“Kpɔ ɖa! Mele Nuwo Katã Wɔm Yeye”

 1-4. (a) Gome kpɔkpɔ le nusiwo le nɔnɔmetata si le agbalẽ sia ƒe akpa dzi la ƒe akpa kawo mee avivi nuwò? (b) Mɔkpɔkpɔ nyui kae wotsɔ ɖo ŋkuwò me le afisia? (d) Biblia me kpukpui siwo ɖo kpe mɔkpɔkpɔ ma dzi la dometɔ aɖewoe nye kawo?

KPƆ amesiwo le dzidzɔ kpɔm le agbalẽ gbadza sia ƒe akpa dzi la ɖa. Àdi be yeanɔ wo domea? Ègblɔ be, ‘Ẽ.’ Elabena ŋutifafa kple ɖekawɔwɔ si dim ameƒomea katã le lae nye esia. Ameƒomeviwo katã—ame yibɔwo, yevuwo, amesiwo ƒe amadede ɖi aŋuti ɖiɖi—wo katã wotsaka abe ƒome ɖeka ene. Dzidzɔ kae nye si! Ðekawɔwɔ kae nye si! Edze ƒã be nuklia-aɖituwo ƒe nugbegblẽ alo amesiwo tsɔa ŋutasẽnuwɔwɔ ƒoa nya ɖe ame nu ƒe ŋɔdzidoname mele fu ɖem na amesiawo o. Aʋawɔyameʋuwo meva toa yame yina hegblẽa ŋutifafa si le abɔ nyui sia me la me o. Asrafowo, aʋawɔʋuwo, alo tuwo meli o. Kpovitɔ ƒe kpo gɔ̃ hã mehiã hafi woawɔ ɖe ɖoɖo dzi o. Aʋawɔwɔ kple nuvlowɔwɔ meli o. Eye aƒewo mele vevem o, elabena aƒe nyui le amesiame si wòayɔ be ye tɔ.

² Kpɔ ɖevi mawo ɖa! Woƒe fefe la kpɔkpɔ nye dzidzɔ. Lã kawoe nye si wole fefem kplii! Gakpɔ aɖeke mehiã le abɔ sia me o, elabena lãwo katã le ŋutifafa me kple ameƒomea kpakple wo nɔewo. Dzata kple alẽvi gɔ̃ hã zu xɔlɔ̃wo. Kpɔ xevi dzeani mawo siwo le dzodzom tso afii yi afii la ɖa, eye se woƒe ha vivi siwo tsaka ɖeviwo ƒe nukoko si le ɖiɖim la ɖa. Axadza aɖeke meli oa? Ao, elabena ablɔɖe kple dzidzɔkpɔkpɔ si ŋu mɔxenu aɖeke mele o ye le afisia. Wò ya ʋẽ seƒoƒo mawo ƒe ʋeʋẽ lililia se, nàlé to ɖe tɔsisia ƒe sisi ŋuti, eye nàse ɣea ƒe dzoxɔxɔ ŋɔnɔe la kpɔ ko. Oo, ne ɖe nàte ŋu aɖɔ atikutsetse siwo le kusi ma me la akpɔ ɖe; elabena eyae nye nyuitɔ kekeake si ate ŋu ado tso anyigba la me, eye wònye nyuitɔ kekeake abe nusianu si woakpɔ eye woase vivi le eme le abɔ nyui sia si le abe gbɔɖemeƒe ene la me.

³ Ame aɖe agblɔ be: ‘Tɔ gbɔ. Afikae amegã ɖeɖiwo kple nyagã ɖeɖiwo le? Ðe mele be woawo hã nase vivi le dzidzɔkpɔla siawo dome oa?’ Le nyateƒe me la, ame tsitsiawo le afima, gake wogale tɔtrɔm zu ɖekakpuiwo kple ɖetugbiwo ake. Le abɔ sia me la, ame aɖeke mekuna le tsitsi ta o. Fifia la sɔhɛwo tsina ɖoa ŋutsume alo nyɔnume eye womegatsina ɖe edzi o. Eɖanye wotsi xɔ ƒe 20 alo ƒe 200 o, ame miliɔn geɖe siwo le agbe le abɔ sia me la dometɔ ɖesiaɖe kpɔa dzidzɔ le sɔhɛnyenye ƒe vivisese me le lãmesẽ deblibo me. Ame miliɔn geɖewo gblɔm nèlea? Ẽ, ame miliɔn geɖewo, elabena wole abɔ sia kekem ɖe enu yi dukɔ ɖesiaɖe me. Nugbagbewo, ŋutifafa kple nusiwo nya kpɔ abɔ ɖe afima vaseɖe míaƒe anyigba la ƒe mlɔenuwo, tso Fuji yi ɖe Andes-toawo dzi kple tso Hong Kong yi ɖe Mediteranea. Elabena wole anyigba la katã trɔm be wòazu paradisobɔ. Anye Paradiso si wogagbugbɔ ɖo anyigba blibo la katã dzi.

