay duhaduha maoy tungod gayod sa sayop nga mga tinamdan nga ilang gipakita sa sayong bahin sa ilang panaw sa Pagpanggula. Bisan tuod gisugo ni Jehova ang mga Israelinhon nga isalibay ang “makaluod nga mga idolo sa Ehipto,” sila napakyas sa pagbuhat niana. (Eze 20:​7, 8; 23:​3, 4, 8) Ang paghimo ug usa ka bulawang nating baka aron simbahon didto sa kamingawan lagmit nagpabanaag sa Ehiptohanong pagsimba sa hayop nga nakaimpluwensiya sa pipila ka Israelinhon. (Ex 32:1-8; Buh 7:39-41) Sa wala pa makasulod ang Israel sa Yutang Saad, si Jehova sa makausa pa naghatag ug tin-awng pasidaan batok sa pagkalangkit sa bisan unsang hayop o sa bisan unsang “kosmiko” nga mga butang diha sa pagsimba sa Israel Kaniya. (Deu 4:15-20) Bisan pa niana, ang pagsimba sa hayop mitungha na usab mga kasiglohan sa ulahi sa dihang si Jeroboam, kinsa bag-o lang nakabalik gikan sa Ehipto, naghimo ug duha ka bulawang nating baka aron simbahon sa dihang siya nahimong hari sa amihanang gingharian sa Israel. (1Ha 12:​2, 28, 29) Angayng matikdan nga ang inspiradong Kasulatan nga girekord ni Moises bug-os nahigawas gikan sa bisan unsang kahugawan sa maong Ehiptohanong idolatriya ug patuotuo.

Kulang sa espirituwal ug moral nga mga hiyas. Gituohan sa pipila ka eskolar nga ang bisan unsang konsepto bahin sa sala nga gipadayag diha sa pipila ka Ehiptohanong relihiyoso nga mga sinulat maoy ulahing resulta sa Semitikanhong impluwensiya. Bisan pa niana, ang pagsugid sa sala kanunayng may negatibong diwa, sumala sa gikomento sa Encyclopædia Britannica (1959, Tomo 8, p. 56): “Sa dihang [ang Ehiptohanon] mosugid sa iyang sala siya dili moingon nga ‘Ako sad-an’; siya moingon ‘Ako dili sad-an.’ Ang iyang pagsugid maoy negatibo, ug ang onus probandi [ang kabug-at sa pamatuod] nahisandig sa iyang mga maghuhukom, kinsa, sumala sa mga papiro sa paglubong, kanunayng mohatag ug paghukom pabor kaniya​—o sa bisan unsang paagi gilaoman ug gidahom nga sila mohimo niana.” (Itandi ang Sal 51:1-5.) Ang karaang relihiyon sa Ehipto mopatim-aw nga sa dakong bahin maoy mga seremonyas ug mga panglamat lamang, nga gidisenyo aron makab-ot ang gitinguhang resulta pinaagi sa tabang sa usa o kapin pa sa ilang daghang diyos.

Bisan tuod gipangangkon nga naglungtad ang usa ka matang sa pagsimba sa usa lang ka diyos panahon sa mga paghari ni Paraon Amenhotep III ug Amenhotep IV (Akhenaton), sa dihang ang diyos-adlaw nga si Aton halos mao na lang ang gisimba, kadto maoy dili tinuod nga monoteismo (pagsimbag usa lang ka diyos). Ang Paraon mismo padayong ginasimba ingong usa ka diyos. Ug bisan hangtod niining yugtoa walay etikal nga hiyas ang Ehiptohanon nga relihiyosong mga sinulat, ang mga himno alang sa diyos-adlaw nga si Aton nagdayeg lamang kaniya tungod sa iyang nagahatag-kinabuhi nga kainit apan nagpabiling walay gipahayag nga bisan unsang pagdayeg o pagpabili alang sa bisan unsang espirituwal o moral nga mga hiyas. Nan, bug-os walay pasukaranan ang bisan unsang pagtuo nga ang pagsimba sa usa lang ka Diyos diha sa mga sinulat ni Moises nagsumikad sa Ehiptohanong impluwensiya.

Pagtuo bahin sa mga patay. Ang nabantog kaayo sa Ehiptohanong relihiyon mao ang kabalaka alang sa mga patay ug ang pagkalinga sa pagtino sa kaayohan ug kalipay sa usa ka tawo human sa “kausaban” sa kamatayon. Ang pagtuo sa reinkarnasyon o pagbalhinbalhin sa kalag maoy kaylap kaayo nga doktrina. Ang kalag gituohan nga imortal; bisan pa niana, gituohan usab nga ang tawhanong lawas kinahanglang ipreserbar aron ang kalag mobalik ug mogamit niini sa popanahon. Tungod niini nga pagtuo, ang mga Ehiptohanon nag-embalsamar sa ilang mga patay. Ang lubnganan diin gipahiluna ang gipreserbar nga patayng lawas giisip nga “balay” sa namatay. Ang mga piramide mao ang dagkong pinuy-anan alang sa mga harianon nga namatay. Ang mga kinahanglanon ug mga kaluho sa kinabuhi, lakip ang mga alahas, sapot, muwebles, ug mga abiyo nga pagkaon, gitipigan diha sa mga lubnganan alang sa umalabot nga panginahanglan sa mga patay, uban ang mga sinulat nga mga orasyon ug mga panagang (sama sa “Book of the Dead” [Basahon sa mga Patay]) aron mapanalipdan ang mitaliwan gikan sa daotang mga espiritu. (HULAGWAY, Tomo 1, p. 533) Apan, kini nga mga orasyon wala gani makapanalipod kanila batok sa mga kawatan nga sa ulahi naglungkab sa halos tanang dagkong mga lubnganan.

Bisan tuod ang mga lawas ni Jacob ug Jose giembalsamar, sa kaso ni Jacob kini maoy aron lamang mapreserbar ang iyang lawas hangtod nga kini ikabalhin ngadto sa usa ka lubnganan sa Yutang Saad ingong kapahayagan sa ilang pagtuo. Ilabina sa kaso ni Jose, ang pag-embalsamar lagmit gihimo sa mga Ehiptohanon ingong kapahayagan sa pagtahod ug pasidungog.​—Gen 47:29-31; 50:2-14, 24-26.

Ehiptohanong Kinabuhi ug Kultura. Dugay nang giingon sa mga eskolar nga ang Ehipto mao ang ‘labing karaang sibilisasyon’ ug tinubdan sa daghang labing sayo nga mga imbensiyon ug kauswagan sa tawo. Apan, dili pa dugay, ang natigom nga ebidensiya nagpunting sa Mesopotamia ingong mao ang gigikanan sa sibilisasyon. Ang pipila ka Ehiptohanong mga pamaagi sa arkitektura, ang paggamit sa ligid, tingali ang paninugdang mga prinsipyo sa ilang sinulat pinaagi sa mga larawan, ug ilabina ang hinungdanong mga bahin sa Ehiptohanong relihiyon gituohan nga ang tanan naggikan sa Mesopotamia. Aw, kini nahiuyon sa rekord sa Bibliya bahin sa pagkatibulaag sa katawhan human sa Lunop.

Ang labing bantog nga mga kalamposan sa Ehiptohanong arkitektura mao ang mga piramide nga gitukod sa Giza ni Paraon Khufu (Cheops), Khafre, ug Menkure sa ginganlan nga “Ikaupat nga Dinastiya.” Ang kinadak-an mao ang gitukod ni Khufu nga may pundasyon nga moabot ug mga 5.3 ekt (13 akre), nga may gihabogon nga mga 137 m (450 p) (ang katumbas sa usa ka modernong 40-andana nga bilding). Gibanabana nga gigamit ang 2,300,000 ka bloke nga bato, nga nag-aberids ug 2.3 ka metriko tonelada ang matag usa. Ang mga bloke giporma pag-ayo nga tungod niana mohaom kini bisan sa gintang nga pipila lang ka milimetro. Gitukod usab ang dagkong mga templo; ang usa niini didto sa Karnak, sa Thebes (No sa Bibliya; Jer 46:25; Eze 30:14-16) mao ang kinadak-ang estruktura nga mga haligi nga sukad gitukod sa tawo.

