“Yehowa Ƒe Se De Blibo”

1, 2. Nu ka ta ame geɖe medea bubu senyawo ŋu o, gake aleke míate ŋu ava se le mía ɖokui me le Mawu ƒe sewo ŋu?

“SENYAWO hehe la, do globoe wònye . . . Nu sia nu buna ɖe eme vĩi.” Nya mawo dze le agbalẽ aɖe si wota le ƒe 1712 me ke la me. Eŋlɔla fa konyi le ale si ɣeaɖewoɣi senyawo hehe xɔa ƒe geɖe le ʋɔnudrɔ̃ƒewoe ŋu, eye wògblẽa ga na ame siwo le didim be woadrɔ̃ ʋɔnu dzɔdzɔe na yewo la wozua ahedalawo. Le dukɔ geɖe me la, senyawo kple ʋɔnudrɔ̃ɖoɖowo gɔme sese sẽ ale gbegbe le ale si seawo sɔ gbɔe heto vovoe ta, eye wo me yɔ fũu kple madzɔmadzɔnyenye, nazãbubu, kple nya siwo tsia tre ɖe wo nɔewo ŋu ale gbegbe be ame akpa gãtɔ megadea bubu senyawo ŋu o.

² Gake bu nya siawo si to vovo na ema si woŋlɔ anɔ ƒe 2,700 ye nye esi va yi la ŋu kpɔ: “Aleke gbegbe nyemehelɔ̃a wò se lae o!” (Psalmo 119:97) Nu ka tae hakpala la se le eɖokui me vevie nenema? Elabena Yehowa Mawu gbɔe se si kafum wònɔ la tso, ke menye amegbetɔwo ƒe dziɖula aɖeke gbɔe o. Ne èyi edzi srɔ̃ nu tso Yehowa ƒe sewo ŋu la, anɔ eme be àva se le ɖokuiwò me abe hakpala la ene. Nu siawo sɔsrɔ̃ ana nàva se Senala gãtɔ kekeake si le xexea me godoo la ƒe susuwo gɔme.

3, 4. Mɔ kawo nue Yehowa va nye Senala le?

³ Biblia gblɔ na mí be: “Senala kple Ʋɔnudrɔ̃la ɖeka koe li.” (Yakobo 4:12) Nyateƒee, Yehowae nye Senala vavã ɖeka kolia la. Dziƒonuwo gɔ̃ hã le zɔzɔm ɖe eƒe ‘dziƒo ƒe sewo’ dzi. (Hiob 38:33) Yehowa ƒe sewoe le eƒe dɔla kɔkɔe akpe teƒe akpewo hã kplɔm, elabena eɖo wo ɖe hatsotsowo me wotɔwotɔwoe eye wonye Yehowa ƒe subɔla siwo bɔbɔ ɖe ete hewɔa eƒe gbe dzi.—Psalmo 104:4; Hebritɔwo 1:7, 14.

⁴ Yehowa tsɔ sewo na ameƒomea hã. Dzitsinya le mía dometɔ ɖe sia ɖe si, si ɖee fia be dzɔdzɔenyenye lɔ̃lae Yehowa nye. Esi dzitsinya le abe se aɖe si le mía me ene ta la, ate ŋu akpe ɖe mía ŋu míade vovototo nyui kple vɔ̃ dome. (Romatɔwo 2:14) Wotsɔ dzitsinya si de blibo na mía dzila gbãtɔwo, eya ta se ʋɛ aɖewo koe wohiã. (1 Mose 2:15-17) Gake amegbetɔ madeblibo ya hiã se geɖe be wòakplɔe le Mawu ƒe lɔlɔ̃nu wɔwɔ me. Blemafofowo abe Noa, Abraham, kple Yakob ene xɔ sewo tso Yehowa Mawu gbɔ eye woawo hã wotsɔ wo na woƒe ƒomewo. (1 Mose 6:22; 9:3-6; 18:19; 26:4, 5) Yehowa va nye Senala le mɔ si de ŋgɔ wu nu esi wòtsɔ Sea na Israel-dukɔa to Mose dzi. Se siawo siwo Yehowa wɔ la na míesea ale si wòbua dzɔdzɔenyenye gɔme nyuie wu.