⁴ Ðe nègblɔ be womate ŋu axɔ edzi ase oa? Ekema gbã la, de ŋugble tso nyateƒe siwo ɖo kpe edzi la ŋu. Mia kple wò ƒomea miate ŋu atsi agbe atso fifi nuɖoanyi si me fuɖename le la ƒe nuwuwu eye mianɔ Paradiso si ƒe kpɔɖeŋu wowɔ ɖe agbalẽ sia ƒe akpa dzi la me.a

Agbalẽ si Ðe Paradiso Gɔme Fia

 5. (a) Agbalẽ kae ɖe nusiawo me? (b) Mɔ kawo nue agbalẽ sia nye esi ɖe dzesi le?

⁵ Woɖe nu nyui siawo katã kple kakaɖedzi si le wo ŋu la me ɖe agbalẽ aɖe si nye agbalẽ nyuitɔ kekeake si woŋlɔ kpɔ la me. Eŋkɔe nye Biblia. Enye agbalẽ xoxo aɖe si ƒe akpa aɖewo woŋlɔ ƒe 3,500 enye esia. Gake eyae nye agbalẽ si sɔ ɖe ɣeyiɣia nu wu ɖesiaɖe le aɖaŋuɖoɖo nyui si sɔ na egbe ƒe agbenɔnɔ la nana me. Eƒe nyagblɔɖiwo nana mɔkpɔkpɔ nyui ku ɖe ɣeyiɣi si gbɔna ŋuti. Enye agbalẽ si kaka ɖi wu ɖesiaɖe le ŋutinya me, le esi woma Biblia bliboa alo eƒe akpa gã aɖewo ɖekaɖeka biliɔn 2 le gbegbɔgblɔ siwo wu 2,200 me la ta.

 6. Nukae na Biblia la to vovo tso agbalẽ bubu siwo wobu be wole kɔkɔe la gbɔ?

⁶ Womema agbalẽ kɔkɔe bubu aɖeke ɖe xexeame katã nenema gbegbe o, eye wo dometɔ geɖe metsi nenema gbegbe o. Moslemtɔwo ƒe Koran la metsi xɔ ƒe 1,400 o. Buddha kple Confucius wonɔ agbe abe ƒe 2,500 ene enye si, eye ɣemaɣie woŋlɔ woƒe agbalẽwo. Woŋlɔ Shinto ƒe Ŋɔŋlɔawo ɖe nɔnɔme si me wole egbea la ƒe 1,200 koe nye si. Ƒe 160 pɛ koe Mormon ƒe Agbalẽa xɔ. Agbalẽ kɔkɔe siawo dometɔ aɖeke mete ŋu gblɔ amegbetɔ ƒe ŋutinya pɛpɛpɛ yi megbemegbee ƒe 6,000 abe alesi Biblia la wɔe ene o. Eyata be míase mawusubɔsubɔ gbãtɔa gɔme la, ele be míayi Biblia gbɔ. Eya ɖeka koe nye agbalẽ si me gbedasi le na ameƒomea katã le xexeame katã.

 7. Nukae ame butamewo gblɔ tso Biblia la ŋuti?

⁷ Ame butame siwo tso dukɔwo katã kple agbenɔnɔ ƒomevi ɖesiaɖe me la kafu nunya si le Biblia ƒe gbedasia me kple eƒe nyonyo. Aƒetɔ Isaac Newton si nye dzɔdzɔmeŋutinunyala xɔŋkɔ si nye ame gbãtɔ si kpɔ anyigba la ƒe ŋusẽ si wòtsɔna hea nuwoe dze sii la gblɔ be: “Womeɖi ɖase le dzɔdzɔmeŋutinunya aɖeke ŋu wu alesi woɖi ɖase le Biblia ŋuti o.” Patrick Henry si nye Amerikatɔwo ƒe tɔtrɔ kpata la ƒe ŋgɔnɔla si xɔ ŋkɔ le gbɔgblɔ be “Mina ablɔɖem alo mina kum” ta la gblɔ hã be: “Biblia la ƒo agbalẽ bubu siwo katã wota kpɔ la ta.” Hindutɔ nunyalagã Mohandas K. Gandhi kura gɔ̃ hã gblɔ na Britaintɔwo ƒe fia teƒenɔla si nɔ India la gbeɖeka be: “Ne wò dukɔ kple nye dukɔ woawɔ ɖeka awɔ ɖe Kristo ƒe nufiafia siwo le Todzimawunya sia me dzi la, menye míaƒe dukɔawo ƒe kuxiwo ɖeɖeko gbɔe míakpɔ o, ke boŋ esiwo le xexeame katã hã.” Mateo ta 5 vaseɖe 7 si le Biblia la me ŋutie Gandhi nɔ nu ƒom le. Wò ŋutɔ xlẽ ta siawo eye nàkpɔ be woƒe gbedasi si nu sẽ la mado dzidzɔ na wò o mahã.