Ang pagtuli maoy usa ka naandang batasan sa mga Ehiptohanon sukad pa sa kakaraanan, ug ang Bibliya nagtala kanila lakip sa ubang tinuling mga katawhan.​—Jer 9:​25, 26.

Ang edukasyon daw pangunang mabatonan diha sa mga tunghaan sa mga eskriba nga gidumala sa mga saserdote. Gawas nga eksperto sa Ehiptohanong mga sinulat, ang mga eskriba sa hari bug-os sinati usab sa Aramaikong cuneiform; sa tungatunga sa ikaduhang milenyo W.K.P. ang mga sakop nga magmamando sa Sirya ug Palestina kanunay nang nakigkomunikar sa kaulohan sa Ehipto ginamit ang Aramaiko. Naugmad na pag-ayo ang Ehiptohanong matematika aron mahimo ang dagkong kalamposan sa pagpanukod nga nahisgotan na, ug ang mga kahibalo sa mga prinsipyo sa geometriya ug algebra nabatonan na usab. Angayng matikdan nga “si Moises natudloan sa tanang kaalam sa mga Ehiptohanon.” (Buh 7:22) Bisan tuod nga daghan ang bakak nga kaalam sa Ehipto, dihay mabatonan usab nga pipila ka mapuslanong kahibalo.

Ang kagamhanan ug balaod nasentro sa hari o Paraon, nga giisip nga usa ka diyos diha sa tawhanong dagway. Siya nagmando sa yuta pinaagi sa mga luyoluyo, o mga ministro, ug pinaagi sa feudal nga mga pangulo, kansang gahom kaindig nianang sa hari sa panahon nga huyang ang hari. Lagmit kining feudal nga mga pangulo sa pagkatinuod giisip nga mga hari niadtong ilalom sa ilang dominyo, sa ingon nagpamatuod sa gihisgotan sa Bibliya nga “mga hari [plural] sa Ehipto” sa dihang nagtumong sa espesipikong mga panahon. (2Ha 7:6; Jer 46:25) Human sakopa sa Ehipto ang Nubia-Etiopia sa H, ang maong rehiyon gimandoan sa usa ka gobernador nga gitawag nga “anak sa hari sa Cus,” ug may ebidensiya nga dihay usa usab ka Ehiptohanong gobernador didto sa Fenicia.

Walay aktuwal nga kodigo sa balaod nga nasayrang naggikan sa Ehipto; naglungtad ang mga balaod apan kini maoy mando lamang sa hari, sama niadtong mando ni Paraon nga pahimoon ug mga tisa ang mga Israelinhon ug ang sugo nga lumsan ang tanang bag-ong natawo nga batang lalaki nga Israelinhon. (Ex 1:8-22; 5:6-18; itandi ang Gen 41:44.) Gipabuhisan ang tanang abot sa mga tag-iyag yuta, ug mopatim-aw nga kini nagsugod sa adlaw ni Jose, sa dihang ang tibuok yuta, gawas sa yuta sa mga saserdote, napanag-iya ni Paraon. (Gen 47:20-26) Ang mga buhis naglakip dili lamang sa mga bahin sa abot o sa kahayopan kondili sa trabaho usab alang sa mga proyekto sa kagamhanan ug sa serbisyo militar. Ang mga silot tungod sa mga krimen naglakip sa pagputol sa ilong, pagdestiyero aron magtrabaho sa mga minahan, pagbunal, pagbilanggo, ug kamatayon, nga sagad pinaagi sa pagpunggot sa ulo.​—Gen 39:20; 40:1-3, 16-22.

Ang mga kostumbre sa kaminyoon nagtugot sa poligamiya ug kaminyoon tali sa mga igsoong lalaki ug babaye, kining ulahing batasan makita sa pipila ka dapit sa Ehipto hangtod sa ikaduhang siglo K.P. May pipila ka Paraon nga nahibaloang nakigminyo sa ilang mga igsoong babaye, lagmit tungod kay walay ubang mga babaye nga giisip nga sagrado aron makig-ipon sa usa ka “buhing diyos.” Ang Balaod nga gihatag sa Israel human sila mobiya sa Ehipto nagdili sa insesto nga kaminyoon, nga nag-ingon, “Ang binuhatan sa yuta sa Ehipto . . . dili kamo magbuhat; [ni] ang binuhatan sa yuta sa Canaan.”​—Lev 18:​3, 6-16.

Ang karaang Ehiptohanong kahibalo bahin sa medisina kanunayng gipresentar ingong siyentipikanhon ug abante kaayo. Bisan tuod nga diha nay pipila ka kahibalo bahin sa anatomiya ug ang pipila ka simpleng mga pamaagi sa operasyon naugmad ug narekord, nadayag usab ang dakong pagkawalay-hibangkaagan. Busa, bisan tuod nga ang usa ka Ehiptohanong sinulat diha sa papiro naghisgot bahin sa kasingkasing ingong nakonektar ngadto sa tanang bahin sa lawas pinaagi sa mga kaugatan, ang samang sinulat naghisgot sa kaugatan ingong maoy agianan, dili sa dugo, kondili sa hangin, tubig, binhi sa lalaki, ug sip-on. Dili lamang kay daghan ang wala masabti sa mga pag-obra sa buhing lawas, kondili ang medikal nga mga sinulat napuno sa salamangka ug patuotuo; ang mga anting-anting ug mga orasyon naglangkob ug dakong bahin sa impormasyon. Ang mga tambal naglakip dili lamang sa makaayong mga hilba ug mga tanom kondili nagreseta usab ug mga sambog sama sa dugo sa mga ilaga, ihi, o tai sa mga langaw, diin, duyog sa mga orasyon, “gituohan nga makahingilin sa demonyo gikan sa lawas sa tawo uban ang tumang kasilag.” (History of Mankind, ni J. Hawkes ug Sir Leonard Woolley, 1963, Tomo I, p. 695) Ang maong kakulang sa pagsabot tingali maoy nakaingon sa pipila ka ‘makahahadlok nga mga sakit sa Ehipto,’ lagmit lakip ang elephantiasis, pagkalibag dugo, buti, epidemya sa bubonic, ophthalmia, ug ubang mga balatian; ang Israel napanalipdan gikan niini tungod sa bug-os nga pagkamasinugtanon. (Deu 7:15; itandi ang Deu 28:​27, 58-60; Am 4:10.) Ang mga pamaagi sa paghinlo nga gibaod sa mga Israelinhon human sa Pagpanggula dako kaayog kalainan kon itandi sa daghang batasan nga gihubit sa Ehiptohanong mga teksto.​—Lev 11:32-40; tan-awa ang SAKIT UG PAGTAMBAL.  

Ang mga negosyo sa Ehipto naglakip sa kasagarang matang: paggamag sudlanang mga kulonon, paghablon, pagpanalsal ug metal, paghimog mga alahas ug mga anting-anting, ug daghang uban pang mga kahanas. (Isa 19:​1, 9, 10) Sa mga tungatunga sa ikaduhang milenyo W.K.P., ang Ehipto nahimong sentro sa paggamag mga bildo.​—Itandi ang Job 28:17.

Ang transportasyon sulod sa nasod nasentro sa Suba sa Nilo. Ang kusog nga hangin gikan sa A nakatabang niadtong molawig nga mga sakayan sa pagsungsong paibabaw sa suba, samtang kadtong mga sakayan nga molawig gikan sa H madala sa sulog sa suba paubos. Gawas pa niining “dakong dalan,” dihay mga kanal ug pipila ka agianan, pananglitan, paingon sa Canaan.

Ang internasyonal nga negosyo gihimo kauban sa ubang Aprikanhong mga nasod pinaagi sa nagapanaw nga panon ug pinaagi sa mga barko agi sa Pulang Dagat, samtang ang dagkong Ehiptohanong mga galera magdalag mga kargamento ug mga pasahero ngadto sa daghang pantalan sa sidlakan sa Dagat Mediteranyo.