 5. Ðe Mose ƒe Sea nye se sesẽ siwo wotsɔ do agbae na amewoa, eye nu ka tae nèɖo eŋu nenema?

⁵ Ewɔna na ame geɖe be Mose ƒe Sea nye se vovovo siwo wotsɔ do agba na amewo eye wosesẽ. Gake mele nenema kura o. Se vovovo siwo wu 600 ye ƒo ƒu nye Se sia. Adze abe ɖe wosɔ gbɔ ŋutɔ ene, gake bu esia ŋu kpɔ ko: Va ɖo ƒe alafa 20 lia ƒe nuwuwu la, Amerika ƒe dukplɔsewo xɔ segbalẽ siwo katã ƒe axawo wu 150,000. Wogatsɔa se bubu siwo ade 600 kpenɛ ƒe eve ɖe sia ɖe! Eya ta ne wòanye agbɔsɔsɔ ƒe nyae la, ke amegbetɔwo ƒe se siwo woli kɔe ɖi la na Mose ƒe Sea ƒe agbɔsɔsɔ meɖi naneke kura o. Gake Mawu ƒe Se ma kplɔ Israel-viwo le agbenɔnɔ ƒe akpa siwo gbɔ egbegbesewo meɖo haɖe kura gɔ̃ hã o. Na míada ŋku ɖe eme akpɔ.

6, 7. (a) Nu kae na Mose ƒe Sea to vovo na se bubuawo, eye sedede kae nye vevitɔ le Sea me? (b) Aleke Israel-viwo aɖee afiae be yewolɔ̃ ɖe Yehowa ƒe dziɖulanyenye dzi?

⁶ Sea do Yehowa ƒe dziɖulanyenye ɖe dzi. Esia na Mose ƒe Sea de ŋgɔ wu se bubu ɖe sia ɖe. Se vevitɔ si le emee nye: “Oo Israel, see: Yehowa mía Mawu la, Yehowa ɖeka koe. Eya ta tsɔ wò dzi blibo kple wò luʋɔ blibo kpakple wò ŋusẽ blibo lɔ̃ Yehowa wò Mawu la.” Aleke wòle be Mawu ƒe amewo nalɔ̃ eyamae? Eyae nye be ele be woasubɔe, eye woabɔbɔ wo ɖokui ɖe eƒe dziɖulanyenye te.—5 Mose 6:4, 5; 11:13.

⁷ Israel-vi ɖe sia ɖe ɖenɛ fiana be yelɔ̃ ɖe Yehowa ƒe dziɖulanyenye dzi nenye be ebɔbɔ eɖokui ɖe ame siwo wòtsɔ ɖo wo nu la ƒe ŋusẽ te. Dzilawo, amegãwo, ʋɔnudrɔ̃lawo, nunɔlawo, eye mlɔeba fiawo, wo katã wole Mawu ƒe dziɖulanyenye teƒe. Yehowa bua aglãdzedze ɖe sia ɖe ɖe ame siwo le ŋusẽnɔƒewo ŋu be enye aglãdzedze ɖe ye ŋutɔ ŋu. Eye nenye be ame siwo le ŋusẽnɔƒewo hã wɔ nu madzɔmadzɔ ɖe Yehowa ƒe amewo ŋu alo wɔ nu dadatɔe la, edoa dziku ɖe woawo hã ŋu. (2 Mose 20:12; 22:28; 5 Mose 1:16, 17; 17:8-20; 19:16, 17) Eya ta agba le akpa evea siaa dzi be woabɔbɔ wo ɖokui ɖe Mawu ƒe dziɖulanyenye te.