Biblia La—Agbalẽ si Tso Ɣedzeƒe

 8, 9. (a) Nukatae wònye vodada be woayɔ Biblia be enye Ɣetoɖoƒetɔwo ƒe agbalẽ? (b) Aleke wowɔ ŋlɔ Biblia la, eye ɣeyiɣi didi kae wòxɔ? (d) Nukatae woate ŋu ayɔ Biblia be enye agbalẽwo dzraɖoƒe? (ɖ) Ame nenie wona woŋlɔ Biblia la? (e) Ðase kae ŋutsu siawo dometɔ aɖewo ɖi ku ɖe Biblia la Tsoƒe ŋuti?

⁸ Biblia la menye Ɣetoɖoƒetɔwo ƒe ŋkuʋuʋu ƒe nuwɔwɔ abe alesi ame geɖe bunɛ ene o, eye mekafua ŋkuʋuʋu ma hã o. Woŋlɔ Biblia bliboa katã kloe le Ɣedzeƒedukɔwo me. Amesiwo katã ŋlɔe la nye Ɣedzeƒetɔwo. Le ƒe 1513 D.M.Ŋ. si nye ƒe akpe ɖeka do ŋgɔ na Buddha dzidzi la, Mawu ʋã Mose, amesi nɔ Titina Ɣedzeƒe la be wòaŋlɔ Biblia la ƒe agbalẽ gbãtɔ si woyɔna be Mose ƒe Agbalẽ Gbãtɔ la. Tso gɔmedzedze sia me la, Biblia la ƒo nu tso nyati ɖeka ŋuti ɖekawɔwɔtɔe vaseɖe eƒe agbalẽ mamlɛtɔ si nye Nyaɖeɖefia la me. Wowu Biblia ŋɔŋlɔ nu le ƒe 98 M.Ŋ. si nye ƒe 600 le Buddha megbe la me. Ènya be agbalẽ vovovo 66 ye le Biblia la mea? Ẽ, Biblia la ŋutɔ nye agbalẽwo dzraɖoƒe!

⁹ Eyata le ƒe 1,600 siwo dze egɔme tso Mose ŋɔli me la, ŋutsu 40 kpɔ gome le Biblia ƒe nuŋlɔɖi si me ɖekawɔwɔ le la ŋɔŋlɔ me. Woɖi ɖase bena ŋusẽ aɖe si de ŋgɔ boo wu amegbetɔ si kuna tɔ lae ʋã yewo le nuŋɔŋlɔa me. Kristotɔ apostolo Paulo ŋlɔe bena: “Ŋɔŋlɔ sia ŋɔŋlɔ, si tso Mawu ƒe gbɔgbɔ me la, enyo hã na nufiafia, na mokaka, na ɖɔɖɔɖo, na amehehe, si le dzɔdzɔenyenye me.”b (Timoteo II, 3:16) Eye apostolo Petro ɖe eme bena: “Ŋɔŋlɔ la me nyagblɔɖiwo katã metso ame ŋutɔ ƒe gɔmefiafia gbɔ o; elabena nyagbɔgblɔɖi aɖeke metso ame ƒe lɔlɔ̃nu me kpɔ o, ke boŋ Gbɔgbɔ kɔkɔe lae ʋã Mawu ƒe ame kɔkɔewo, hafi wogblɔ nya ɖi.”—Petro II, 1:20, 21; Samuel II, 23:2; Luka 1:70.

10. (a) Aleke Biblia wɔ va ɖo mía gbɔ egbea? (b) Nukata míate ŋu aka ɖe edzi be Biblia ƒe nuŋɔŋlɔ gbãtɔ si tso gbɔgbɔ me la koe gale mía si?