Ang besti sa mga Ehiptohanon maoy yano. Ang mga lalaki sa dakong bahin sa sayong kasaysayan magsul-ob lamang ug usa ka matang sa ipron, nga may mga pilo sa atubangan; sa ulahi ang mga kabos na lamang ang walay gisul-ob nga sapot sa ibabaw nga bahin sa lawas. Ang mga babaye magsul-ob ug tag-as, hugot nga kamisola nga may mga estrap sa abaga, nga ang maong besti kasagaran nga ginama sa pino nga lino. Naandan ang paglakaw nga magtiniil, usa ka posibleng hinungdan sa pagkaylap sa pipila ka sakit.

Makita diha sa Ehiptohanong mga dibuho nga ang mga lalaki mubog tupi o upaw, ug binalbasan. (Gen 41:14) Komon na ang paggamit ug pangpaanyag taliwala sa mga babaye.

Ang mga balay sa mga Ehiptohanon nagkadaiya, gikan sa yanong mga payag sa mga kabos hangtod sa hamugaway nga mga mansiyon sa mga adunahan nga may kaugalingong mga tanaman, prutasan, ug mga linaw sa palibot. Sanglit si Potipar nag-alagad ingong opisyal ni Paraon, ang iyang balay lagmit nga usa ka matahom nga mansiyon. (Gen 39:​1, 4-6) Nagkadaiya ang mga muwebles, gikan sa yanong mga bangko hangtod sa maanindot kaayong mga lingkoranan ug mga higdaanan. Ang mga balay nga dili kaayo dagko gitukod palibot sa hawan nga mga sawang. (Itandi ang Ex 8:​3, 13.) Ang pagmasa ug harina ug paglutog pagkaon sagad himoon diha sa sawang. Ang pagkaon alang sa kadaghanang mga Ehiptohanon lagmit maoy tinapay nga sebada, utanon, isda (nga abunda ug barato; Num 11:5), ug serbesa, ang komon nga ilimnon. Kadtong makaarang, magdugang ug nagkadaiyang mga karne sa ilang pagkaon.​—Ex 16:3.

Ang Ehiptohanong mga sundalo migamit sa kasagarang mga hinagiban sa maong panahon: pana ug udyong, bangkaw o salapang, batuta, atsa, ug baraw. Ang mga karo hinungdanon kaayo sa ilang pagpakiggubat. Bisan tuod nga ang mga armadura sa lawas daw wala kaayo gamita sa sayosayong panahon, sa ulahi gigamit na kini sama sa mga helmet, nga kasagarang gidayandayanan ug balhibo sa langgam. Busa, ang tagna ni Jeremias (46:2-4) naghatag ug tukmang paghubit bahin sa Ehiptohanong kasundalohan sa ikapitong siglo W.K.P. Ang kadaghanan sa kasundalohan daw nalangkoban sa mga girekluta gikan sa katawhan; sa mas ulahing panahon ang mersenaryong kasundalohan gikan sa ubang kanasoran kanunayng gipaapil.​—Jer 46:7-9.

Kasaysayan. Ang Ehiptohanong kasaysayan gikan sa sekular nga mga tinubdan dili kaayo tino, ilabina sa mas sayong mga yugto.​—Tan-awa ang KRONOLOHIYA (Ehiptohanong Kronolohiya).

Pagduaw ni Abraham. Human sa Lunop (2370-2369 W.K.P.) ug sa misunod nga pagkabahinbahin sa katawhan sa Babel, ang mga Hamihanon miokupar sa Ehipto. Sa panahon (tali sa 1943 W.K.P. ug 1932 W.K.P.) nga ang gutom nagpugos kang Abraham (Abram) sa pagbiya sa Canaan ug sa pag-adto sa Ehipto, dihay usa ka gingharian nga gimandoan sa usa ka Paraon (wala nganli sa Bibliya).​—Gen 12:​4, 14, 15; 16:16.

Ang Ehipto lagmit madinawaton sa mga langyaw, ug mopatim-aw nga dili mabatokon sa nagbalhinbalhin nga si Abraham, usa nga tigpuyo sa tolda. Apan ang kahadlok ni Abraham nga siya patyon tungod sa iyang matahom nga asawa dayag nga nagpakita sa ubos nga moralidad sa Ehipto. (Gen 12:11-13) Ang mga hampak nga gipadangat kang Paraon tungod sa iyang pagdala kang Sara ngadto sa iyang balay epektibo ug miresulta sa pagpapahawa kang Abraham gikan sa nasod; sa dihang siya mibiya, iyang gidala dili lamang ang iyang asawa kondili ang iyang midaghang kabtangan usab. (Gen 12:15-20; 13:​1, 2) Tingali ang sulugoong babaye ni Sara nga si Agar nabatonan ni Abraham panahon sa iyang pag-estar sa Ehipto. (Gen 16:1) Si Agar nahimong inahan sa anak nga lalaki ni Abraham nga si Ismael (1932 W.K.P.), ug sa pagdako, si Ismael naminyo sa usa ka babaye gikan sa Ehipto, ang yutang natawhan sa iyang inahan. (Gen 16:​3, 4, 15, 16; 21:21) Busa, ang mga Ismaelinhon ingong usa ka rasa sa sinugdan maoy mga Ehiptohanon, ug usahay sila nakaabot sa pagkampo duol sa utlanan sa Ehipto.​—Gen 25:13-18.  

Ang ikaduhang gutom naghimo na usab sa Ehipto nga usa ka dapit nga dalangpanan, apan karon (human sa 1843 W.K.P., ang tuig sa pagkamatay ni Abraham) gisugo ni Jehova si Isaac nga dili gayod mobalhin nianang yutaa.​—Gen 26:​1, 2.

Si Jose didto sa Ehipto. Unya, duolan sa duha ka siglo human sa pag-estar ni Abraham sa Ehipto, ang batan-ong anak nga lalaki ni Jacob nga si Jose gibaligya ngadto sa nagapanawng panon sa mga Midianhon-Ismaelinhon ug gibaligya pag-usab didto sa Ehipto ngadto sa usa ka opisyal sa palasyo ni Paraon (1750 W.K.P.). (Gen 37:25-28, 36) Ingon sa gipahayag ni Jose ngadto sa iyang mga igsoon, kini gitugotan sa Diyos aron sa pag-andam sa dalan sa pagtipig nga buhi sa banay ni Jacob sulod sa panahon sa grabeng gutom. (Gen 45:5-8) Ang taho bahin sa dagkong mga panghitabo sa kinabuhi ni Jose naghatag gayod ug tukmang larawan bahin sa Ehipto. (Tan-awa ang JOSE Num. 1.) Ang mga titulo sa mga opisyal, kostumbre, besti, paggamit sa salamangka, ug daghan pang mga detalye nga gihubit mapamatud-an pinaagi sa mga impormasyon nga mabatonan gikan sa mga monyumento, larawan, ug mga sinulat sa Ehipto. Pananglitan, ang paghimo kang Jose ingong usa ka gobernador sa Ehipto (Gen 41:42), nahiuyon sa pamaagi nga gilarawan diha sa mga inskripsiyon ug sa mga dibuho sa paril sa Ehipto.​—Gen kap 45-47.

Ang pag-ayad sa mga Ehiptohanon sa pagpakigpangaon sa mga Hebreohanon, sama sa pagpangaon nga gihikay ni Jose alang sa iyang mga igsoon, lagmit maoy tungod sa relihiyoso o rasanhong garbo ug pagpihig, o lagmit may kalabotan kadto sa ilang pagtamay sa mga magbalantay sa kahayopan. (Gen 43:​31, 32; 46:31-34) Kining ulahing tinamdan, lagmit maoy tungod sa sosyal nga sistema sa mga Ehiptohanon, diin ang mga magbalantay sa kahayopan giklasipikar nga duol sa kinaubsan nga hut-ong sa katilingban; o lagmit tungod sa limitadong yuta nga tikaron, ilang giayran kadtong nangitag kasibsiban sa ilang mga panon sa mga hayop.