 8. Aleke Sea do Yehowa ƒe dzidzenu le kɔkɔenyenye ŋu ɖe dzii?

⁸ Sea do Yehowa ƒe dzidzenu le kɔkɔenyenye ŋu ɖe dzi. Nya siwo nye “kɔkɔe” kple “kɔkɔenyenye” dze wu zi gbɔ zi 280 le Mose ƒe Sea me. Sea kpe ɖe Mawu ƒe amewo ŋu be woade vovototo nu si le kɔkɔe kple nu si mele kɔkɔe o dome, woadee nu si le dzadzɛ kple nu si mele dzadzɛ o dome, heyɔ nu vovovo siwo ade 70 siwo ate ŋu ana Israel-viwo ŋuti makɔ o le kɔnu nu la ɖe eme. Se siawo ku ɖe ŋutilã ƒe dzadzɛnyenye, nuɖuɖu, kple nugododede gɔ̃ hã ŋu. Se siawo de wo dzi ŋutɔ le lãmesẽnyawo me.a Gake taɖodzinu si kɔkɔ wu kura ye nɔ wo ŋu—be wòana Yehowa nakpɔ ŋudzedze ɖe wo ŋu, eye wòaɖe wo ɖe vovo tso dukɔ siwo ƒo xlã wo la ƒe nuwɔna vɔ̃ɖi ɖigbɔwo gbɔ. Bu eƒe kpɔɖeŋu sia ŋu kpɔ.

9, 10. Se kawoe le Se ƒe nubabla la me ku ɖe gbɔdɔdɔ kple vidzidzi ŋu, eye viɖe kawoe le se siawo ŋu?

⁹ Se ƒe nubabla la ƒe akpa aɖewo gblɔ be gbɔdɔdɔ—le ame siwo nye srɔ̃tɔwo dome gɔ̃ hã—kple vidzidzi wɔnɛ be ame ŋuti mekɔ o va se ɖe ɣeyiɣi aɖe. (3 Mose 12:2-4; 15:16-18) Se mawo meɖi gbɔ nunana kɔkɔe siawo siwo tso Mawu gbɔ la o. (1 Mose 1:28; 2:18-25) Ke boŋ se mawo do Yehowa ƒe kɔkɔenyenye ɖe dzi, eye wòkpɔ esubɔlawo ta tso ɖiƒoƒo me. Asɔ be míade dzesii be dukɔ siwo ƒo xlã Israel la tsɔa gbɔdɔdɔ kple vidzidzi kɔnuwo tsakana kple woƒe tadedeagu. Ŋutsuwo kple nyɔnuwo siaa ƒe gbolowɔwɔ yia edzi le Kanaantɔwo ƒe subɔsubɔ nuwɔnawo me. Esia na agbe ƒaƒã nɔnɔ ƒomevi vloetɔ kekeake kaka ɖe wo dome. To vovo na esia la, Sea ɖe tadedeagu na Yehowa ɖa tso gbɔdɔdɔ nuwɔnawo gbɔ kura.b Eƒe viɖe bubuwo hã gali.

¹⁰ Se mawo ɖe nyateƒenya vevi aɖewo ɖe go.c Ne woagblɔe tututu la, aleke Adam ƒe nu vɔ̃a wɔna kakana tso dzidzime yi dzidzime? Ðe menye to gbɔdɔdɔ kpakple vidzidzi mee oa? (Romatɔwo 5:12) Ɛ̃, Mawu ƒe Se ɖoa ŋku edzi na eƒe amewo ɣesiaɣi be nu vɔ̃ li ŋutɔŋutɔ. Le nyateƒe me la, nu vɔ̃ mee wodzi mí katã ɖo. (Psalmo 51:5) Míehiã tsɔtsɔke kple xɔname be míate ŋu ate ɖe mía Mawu kɔkɔe la ŋu.

11, 12. (a) Ʋɔnu dzɔdzɔe dɔdrɔ̃ ŋuti gɔmeɖose vevi kawo tae woʋli le Sea me? (b) Mɔxenu kawoe le Sea me be woagatrɔ gbo nya dzɔdzɔe o?