“Yugto sa mga Hyksos.” Daghang komentarista ang nagbutang sa petsa sa pagsulod ni Jose ngadto sa Ehipto ug nianang sa iyang amahan ug sa iyang banay diha sa nailhan pag-ayong Yugto sa mga Hyksos. Apan, sumala sa komento ni Merrill Unger (Archaeology and the Old Testament, 1964, p. 134): “Ikasubo, [kining yugtoa] maoy usa ka dakong tanghaga sa Ehipto, ug ang pagpanakop sa mga Hyksos dili kaayo bug-os masabtan.”

Ang ubang mga eskolar nagpetsa sa yugto sa mga Hyksos sa “Ikanapulog-tulo hangtod sa Ikanapulog-pito nga mga Dinastiya” nga may 200-ka-tuig nga pagmando; ang uban nagpetsa niini nga yugto sa “Ikanapulog-lima ug Ikanapulog-unom nga mga Dinastiya” sulod sa usa ka siglo ug tunga o sa usa lamang ka siglo. Ang ngalang Hyksos gisabot sa pipila nga nagkahulogang “Magbalantay nga mga Hari,” ug sa uban ingong “Mga Magmamando sa Langyawng Kayutaan.” Ang mga pangagpas bahin sa ilang rasa o nasyonalidad mas nagkadaiya, nga gisugyot lakip niini ang mga Indo-Uropanhon gikan sa Caucasus o bisan sa Sentral Asia, mga Hitihanon, Siryanhon-Palestinianhong mga magmamando (mga Canaanhon o Amorihanon), ug Arabianhong mga tribo.

Gihulagway sa pipila ka arkeologo ang “pagpanakop sa mga Hyksos” sa Ehipto ingong mga panon sa amihanan nga malukpanong nagapangdaog latas sa Palestina ug Ehipto pinaagi sa matulin nga mga karo, samtang ang uban nagtumong niini ingong hinayhinay nga pagpangdaog, nga mao, usa ka inanay nga pagsulod sa mga tigbalhinbalhin o dili-bug-os nga mga tigbalhinbalhin kinsa hinayhinayng nagkontrolar sa nasod sa matag dapit niini sulod sa usa ka panahon o pinaagi sa usa ka kalit nga kudeta nga naghimo sa ilang kaugalingon nga pangulo sa naglungtad nga kagamhanan. Diha sa basahon nga The World of the Past (Bahin V, 1963, p. 444) si arkeologo Jacquetta Hawkes nagpahayag: “Wala na hunahunaa nga ang Hyksos nga mga magmamando . . . naghawas sa pagsulong sa usa ka nagapangdaog nga panon sa mga taga-Asia. Ang ngalan daw nagkahulogang Mga Magmamando sa Kabukiran, ug sila maoy mga naglatagaw nga mga grupo sa mga Semihanon kinsa dugay nang miabot sa Ehipto aron sa pagnegosyo ug sa uban pang makigdaiton nga mga katuyoan.” Bisan tuod mao kini ang hunahuna sa kadaghanan karong adlawa, malisod gihapon ipatin-aw kon sa unsang paagi ang “naglatagaw nga mga grupo” nakagahom sa yuta sa Ehipto, ilabina nga ang “Ikanapulog-duha nga Dinastiya,” una pa niini nga yugto, giisip nga maoy naghatod sa nasod sa kinatayuktokan nga gahom niini.

Sumala sa giingon sa The Encyclopedia Americana (1956, Tomo 14, p. 595): “Ang bugtong detalyadong asoy bahin kanila [ang mga Hyksos], taliwala sa karaang magsusulat, mao ang dili-kasaligang asoy sa usa ka nawalang sinulat ni Manetho, nga gihisgotan ni Josephus diha sa iyang tubag kang Apion.” Ang mga pamulong nga giingon ni Josephus nga iya ni Manetho mao ang tinubdan sa ngalang Hyksos. Makaiikag, si Josephus, nga nangangkon nga nagkutlo kang Manetho pulong por pulong, naghisgot sa asoy ni Manetho nga direktang naglangkit sa mga Hyksos ngadto sa mga Israelinhon. Si Josephus, daw midawat niini nga paglangkit apan hugot nga miergo batok sa daghang detalye bahin sa asoy. Daw iyang gipalabi ang hubad sa Hyksos ingong “binihag nga mga magbalantay sa kahayopan” inay nga “mga haring-magbalantay.” Si Manetho, matod ni Josephus, naghisgot sa mga Hyksos ingong nagsakop sa Ehipto nga wala makiggubat, naggun-ob sa mga siyudad ug sa “mga templo sa mga diyos,” ug nagpamatay ug nanglaglag. Sila gihulagway nga nagpuyo sa rehiyon sa Delta. Sa kataposan, giingon nga ang mga Ehiptohanon nakabangon, nakig-away sa usa ka dugay ug mangilngig nga gubat nga may 480,000 ka lalaki, naglikos sa mga Hyksos sa ilang pangunang siyudad sa Avaris ug dayon sa talagsaong paagi, nagkasabot nga sila tugotan nga mobiya sa nasod nga dili unsaon dala ang ilang mga banay ug mga kabtangan, nga tungod niana sila nangadto sa Judea ug nagtukod sa Jerusalem.​—Against Apion, I, 73-105 (14-16); 223-232 (25, 26).

Diha sa mga sinulat nga gisulat sa samang panahon, ang mga ngalan niini nga mga magmamando giunhan sa mga titulo sama sa “Maayong Diyos,” “Anak nga Lalaki ni Reʽ,” o Hik-khoswet, “Magmamando sa Langyawng Kayutaan.” Ang terminong “Hyksos” dayag nga naggikan niining ulahing titulo. Ang Ehiptohanong mga dokumento human gilayon sa ilang pagmando nagtawag kanila nga mga taga-Asia. Bahin niining yugtoa sa Ehiptohanong kasaysayan, si C. E. DeVries miingon: “Sa pagsulay sa paglangkit sa sekular nga kasaysayan uban sa biblikanhong impormasyon, gipakasama sa pipila ka eskolar ang pagpalagpot sa mga Hyksos gikan sa Ehipto ngadto sa Pagpanggula sa mga Israelinhon, apan ang kronolohiya wala magpaluyo niini nga ideya, ug ang uban pang mga hinungdan naghimo niini nga pangagpas nga dili makataronganon. . . . Ang gigikanan sa mga Hyksos dili tino; sila naggikan sa usa ka dapit sa Asia ug sa dakong bahin nagbatog Semitikanhong mga ngalan.”​—The International Standard Bible Encyclopedia, giedit ni G. Bromiley, 1982, Tomo 2, p. 787.

Sanglit ang pagtuboy kang Jose diha sa gahom ug ang mga kaayohan nga gihatag niini sa Israel maoy tungod sa tabang sa Diyos, dili na kinahanglan nga mangita pag laing rason pinaagi sa mahigalaong “Mga Magbalantay nga Hari.” (Gen 45:7-9) Apan posible nga ang asoy ni Manetho, ang pasukaranan sa ideya bahin sa mga “Hyksos,” nagrepresentar lamang sa tinuis nga tradisyon, usa nga naugmad sa mas sayong mga paningkamot sa mga Ehiptohanon aron sa paglilong kon unsa ang nahitabo diha sa ilang yuta panahon sa pag-estar sa mga Israelinhon sa Ehipto. Ang dako kaayong epekto diha sa nasod tungod sa paghupot ni Jose sa katungdanan ingong hawas nga magmamando (Gen 41:39-46; 45:26); ang dakong kausaban nga gikahatag sa iyang administrasyon, nga miresulta sa pagbaligya sa mga Ehiptohanon sa ilang yuta ug bisan gani sa ilang kaugalingon ngadto kang Paraon (Gen 47:13-20); ang 20-porsiyento nga buhis gikan sa ilang abot nga ilang gibayad human niana (Gen 47:21-26); ang 215 ka tuig nga pagpuyo sa mga Israelinhon didto sa Gosen, nga sa ngadtongadto sila milabaw pa kay sa mga lumad nga katawhan diha sa gidaghanon ug sa kusog, sumala sa gipahayag ni Paraon (Ex 1:7-10, 12, 20); ang Napulo ka Hampak ug ang kadaot nga ilang nahiagoman dili lamang sa ekonomiya sa Ehipto kondili ilabina gayod sa ilang relihiyosong mga tinuohan ug sa kadungganan sa ilang mga saserdote (Ex 10:7; 11:1-3; 12:​12, 13); ang Pagpanggula sa Israel human mamatay ang tanang panganay sa Ehipto ug dayon ang kalaglagan sa hamiling Ehiptohanong kasundalohan didto sa Pulang Dagat (Ex 12:2-38; 14:1-28)​—kining tanan nagkinahanglan gayod ug minamaomao nga pagpatin-aw sa Ehiptohanong mga opisyal.

Angayng hinumdoman nga ang pagrekord sa kasaysayan sa Ehipto, maingon man sa daghang kayutaan sa Tungang Sidlakan, nalangkit gayod sa mga saserdote, nga ilalom sa ilang pagtudlo nabansay ang mga eskriba. Posible gayod nga ang pipila ka pahayag sa tigpropaganda inimbento aron ipatin-aw ang kapakyasan sa mga diyos sa Ehipto sa pagpugong sa katalagman nga gipahinabo ni Jehova nga Diyos batok sa Ehipto ug sa katawhan niini. Ang kasaysayan, bisan ang dili pa dugayng kasaysayan, nagtala ug daghang panghitabo diin gituis pag-ayo sa maong mga propaganda ang mga kamatuoran mao nga ang mga gilupigan gihulagway ingong mao ang mga manlulupig, ug ang inosenteng mga biktima gihulagway ingong mao ang peligroso ug mabangis nga mga manghahasi. Ang asoy ni Manetho (kapin sa usa ka libo ka tuig human sa Pagpanggula), kon natipigan ni Josephus nga may pagkatukma, lagmit nag-asoy sa tinuis nga tradisyon nga gipasa sa misunod nga mga kaliwatan sa mga Ehiptohanon aron ipatin-aw ang paninugdang mga panghitabo sa tinuod nga asoy sa Bibliya mahitungod sa Israel didto sa Ehipto.​—Tan-awa ang PAGPANGGULA (Ang Pagkatinuod sa Asoy sa Pagpanggula).

Pagkaulipon sa Israel. Sanglit wala nganli sa Bibliya ang Paraon nga nagsugod sa paglupig sa mga Israelinhon (Ex 1:8-22) ni ang Paraon nga giatubang ni Moises ug Aaron ug sa iyang paghari nahitabo ang Pagpanggula (Ex 2:23; 5:1), ug sanglit kining mga hitaboa tinuyong wala ilakip sa Ehiptohanong mga rekord o kaha gihanaw na, imposible nga ibutang kini nga mga panghitabo sa bisan unsang espesipikong dinastiya ni sa paghari sa bisan unsang partikular nga Paraon sa sekular nga kasaysayan. Si Ramses (Rameses) II (sa “Ikanapulog-siyam nga Dinastiya”) sagad nga gituohan ingong mao ang malupigong Paraon tungod sa paghisgot sa pagtukod sa mga siyudad sa Pitom ug Raamses sa Israelinhong mga mamumuo. (Ex 1:11) Gituohan nga kini nga mga siyudad natukod panahon sa paghari ni Ramses II. Sa Archaeology and the Old Testament (p. 149) si Merrill Unger mikomento: “Tungod sa iladong batasan ni Raamses II sa pagpangagaw ug kalamposan nga gihimo sa iyang mga gisundan, kini nga mga dapit lagmit gitukod lamang pag-usab o gipadako lamang niya.” Sa pagkatinuod ang ngalang “Rameses” daw nagtumong sa tibuok nga distrito nga naglungtad na sa panahon ni Jose.​—Gen 47:11.

Tungod sa pagluwas nga gihimo sa Diyos pinaagi kang Moises, ang nasod sa Israel napahigawas gikan sa “balay sa mga ulipon” ug sa “hudno nga puthaw,” ingon sa padayong pagtawag sa Ehipto sa mga magsusulat sa Bibliya. (Ex 13:3; Deu 4:20; Jer 11:4; Miq 6:4) Kap-atan ka tuig sa ulahi ang Israel nagsugod sa pagsakop sa Canaan. Dihay paningkamot sa paglangkit niining Biblikanhong panghitabo sa kahimtang nga gihubit diha sa gitawag nga mga Papan sa Amarna, nga nakaplagan sa Tell el-Amarna didto sa Nilo, mga 270 km (170 mi) sa H sa Cairo. Ang 379 ka papan maoy mga sulat sa nagkalainlaing Canaanhon ug Siryanhon nga mga magmamando (lakip niadtong sa Hebron, Jerusalem, ug Lakis), daghan niini naundan sa mga reklamo ngadto sa nagmandong Paraon (nailhan sa kadaghanan nga si Akhenaton) bahin sa pagpanulong ug pagpangagaw sa “mga Habiru” (ʽapiru). Bisan tuod ang pipila ka eskolar misulay sa pag-ila sa “mga Habiru” ingong mao ang mga Hebreohanon, o mga Israelinhon, ang mga kaundan sa mismong mga sulat wala magbutyag niini. Gipakita niini nga ang mga Habiru maoy mga manunulong lamang, nga usahay nakig-abin sa pipila ka Canaanhong mga magmamando sa panagbangi sulod sa mga siyudad ug mga rehiyon. Usa sa mga lungsod nga gihasi sa mga Habiru mao ang Byblos sa amihanang Lebanon, nga dili maabot sa mga pag-atake sa mga Israelinhon. Dugang pa, wala kini maghatag ug larawan nga nagtandi sa dagkong mga gubat ug kadaogan sa pagsakop sa mga Israelinhon sa Canaan human sa Pagpanggula.​—Tan-awa ang HEBREOHANON, I (Ang “mga Habiru”).

Ang pag-estar sa Israel didto sa Ehipto nasilsil pag-ayo sa handomanan sa nasod, ug ang ilang milagrosong kagawasan gikan sa maong yuta kanunayng ginahandom ingong talagsaong pamatuod sa pagka-Diyos ni Jehova. (Ex 19:4; Lev 22:​32, 33; Deu 4:32-36; 2Ha 17:36; Heb 11:23-29) Busa may gipamulong nga “Ako mao si Jehova nga imong Diyos sukad pa sa yuta sa Ehipto.” (Os 13:4; itandi ang Lev 11:45.) Walay usa ka kahimtang o panghitabo nga nakalabaw niini hangtod nga ang ilang pagkagawas gikan sa Babilonya naghatag kanila ug dugang pamatuod sa gahom ni Jehova sa pagluwas. (Jer 16:​14, 15) Ang ilang kasinatian didto sa Ehipto gisulat diha sa Balaod nga gihatag kanila (Ex 20:​2, 3; Deu 5:12-15); kini maoy pasukaranan sa pista sa Paskuwa (Ex 12:1-27; Deu 16:1-3); nahimo nilang giya sa ilang mga pakiglabot sa langyawng mga pumoluyo (Ex 22:21; Lev 19:​33, 34) ug sa kabos nga mga tawo nga nagbaligya sa ilang kaugalingon sa pagkaulipon (Lev 25:39-43, 55; Deu 15:12-15); nagtaganag legal nga pasukaranan sa pagpili ug pagbalaan sa tribo ni Levi alang sa pag-alagad sa sangtuwaryo (Num 3:11-13). Tungod sa langyawng pagpuyo sa Israel didto sa Ehipto, ang mga Ehiptohanon nga nakakab-ot sa partikular nga mga kinahanglanon mahimong dawaton sa kongregasyon sa Israel. (Deu 23:​7, 8) Ang mga gingharian sa Canaan ug ang katawhan sa kasikbit nga kayutaan mibatig kalisang ug kahadlok tungod sa mga taho nga ilang nadungog bahin sa gahom sa Diyos nga gipasundayag batok sa Ehipto, nga naghatag ug kahigayonan sa pagpanakop sa Israel (Ex 18:​1, 10, 11; Deu 7:17-20; Jos 2:​10, 11; 9:9) ug kini ginahandom sulod sa daghang kasiglohan human niadto. (1Sa 4:​7, 8) Sa tibuok nilang kasaysayan, ang tibuok nasod sa Israel miawit bahin niining mga hitaboa diha sa ilang mga awit.​—Sal 78:43-51; Sal 105 ug 106; 136:10-15.