¹¹ Sea do Yehowa ƒe ʋɔnu dzɔdzɔe dɔdrɔ̃ debliboa ɖe dzi. Le ʋɔnu dzɔdzɔe dɔdrɔ̃ nyawo me la, Mose ƒe Sea bia be nuwo nasɔ pɛpɛpɛ, alo be woada asɔ. Eya ta Sea gblɔ be: “Agbe ɖe agbe teƒe, ŋku ɖe ŋku teƒe, aɖu ɖe aɖu teƒe, asi ɖe asi teƒe, afɔ ɖe afɔ teƒe.” (5 Mose 19:21) Le esia ta le nya siwo ku ɖe nu vlo wɔwɔ ŋu me la, ele be tohehea nasɔ kple nu vlo wɔwɔa. Mawu ƒe ʋɔnu dzɔdzɔe dɔdrɔ̃ ƒe akpa sia dze le Se bliboa katã me eye va se ɖe egbea la, egɔmesese hiã hafi míate ŋu ase Kristo Yesu ƒe tafevɔsa la gɔme, abe ale si Ta 14 lia aɖee afia ene.—1 Timoteo 2:5, 6.

¹² Mɔxenuwo hã le Sea me be woagatrɔ gbo nya dzɔdzɔe o. Le kpɔɖeŋu me, ɖasefo eve ya teti hiã be woaɖo kpe nutsotsowo ƒe nyateƒenyenye dzi. Tohehe sesẽ li na aʋatsoɖaseɖiɖi. (5 Mose 19:15, 18, 19) Wode se ɖe nu fitifiti wɔwɔ kple zãnuxɔxɔ hã nu vevie. (2 Mose 23:8; 5 Mose 27:25) Ele be Mawu ƒe amewo naɖo Yehowa ƒe dzɔdzɔenyenye ƒe dzidzenu kɔkɔwo gbɔ le woƒe dɔwɔnyawo gɔ̃ hã me. (3 Mose 19:35, 36; 5 Mose 23:19, 20) Se ƒe ɖoɖo deŋgɔ ma si me ameŋkumekpɔkpɔ aɖeke mele o la nye yayra gã aɖe na Israel!

13, 14. Aleke Sea bia be woawɔ nu si sɔ ɖe fiafitɔ kple ame si ƒe nu wofi la ŋu?

¹³ Ðe Mose ƒe Sea me sewo sesẽ, eye nublanuikpɔkpɔ mele wo me oa? Kura o! Gbɔgbɔ ʋã Fia David wòŋlɔ be: “Yehowa ƒe se de blibo.” (Psalmo 19:7) Enya nyuie be Sea de nublanuikpɔkpɔ kple ameŋkumemakpɔmakpɔ ƒe dzi ƒo. Le mɔ kawo nu?

¹⁴ Le dukɔ aɖewo me egbea la, edze abe sewo me bɔbɔ eye wòdea nu vlo wɔlawo dzi wu ame siwo ŋu wowɔ nu vloa ɖo ene. Le kpɔɖeŋu me, woade fiafitɔwo gaxɔ me ɣeyiɣi aɖe. Le ɣeyiɣi sia me la, ete ŋu dzɔna be nu si bu na fukpelawo megasua wo si o, ke hã wogabiana tsoa wo si be woaxe adzɔ si woatsɔ akpɔ nu vlo wɔla mawo dzii le gaxɔawo me. Gaxɔwo menɔ anyi le blema Israel abe ale si wòle egbea ene o. Seɖoƒe matrɔmatrɔwo li le afi si gbegbe woahe to sesẽ na ame ase ɖo ŋu. (5 Mose 25:1-3) Ele be fiafitɔ naɖo nu si wòfi la teƒe na nua tɔ. Hekpe ɖe eŋu la, ele be fiafitɔa naxe fe bubuwo akpee. Nenie wòaxe akpee? Ele vovovo. Edze be woɖe mɔ na ʋɔnudrɔ̃lawo be woada nu vovovowo akpɔ, abe nu vɔ̃ wɔla la ƒe dzimetɔtrɔ ene. Anye susu sia tae nu si wobia tso fiafitɔ si be wòatsɔ aɖo eteƒe le 3 Mose 6:1-7 la ɖiɖi kura wu esi wogblɔ le 2 Mose 22:7 ɖo.