Human masakop sa Israel ang Canaan. Ayha pa sa paghari ni Paraon Merneptah, anak nga lalaki ni Ramses II (sa ulahing bahin sa “Ikanapulog-siyam nga Dinastiya”), nga dihay direktang paghisgot sa mga Ehiptohanon bahin sa Israel; ngani, mao lamang kini ang direktang paghisgot kanila ingong usa ka katawhan nga nakaplagan sukad masukad sa karaang Ehiptohanong mga rekord. Diha sa usa ka bantayog sa kadaogan, gipanghambog ni Merneptah ang mga kapildihan nga iyang gipahamtang sa lainlaing mga siyudad sa Canaan ug dayon nangangkon: “Ang Israel gihimong awaaw, ang iyang binhi wala na.” Bisan tuod kini tingali maoy pagpanghambog lamang, dayag nga kini nagpamatuod nga ang Israel naestablisar na nianang higayona sa Canaan.

Walay gitaho nga pakiglabot ang Israel sa Ehipto sulod sa yugto sa mga Maghuhukom o panahon sa mga paghari ni Saul ug David, gawas sa paghisgot sa panagsangka tali sa usa sa mga manggugubat ni David ug sa usa ka Ehiptohanon nga “talagsaon ang gidak-on.” (2Sa 23:21) Panahon sa paghari ni Solomon (1037-998 W.K.P.), ingon niana ang relasyon tali sa duha ka nasod nga tungod niana si Solomon nakahimog pakig-alyansa sa kaminyoon uban kang Paraon, nga nagkuha sa iyang anak nga babaye ingong asawa. (1Ha 3:1) Wala hisgoti kon kanus-a sakopa niining wala-mailhing Paraon ang Gezer, nga niadtong panahona maoy iyang gihatag sa iyang anak nga babaye ingong panamilit nga gasa sa kasal, o bugay. (1Ha 9:16) Si Solomon nakignegosyo usab sa Ehipto, nga namalit ug mga kabayo ug mga ginama-sa-Ehipto nga mga karo.​—2Cr 1:​16, 17.

Apan, ang Ehipto maoy tagoanan sa pipila ka kaaway sa mga hari sa Jerusalem. Si Hadad nga Edomhanon miikyas ngadto sa Ehipto human malaglag ni David ang Edom. Bisan tuod usa ka Semihanon, si Hadad gipasidunggan ni Paraon pinaagi sa paghatag kaniyag balay, pagkaon, ug yuta; siya naminyo sa harianong banay, ug ang iyang anak, si Genubat, giisip nga usa ka anak nga lalaki ni Paraon. (1Ha 11:14-22) Sa ulahi si Jeroboam, kinsa nahimong hari sa amihanang gingharian sa Israel human mamatay si Solomon, midangop usab sulod sa usa ka panahon didto sa Ehipto sa paghari ni Sisak.​—1Ha 11:40.

Si Sisak (nailhan nga Sheshonk I diha sa Ehiptohanong mga rekord) nagtukod ug usa ka Libyanhong dinastiya sa mga Paraon (ang “Ikakawhaag-duha nga Dinastiya”), nga ang kaulohan niini nahimutang sa Bubastis sa sidlakang rehiyon sa Delta. Sa ikalimang tuig sa paghari sa anak nga lalaki ni Solomon nga si Rehoboam (993 W.K.P.), gisulong ni Sisak ang Juda pinaagi sa usa ka gamhanang puwersa sa mga karo, mangangabayo, ug sa mga sundalong nagbaktas lakip sa mga Libyanhon ug mga Etiopianhon; iyang nailog ang daghang siyudad ug gani naghulga sa Jerusalem. Tungod sa kaluoy ni Jehova, wala malaglag ang Jerusalem, apan ang dakong bahandi niini gitugyan ngadto kang Sisak. (1Ha 14:​25, 26; 2Cr 12:2-9) Usa ka linilok diha sa paril sa templo sa Karnak naglarawan sa pagpakiggubat ni Sisak ug nagtala sa daghang siyudad sa Israel ug Juda nga nailog.  

Si Zera nga Etiopianhon, nga nangulo sa usa ka milyong Etiopianhon ug Libyanhong kasundalohan batok kang Haring Asa sa Juda (967 W.K.P.), lagmit nagsugod sa iyang pagmartsa gikan sa Ehipto. Ang iyang kasundalohan, nga nagtigom didto sa walog sa Zepata sa HK sa Jerusalem, nakaagom sa bug-os nga kapildihan.​—2Cr 14:9-13; 16:8.

Ang Juda ug Israel nakatagamtam ug kalinaw gikan sa Ehiptohanong pag-atake sulod sa laing duha ka siglo. Ang Ehipto lagmit nakasinatig dakong kagubot niining yugtoa, uban sa pipila ka dinastiya nga nagmando usab nianang panahona. Sa kasamtangan, ang Asirya mitumaw ingong mao ang dominanteng gahom sa kalibotan. Si Oseas, ang kataposang hari sa napulo-ka-tribo nga gingharian sa Israel (mga 758-740 W.K.P.), nahimong sakop sa Asirya ug dayon misulay sa pagbali sa yugo sa Asirya pinaagi sa pagpakigkunsabo kang Haring So sa Ehipto. Ang maong paningkamot napakyas, ug ang amihanang gingharian sa Israel sa wala madugay napukan sa Asirya.​—2Ha 17:4.

Ang Ehipto daw nailalom sa dakong pagdominar sa Nubianhon-Etiopianhong mga elemento niining higayona, nga ang “Ikakawhaag-lima nga Dinastiya” giisip ingong Etiopianhon. Si Rabsake, ang mapasiatabon nga opisyal sa Asiryanhon nga si Haring Senakerib, nag-ingon sa katawhan sa siyudad sa Jerusalem nga ang pagsalig sa Ehipto alang sa tabang maoy pagsalig sa usa ka “gupok nga tangbo.” (2Ha 18:19-21, 24) Si Haring Tirhaka sa Etiopia, kinsa mimartsa ngadto sa Canaan niadtong panahona (732 W.K.P.) ug temporaryong nagpalinga sa atensiyon ug sa kasundalohan sa Asirya, gituohan sa kadaghanan nga mao ang Etiopianhong magmamando sa Ehipto nga si Paraon Taharqa. (2Ha 19:8-10) Daw kini gipamatud-an sa unang tagna ni Isaias (Isa 7:​18, 19) nga “taghoyan [ni Jehova] ang mga langaw nga anaa sa kinatumyan sa mga kasapaan sa Nilo sa Ehipto ug ang mga putyokan nga anaa sa yuta sa Asirya,” nga miresulta sa panagbangi sa duha ka gahom didto sa yuta sa Juda ug nagpailalom sa maong yuta sa dobleng kapit-osan. Sumala sa naobserbahan ni Franz Delitzsch: “Ang mga simbolo usab nagkahulogan sa kinaiya sa duha ka nasod: ang langaw nagtumong sa [lamakon nga] Ehipto nga may nagpanon nga mga insekto . . . ug ang putyokan nagtumong sa mas bukiron ug lasangon nga Asirya.”​—Commentary on the Old Testament, 1973, Tomo VII, Isaiah, p. 223.

Si Isaias lagmit nagtagna sa magubot nga kahimtang sa Ehipto sulod sa ulahing bahin sa ikawalo ug sa sayong bahin sa ikapitong siglo W.K.P. diha sa iyang pahayag batok sa Ehipto. (Isa 19) Iyang gihulagway ang sibil nga gubat ug pagkabahinbahin, uban ang panag-away sa “siyudad batok siyudad, gingharian batok gingharian” didto sa Ehipto. (Isa 19:​2, 13, 14) Ang modernong mga historyador nakakaplag ug ebidensiya sa mga dinastiya nga nagmando sa samang higayon sa lainlaing dapit sa maong nasod nianang panahona. Ang mapahitas-ong “kaalam” sa Ehipto lakip ang iyang ‘walay-bili nga mga diyos ug mga maglalamat’ wala makapanalipod kaniya nga dili ikatugyan ngadto “sa kamot sa usa ka mabangis nga agalon.”​—Isa 19:​3, 4.