15. Aleke Sea ɖe nublanuikpɔkpɔ kple dzɔdzɔenyenye siaa fia ame si meɖoe wu ame o?

¹⁵ Sea lɔ̃ ɖe edzi nublanuikpɔkpɔtɔe be menye nu gbegblẽ wɔwɔwo katãe nye nuɖowɔ o. Le kpɔɖeŋu me, ne ame aɖe meɖoe hafi wu nɔvia o la, womabia tso esi be wòatsɔ agbe aɖo agbe teƒe o, nenye be ewɔ afɔɖeɖe si sɔ hesi yi sitsoƒedu siwo woɖo ɖe Israel bliboa ƒe teƒeteƒewo me. Ne ʋɔnudrɔ̃lawo dzro nyaa me vɔ la, ele be amea natsi sitsoƒedua me va se ɖe esime nunɔlagã la ku. Ekema evo ayi aɖanɔ afi sia fi si wòdi. Esia wɔnɛ be Mawu ƒe nublanuikpɔkpɔ ɖea vi nɛ. Le ɣeyiɣi ma ke me la, se sia na asixɔxɔ si le amegbetɔ ƒe agbe ŋu la dze ƒãa.—4 Mose 15:30, 31; 35:12-25.

16. Aleke Sea kpɔ ame ŋutɔ ƒe gomenɔamesi aɖewo tae?

¹⁶ Sea kpɔ ame ɖekaɖekawo ƒe gomenɔamesiwo hã ta. Bu ale si wòkpɔ fenyilawo tae ŋu kpɔ. Sea meɖe mɔ be woage ɖe fenyila ƒe aƒe me atsɔ eƒe nunɔamesi awɔbanui ɖe fe si wònyi ta o. Ke boŋ ele be ame si do nugbana na amea la nanɔ gota eye wòaɖe mɔ na fenyilaa be eya ŋutɔ natsɔ nu si wòatsɔ ada megbee la vɛ. Esia kpɔ egbɔ be womage ɖe amea ƒe xɔ me sesẽe o. Ne nugbanadolaa xɔ fenyilaa ƒe awudziwui awɔbae la, ke ele be hafi zã nado la, wòatrɔe ayi nɛ elabena ɖewohĩ fenyilaa ahiãe atsɔ alé vuvɔe le zã me.—5 Mose 24:10-14.

17, 18. Le aʋawɔnyawo me la, aleke Israel-viwo to vovo na dukɔ bubuwoe, eye nu ka tae?

¹⁷ Wona mɔfiamewo le Sea me ku ɖe aʋawɔwɔ gɔ̃ hã ŋu. Mawu ƒe amewo awɔ aʋa, menye be woatsɔ afia woƒe ŋusẽ alo axɔ dukɔ bubuwo ƒe anyigba o, ke boŋ be woanye Mawu ƒe dɔtsɔlawo le “Yehowa ƒe Aʋawɔwɔwo” me. (4 Mose 21:14) Le go geɖe me la, ele be Israel-viwo natsɔe aɖo ameawo ŋkume be woana ta gbã. Ne wogbe tanana la, ke Israel-viwo kpɔ mɔ aho ɖe wo ŋu—ke hã ele be woawɔ nu wòasɔ ɖe Mawu ƒe ɖoɖowo nu. To vovo na asrafo geɖewo ƒe nuwɔnawo le ŋutinya katã me la, womeɖe mɔ na Israel-ŋutsuwo be woadɔ nyɔnuwo gbɔ sesẽe alo awu amewo susumanɔmee ko o. Ele be woade bubu nutoa me nuwo gɔ̃ hã ŋu, womalã futɔawo ƒe atikutsetsetiwo aƒu anyi o.d Mɔxeɖenu siawo tɔgbi menɔ dukɔ bubuwo ƒe asrafowo si o.—5 Mose 20:10-15, 19, 20; 21:10-13.

¹⁸ Ðe wòblea fu lãme na wò ne èse be wole hehe nam ɖevi suesuewo le dukɔ aɖewo me be woazu asrafowoa? Le blema Israel la, womexɔa ŋutsu aɖeke si mexɔ ƒe 20 haɖe o la be wòazu asrafo o. (4 Mose 1:2, 3) Woate ŋu aɖe ŋutsu tsitsiwo gɔ̃ hã le eme nenye be vɔvɔ̃ ɖo wo madzemadzee. Woaɖe ŋutsu si ɖe srɔ̃ yeyee la le eme ƒe ɖeka blibo nava yi hafi wòaƒo eɖokui ɖe dɔ sia si me afɔku le la me, kple susu be wòate ŋu adzi vi si ava nyi eƒe dome. Le mɔ sia nu la, Sea ɖe eme be srɔ̃ŋutsu yeyea ate ŋu “anɔ aƒe me ado dzidzɔ na srɔ̃a.”—5 Mose 20:5, 6, 8; 24:5.

19. Ðoɖo kae wowɔ ɖe Sea me be woatsɔ akpɔ nyɔnuwo, ɖeviwo, ƒomewo, ahosiwo kple tsyɔ̃eviwo ta?

¹⁹ Sea kpɔ nyɔnuwo, ɖeviwo kple ƒomewo ta eye wòkpɔ woƒe nuhiahiãwo gbɔ. Wode se na dzilawo be woalé be na wo viwo ɣesiaɣi eye woafia gbɔgbɔmenuwo wo. (5 Mose 6:6, 7) Etsri ƒometɔ kplikplikpli gbɔ dɔdɔ ƒomevi ɖe sia ɖe, eye kue nye eŋuti tohehe. (3 Mose, ta 18) Nenema ke wòtsri ahasiwɔwɔ, si maa ƒomewo me zi geɖe hegblẽa woƒe dedienɔnɔ kple bubunɔameŋu me. Sea kpɔ ahosiwo kple tsyɔ̃eviwo ƒe nuhiahiãwo gbɔ eye wòtsi tre ɖe wo tafatafa ŋu vevie.—2 Mose 20:14; 22:22-24.

20, 21. (a) Nu ka ta Mose ƒe Sea ɖe mɔ ɖe srɔ̃ geɖe ɖeɖe ŋu na Israel-viwo? (b) Nu ka ta dzidzenu si Yesu gbugbɔ ɖo anyi ku ɖe srɔ̃gbegbe ŋu la to vovo na esi nɔ Sea me?

²⁰ Gake le nya siawo me la, ame aɖewo abia be, ‘Nu ka tae Sea ɖe mɔ ɖe srɔ̃ geɖe ɖeɖe ŋu ɖo?’ (5 Mose 21:15-17) Ahiã be ale si nuwo le ɣemaɣi nanɔ susu me na mí míatsɔ abu se siawo ŋui. Ame siwo atsɔ egbeŋkekea me nudzɔdzɔwo kple eƒe agbenɔnɔ ŋuti susuwo abu Mose ƒe Sea ŋui la ado kpo egɔmesese godoo. (Lododowo 18:13) Yehowa ƒe dzidzenu si wòɖo tso Eden kee nye be srɔ̃ɖeɖe nanye srɔ̃ŋutsu ɖeka kple srɔ̃nyɔnu ɖeka ƒe ɖekawɔwɔ si anɔ anyi ɖaa. (1 Mose 2:18, 20-24) Gake kaka ɣeyiɣi si Yehowa natsɔ Sea ana Israel naɖo la, nuwɔnawo abe srɔ̃ geɖe ɖeɖe ene xɔ anyinɔ ƒe alafa geɖe xoxo. Yehowa nya nyuie be yeƒe ame siwo nye ‘dzimesesẽtɔwo’ la agbe se bɔbɔewo abe esi tsri legbasubɔsubɔ ene gɔ̃ hã dzi wɔwɔ. (2 Mose 32:9) Eya ta nunyatɔe la, metia ɣeyiɣi ma wònye ɣeyiɣi si wòatsɔ aɖɔ nu siwo katã ku ɖe srɔ̃ɖeɖe ŋu la ɖoe o. Gake nenɔ susu me na wò be menye Yehowae ɖo srɔ̃ geɖe ɖeɖe anyi o. Ke hã ezã Mose ƒe Sea tsɔ kpɔ srɔ̃ geɖe ɖeɖe ŋu nyawo gbɔ le eƒe amewo dome ale be woagawɔ nu madzemadzewo le eme o.