Pagsulong sa Asirya. Ang Asiryanhon nga si Haring Esar-hadon (katalirongan ni Haring Manases sa Juda [716-662 W.K.P.]) misulong sa Ehipto, nagsakop sa Mempis sa Ubos nga Ehipto ug nagdestiyero sa daghan. Ang nagamandong Paraon nianang panahona dayag nga mao gihapon si Taharqa (Tirhaka).

Si Ashurbanipal mibalik sa pag-atake ug nag-agaw sa siyudad sa Thebes (No-amon sa Bibliya) sa Ibabaw nga Ehipto, diin nahimutang ang labing dakong bahandi sa templo sa Ehipto. Sa makausa pa, gipakita sa Bibliya nga nalangkit ang Etiopianhon, Libyanhon, ug uban pang Aprikanhong katawhan.​—Nah 3:8-10.

Ang Asiryanhong mga garison sa ulahi gikuha gikan sa Ehipto, ug ang nasod nakabaton pag-usab sa pipila ka kalamboan ug gahom nga nahuptan niini sa sinugdan. Sa dihang napukan ang Asirya ngadto sa mga taga-Media ug taga-Babilonya, ang Ehipto nakabaton ug igong kusog (uban ang tabang sa mersenaryong kasundalohan) aron sa pagtabang sa Asiryanhong hari. Si Paraon Neko (II) nangulo sa Ehiptohanong kasundalohan apan, sa pagpaingon didto, giatubang siya sa Judeanhong kasundalohan ni Haring Josias didto sa Megido ug, supak sa iyang kabubut-on, napugos sa pagpakiggubat; siya nagpildi sa Juda ug nagpahinabo sa kamatayon ni Josias. (2Ha 23:29; 2Cr 35:20-24) Tulo ka bulan sa ulahi (sa 628 W.K.P.) si Neko nagtangtang sa anak nga lalaki ug manununod ni Josias nga si Jehoahaz gikan sa trono sa Juda ug nagpuli kaniya sa iyang igsoong lalaki nga si Eliakim (giilisdan ug ngalan nga Jehoiakim), nga nagbihag kang Jehoahaz ngadto sa Ehipto. (2Ha 23:31-35; 2Cr 36:1-4; itandi ang Eze 19:1-4.) Ang Juda karon maghatagan na ug tributo sa Ehipto, nga nagbayad ug pasiunang kantidad nga katumbas sa halos $1,046,000. Niining higayona si manalagnang Uriyas kawang nga mikalagiw ngadto sa Ehipto.​—Jer 26:21-23.

Gipildi ni Nabucodonosor. Apan ang tinguha sa Ehipto nga maestablisar pag-usab ang Ehiptohanong pagkontrolar sa Sirya ug Palestina maoy lumalabay lamang; ang Ehipto gitakda nga moinom sa mapait nga kopa sa kapildihan, sumala sa tagna ni Jehova nga gipahayag na ni Jeremias (25:17-19). Ang pagkapukan sa Ehipto nagsugod pinaagi sa bug-os nga kapildihan niini didto sa Carkemis duol sa Suba sa Euprates pinaagi sa mga Babilonyanhon ilalom ni Nabucodonosor ingong manununod nga prinsipe niadtong 625 W.K.P., usa ka panghitabo nga gihubit sa Jeremias 46:2-10 maingon man diha sa usa ka Babilonyanhong cronica.

Si Nabucodonosor, nga nianang higayona nahimong hari sa Babilonya, nag-ilog sa Sirya ug Palestina, ug ang Juda nahimong sakop nga estado sa Babilonya. (2Ha 24:1) Ang Ehipto mihimog kataposang lakang aron magpabiling usa ka gahom diha sa Asia. Usa ka puwersa militar ni Paraon (ang iyang ngalan wala hisgoti diha sa Bibliya) migula gikan sa Ehipto ingong tubag sa hangyo ni Haring Zedekias alang sa militaryong tabang sa iyang pag-alsa batok sa Babilonya niadtong 609-607 W.K.P. Kay temporaryo lamang nga nakapahunong sa paglikos sa mga Babilonyanhon, ang kasundalohan sa Ehipto napugos sa pagsibog, ug ang Jerusalem gibiyaan nga nalaglag.​—Jer 37:5-7; Eze 17:15-18.

Bisan pa sa kusganong pasidaan ni Jeremias (Jer 42:7-22), ang nahibilin sa katawhan sa Juda mikalagiw ngadto sa Ehipto ingong dalangpanan, ug dayag nga miduyog sa mga Hudiyo nga didto na sa maong yuta. (Jer 24:​1, 8-10) Ang mga dapit nga espesipikong gihisgotan nga didto sila mipuyo mao ang Tapanhes, lagmit usa ka kuta nga siyudad sa rehiyon sa Delta (Jer 43:7-9); Migdol; ug Nop, nga giisip nga mao ra usab ang Mempis, usa ka sayong kaulohan sa Ubos nga Ehipto (Jer 44:1; Eze 30:13). Busa, “ang pinulongan sa Canaan” (dayag nga mao ang Hebreohanon) karon gigamit na didto sa Ehipto niini nga mga kagiw. (Isa 19:18) Sila, sa dakong binuang, nagbuhat na usab didto sa Ehipto ug idolatroso kaayong mga buhat nga tungod niana gihukman ni Jehova ang Juda. (Jer 44:2-25) Apan ang katumanan sa mga tagna ni Jehova midangat sa Israelinhong mga kagiw sa dihang si Nabucodonosor misulong batok sa Ehipto ug nagsakop sa yuta.​—Jer 43:8-13; 46:13-26.

Usa ka Babilonyanhong sinulat, nga pinetsahan sa ika-37 nga tuig ni Nabucodonosor (588 W.K.P.), nakaplagan nga naghisgot sa usa ka pagpakiggubat batok sa Ehipto. Dili ikasulti kon kini nalangkit ba sa orihinal nga pagsakop o sa misunod nga militaryong aksiyon. Bisan pa niana, naangkon ni Nabucodonosor ang bahandi sa Ehipto ingong bayad kaniya tungod sa iyang pagpakiggubat agig pagpahamtang sa paghukom ni Jehova batok sa Tiro, usa ka magsusupak sa katawhan sa Diyos.​—Eze 29:18-20; 30:10-12.

Sa Ezequiel 29:1-16 gitagna ang pagkaawaaw sa Ehipto, nga molungtad ug 40 ka tuig. Lagmit kini midangat human masakop ni Nabucodonosor ang Ehipto. Bisan tuod nga ang pipila ka komentarista naghisgot sa paghari ni Amasis (Ahmose) II, ang manununod ni Hopra, nga nagmalamboon pag-ayo sulod sa kapin sa 40 ka tuig, ilang gihimo kini pinasukad sa testimonya ni Herodotus, kinsa miduaw sa Ehipto kapin sa usa ka tuig sa ulahi. Apan sumala sa Encyclopædia Britannica (1959, Tomo 8, p. 62) nga nagkomento sa asoy ni Herodotus bahin niini nga yugto (ang “Saitiko nga Yugto”): “Ang iyang mga pulong napamatud-ang dili bug-os nga kasaligan kon kini susihon pinasukad sa pipila lang ka lokal nga ebidensiya.” Ang Commentary sa Bibliya ni F. C. Cook, human makamatikod nga si Herodotus wala gani maghisgot sa pag-atake ni Nabucodonosor sa Ehipto, nag-ingon: “Ilado na nga si Herodotus, bisan tuod siya matinumanong nagtala sa tanan nga iyang nadungog ug nakita didto sa Ehipto, nakakuha sa iyang impormasyon bahin sa nangaging kasaysayan gikan sa Ehiptohanong mga saserdote, kansang mga asoy iyang gisagop uban ang pagkamatuotuohon. . . . Ang tibuok nga asoy [ni Herodotus] mahitungod kang Apries [Hopra] ug Amasis nasagolan sa hilabihan nga panagsumpaki ug puno sa leyenda nga tungod niana kami tingali magpanuko gayod sa pagsagop niini ingong tinuod nga kasaysayan. Dili gayod ikatingala nga ang mga saserdote maningkamot sa paglilong sa kaulawan sa nasod nga kini nailalom sa langyawng yugo.” (Nota B., p. 132) Busa, bisan tuod nga ang sekular nga kasaysayan wala maghatag ug tin-awng ebidensiya sa katumanan sa tagna, kita makasalig sa pagkatukma sa rekord sa Bibliya.