²¹ Nenema kee Mose ƒe Sea ɖe mɔ na ŋutsu be ate ŋu agbe srɔ̃a ɖe nya vovovo siwo nye ŋkubiãnyawo ta. (5 Mose 24:1-4) Yesu gblɔ be Mawu ɖe mɔ ɖe esia ŋu na Yudatɔwo le ‘woƒe dzimesesẽ ta.’ Gake mɔɖeɖe si wona wo la nye nu si anɔ anyi ɣeyiɣi kpui aɖe ko. Yesu gbugbɔ Yehowa ƒe dzidzenu gbãtɔ ku ɖe srɔ̃ɖeɖe ŋu la ɖo anyi na eyomedzelawo.—Mateo 19:8.

22. Mɔ kawo nue Mose ƒe Sea de lɔlɔ̃ ƒe dzi ƒo le, eye be woaɖee afia ame kawo?

²² Egbegbese ƒe ɖoɖo aɖe si de lɔlɔ̃ ƒe dzi ƒo va susu me na wòa? Mose ƒe Sea de lɔlɔ̃ ƒe dzi ƒo wu nu bubu ɖe sia ɖe. Kpɔe ɖa ko be le Mose Ƒe Agbalẽ Atɔ̃lia dzaa ko me la, nya si wozã na “lɔlɔ̃” dze le eme le mɔ vovovowo nu wu zi gbɔ zi 20. Le Se bliboa katã me la, sedede vevitɔ eveliae nye: “Lɔ̃ hawòvi abe wò ŋutɔ ɖokuiwò ene.” (3 Mose 19:18; Mateo 22:37-40) Menye wo nɔviwo ɖeɖe koe wòle be Mawu ƒe amewo nalɔ̃ o, ke ele be Israel-viwo nalɔ̃ amedzro siwo le wo dome hã, eye woaɖo ŋku edzi be yewo hã yewonye amedzrowo kpɔ le dutanyigba dzi. Ele be woaɖe lɔlɔ̃ afia ame dahewo kple fukpelawo, woakpe ɖe wo ŋu le ŋutilãmenuhiahiãwo gome eye mele be woanɔ te ɖe woƒe nɔnɔme wɔnublanuia dzi atafa wo o. Wobia tso wo si be woawɔ nu ɖe dɔwɔlãwo gɔ̃ hã ŋu le dɔmenyonyo kple nuŋububu me.—2 Mose 23:6; 3 Mose 19:14, 33, 34; 5 Mose 22:4, 10; 24:17, 18.

23. Afɔɖeɖe kae Psalmo 119 ŋlɔla se le eɖokui me be yeawɔ, eye nu kae wòle be míawo hã míaɖoe kplikpaa awɔ?

²³ Dukɔ bubu kae gali si wotsɔ se siawo tɔgbi na? Mewɔ nuku o be hakpala la ŋlɔ be: “Aleke gbegbe nyemehelɔ̃a wò se lae o!” Gake eƒe lɔlɔ̃ sia menye nu si wòse le eɖokui me dzro ko o. Eʋãe wòwɔ afɔɖeɖe si sɔ, elabena edze agbagba be yeawɔ ɖe se ma dzi eye yeanɔ agbe ɖe enu. Eyi edzi gblɔ kpee be: “Medea ŋugble le eŋu ŋkeke blibo la.” (Psalmo 119:11, 97) Ɛ̃, ezãa ɣeyiɣi aɖe tsɔ srɔ̃a Yehowa ƒe seawo ɣesiaɣi. Ðikeke mele eme o be esia wɔwɔ na ale si wòlɔ̃ seawoe la gade to ɖe edzi. Le ɣeyiɣi ma ke me la, lɔlɔ̃ si nɔ eme na Senala, Yehowa Mawu, hã gadzi ɖe edzi. Esi nèyi edzi le nu srɔ̃m tso Mawu ƒe seawo ŋu la, neva eme be wò hã nàte ɖe Yehowa, Senala Gãtɔ kple Mawu dzɔdzɔetɔ la, ŋu kplikplikpli wu.