Ilalom sa Persianhong pagmando. Ang Ehipto sa ulahi mipaluyo sa Babilonya batok sa nagkadakong gahom sa Medo-Persia. Apan sa 525 W.K.P., ang yuta gisakop ni Cambyses II, anak nga lalaki ni Ciro nga Bantogan, ug sa ingon nailalom sa pagmando sa Persianhong imperyo. (Isa 43:3) Bisan tuod daghang Hudiyo ang mibiya sa Ehipto aron mobalik sa ilang yutang natawhan (Isa 11:11-16; Os 11:11; Zac 10:​10, 11), ang uban nagpabilin sa Ehipto. Busa dihay usa ka kolonya sa mga Hudiyo sa Elephantine (Ehiptohanon, Yeb), nga usa ka pulo sa Nilo duol sa Aswan, mga 690 km (430 mi) sa H sa Cairo. Usa ka hinungdanong kaplag sa mga papiro ang nagpadayag sa mga kahimtang nga nahitabo didto sulod sa ikalimang siglo W.K.P., sa mga panahon sa dihang si Esdras ug Nehemias aktibo didto sa Jerusalem. Kini nga mga dokumento, diha sa Aramaiko, may ngalan ni Sanbalat sa Samaria (Neh 4:​1, 2) ug ni Johanan nga hataas nga saserdote. (Neh 12:22) Makapaikag mao ang usa ka opisyal nga mando nga gipagula panahon sa paghari ni Dario II (423-405 W.K.P.) nga “ang pista sa mga tinapay nga walay igpapatubo” (Ex 12:17; 13:​3, 6, 7) pagasaulogon niini nga kolonya. Angayng matikdan usab ang subsob nga paggamit sa ngalang Yahu, usa ka porma sa ngalang Jehova (o Yahweh; itandi ang Isa 19:18), bisan tuod adunay daghang ebidensiya usab sa tinong pagyuhot sa paganong pagsimba.

Ilalom sa Grego ug Romanhon nga pagmando. Ang Ehipto padayong nailalom sa Persianhong pagmando hangtod sa pagpanakop ni Alejandrong Bantogan niadtong 332 W.K.P., nga nagpahigawas unta sa Ehipto gikan sa yugo sa Persia apan bug-os nga nagtapos sa pagmando sa lumad nga mga Paraon. Ang gamhanang Ehipto sa pagkatinuod nahimong “usa ka gingharian nga ubos.”​—Eze 29:​14, 15.

Panahon sa paghari ni Alejandro natukod ang siyudad sa Alejandria, ug human siya mamatay ang nasod gimandoan sa mga Ptolemy. Niadtong 312 W.K.P., giilog ni Ptolemy I ang Jerusalem, ug ang Juda nahimong lalawigan sa mga Ptolemy sa Ehipto hangtod sa 198 W.K.P. Unya, sa usa ka dugay nga pagpakigbugno batok sa Seleucid nga Imperyo didto sa Sirya, sa kataposan nahunong ang pagkontrolar sa Ehipto sa Palestina sa dihang ang Siryanhon nga si Haring Antiochus III nagpildi sa kasundalohan ni Ptolemy V. Human niadto ang Ehipto inanayng nailalom sa impluwensiya sa Roma. Niadtong 31 W.K.P., sa gubat sa Actium, gibiyaan ni Cleopatra ang panon sa mga barko sa iyang Romanong hinigugma nga si Mark Antony, kinsa gipildi ni Octavius nga apo sa igsoon ni Julio Cesar. Si Octavius nagpadayon sa pagsakop sa Ehipto niadtong 30 W.K.P., ug kini nahimong Romanhong lalawigan. Dinhi niini nga Romanhong lalawigan nga si Jose ug Maria mikalagiw dala ang batang si Jesus aron makaikyas sa pagpamatay nga gisugo ni Herodes, ug mibalik human mamatay si Herodes, sa ingon natuman ang mga pulong ni Oseas, “gikan sa Ehipto gitawag ko ang akong anak.”​—Mat 2:13-15; Os 11:1; itandi ang Ex 4:​22, 23.

Ang “Ehiptohanon” nga mag-aalsa nga nasaypan sa komandante militar sa Jerusalem nga mao si Pablo lagmit mao ra usab ang gihisgotan ni Josephus. (The Jewish War, II, 254-263 [xiii, 3-5]) Ang iyang pag-alsa giingon nga nahitabo panahon sa paghari ni Nero ug sa pagkaprokurador ni Felix sa Judea, mga kahimtang nga mosibo sa asoy sa Buhat 21:37-39; 23:​23, 24.

Ang ikaduhang kalaglagan sa Jerusalem pinaagi sa mga Romano niadtong 70 K.P., naghatag ug dugang katumanan sa Deuteronomio 28:​68, sanglit daghang Hudiyo nga nagpabiling buhi ang gidala ngadto sa Ehipto ingong mga ulipon.​—The Jewish War, VI, 418 (ix, 2).

Ubang Matagnaon ug Simbolikong mga Paghisgot. Ang daghang paghisgot bahin sa Ehipto maoy mga kapahayagan sa paghukom nga gipahayag diha sa simbolikong pinulongan. (Eze 29:1-7; 32:1-32) Alang sa mga Israelinhon, ang Ehipto naghawas sa militaryong kusog ug gahom pinaagi sa politikal nga pakig-alyansa, mao nga ang pagsalig sa Ehipto nagsimbolo sa pagsalig sa tawhanong gahom inay kang Jehova. (Isa 31:1-3) Apan, sa Isaias 30:1-7, gipakita ni Jehova nga ang gahom sa Ehipto maoy panggawas lamang ug dili tinuod, nga nagtawag niini nga “Rahab​—sila alang sa paglingkod nga walay lihok [“si Rahab nga walay gihimo,” JB].” (Itandi ang Sal 87:4; Isa 51:​9, 10.) Apan duyog sa daghang paghukom, dihay mga saad nga daghan gikan sa “Ehipto” makaila ra kang Jehova, hangtod nga kini ikaingon: “Bulahan ang akong katawhan, ang Ehipto.”​—Isa 19:19-25; 45:14.

Gihisgotan ang Ehipto ingong bahin sa gingharian sa simbolikong “hari sa habagatan.” (Dan 11:​5, 8, 42, 43) Sa Pinadayag 11:8 ang dili-matinumanong Jerusalem, diin gilansang ang Ginoong Jesu-Kristo, “sa espirituwal nga diwa” gitawag ug Ehipto. Haom kini sa dihang atong tagdon nga ang dili-matinumanong Jerusalem sa relihiyosong paagi naglupig ug nag-ulipon sa mga Hudiyo. Dugang pa, ang unang mga halad sa Paskuwa gipatay didto sa Ehipto, samtang ang antitipikal nga Kordero sa Paskuwa, si Jesu-Kristo, gipatay didto sa Jerusalem.​—Ju 1:​29, 36; 1Co 5:7; 1Pe 1:19.

Bililhong mga Kaplag nga Papiro. Ang talagsaong uga nga yuta sa Ehipto nagpaposible nga mapreserbar ang mga manuskritong papiro, nga kon diha sa mas umogong mga klima, madaot na unta. Sukad sa ulahing bahin sa ika-19 nga siglo, daghang papiro ang nakaplagan didto, lakip ang daghang Biblikanhong papiro, sama sa Chester Beatty nga koleksiyon. Kini nagtagana ug linaing hinungdanon nga mga kalangkitan tali sa orihinal nga mga sinulat sa Balaang Kasulatan ug sa ulahing mga kopya sa vellum nga manuskrito.