¹⁰ Nusi gawɔ nuku ŋutɔ hãe nye mɔ si dzi Biblia la to gali egbea. Ƒe akpe geɖe do ŋgɔ na agbalẽtamɔ̃ toto vɛ abe ƒe 500 ene enye si la, asie wotsɔna ŋlɔa Biblia la ɖekaɖekae. Blemagbalẽ bubu aɖeke meli si woŋlɔ hegakpɔ edzi ŋlɔe kple veviedodo nenema gbegbe o. Wokpɔ edzi gaŋlɔe edziedzi, gake wowɔe kple beléle gã aɖe ɣesiaɣi. Vodada suesue ʋɛ aɖewo koe egbugbɔgaŋlɔlawo wɔ, eye esiawo tsɔtsɔ sɔ kple wo nɔewo na wokpɔ nya si Mawu ʋã amewo woŋlɔ ɖi gbã la. Aƒetɔ Frederic Kenyon si nye Biblia ƒe asinuŋɔŋlɔwo ŋuti nunyala gã aɖe gblɔ bena: “Woɖe nusi dzi woanɔ te ɖo ake ɖi be menye alesi Ŋɔŋlɔawo le esime woŋlɔ wo lae wogale egbea o la ɖa azɔ.” Egbea la, Biblia la alo eƒe akpa aɖewo ƒe asinuŋɔŋlɔ siwo anɔ abe 16,000 ene gakpɔtɔ li, eye wo dometɔ aɖewo li tso ƒe alafa evelia do ŋgɔ na Kristo ƒe vava la me kura gɔ̃ hã. Gawu la, woɖe wo gɔme pɛpɛpɛ tso Hebri, Aram, kple Hela gbe siwo me woŋlɔ Biblia ɖo gbã la me ɖe anyigba dzi gbegbɔgblɔwo katã kloe me.

11. Nukawoe wokpɔ egbea, esiwo wɔ ɖeka kple Biblia ƒe nuŋlɔɖia?

¹¹ Ame aɖewo dze agbagba be woagblẽ ŋkɔ le Biblia ŋuti bena mesɔ tututu o. Gake le ƒe siwo va yi nyitsɔ laa me la, tomenukulawo ku blemadu siwo nɔ Biblia ƒe anyigbawo dzi la ƒe dudowo teƒe eye wokpɔ nuŋɔŋlɔwo kple ɖaseɖiɖi bubu siwo ɖo kpe edzi keŋkeŋ be ame kple teƒe siwo woyɔ le Biblia ƒe nuŋlɔɖi xoxotɔwo gɔ̃ hã me la nɔ anyi nyateƒe. Wokpɔ ɖaseɖiɖi geɖe le tome si fia be xexeame katã ƒe tsiɖɔɖɔ aɖe si Biblia gblɔ be eva ƒe 4,000 kple vɔe nye si, le Noa ƒe ŋkekea me la va. Fiavi Mikasa si nye tomenukula nyanyɛ aɖe gblɔ le nya sia ŋuti bena: “Ðe Tsiɖɔɖɔ va vavã? . . . Woɖo kpe edzi kakaɖedzitɔe be tsiɖɔɖɔa va nyateƒe.”c

Biblia ƒe Mawu La

12. (a) Nukae fewuɖula aɖewo gblɔna ku ɖe Mawu ŋu? (b) Nukatae Biblia yɔ Mawu be Fofo? (d) Biblia la ɖee fia be Mawu ƒe ŋkɔe nye ka?

¹² Abe alesi ame aɖewo ɖu fewu le Biblia ŋui ene la, ame bubuwo hã ɖua fewu be Mawu Ŋusẽkatãtɔ aɖeke meli o. (Petro II, 3:3-7) Wogblɔna be, ‘Aleke maxɔ Mawu dzi ase esime nyemete ŋu le ekpɔm o? Ðe kpeɖodzi li be Wɔla aɖe si womekpɔna o, amesi de ŋgɔ wu amegbetɔ la li vavã? Ðe Mawu mele nusianu me oa?’ Ame bubuwo gblɔna be, ‘Mawu aɖeke alo Buddha meli o.’ Gake Biblia ɖee fia bena alesi mí katã míexɔ agbe to fofo aɖe si le anyigba dzi dzi la, nenema kee mía dzila gbãtɔwo xɔ agbe tso Dziƒofofo alo Wɔla, amesi ƒe ŋkɔ ŋutɔŋutɔe nye Yehowa la gbɔ.—Psalmo 83:19; 100:3; Yesaya 12:2; 26:4.

13. Mɔ eve kawo dzie Yehowa to ɖe eɖokui fia ameƒomea?

¹³ Yehowa ɖe eɖokui fia amegbetɔwo le mɔ vevi eve nu. Mɔ vevitɔe nye to Biblia la si ɖea eƒe nyateƒea kple eƒe tameɖoɖo mavɔwo fiana la dzi. (Yohanes 17:17; Petro I, 1:24, 25) Mɔ evelia enye to eƒe nuwɔwɔ dzi. To ŋkuléle ɖe nukunu siwo ƒo xlã wo ŋu dzi la, eva dze ame geɖe ŋu be ele be ame aɖe nanɔ anyi si nye Wɔla kple Mawu, amesi ƒe amenyenye gã la dze le eƒe nuwɔwɔwo me.—Nyaɖeɖefia 15:3, 4.

14. Nukae Biblia gblɔ na mí ku ɖe Yehowa ŋu?

¹⁴ Yehowa Mawue nye Biblia la Wɔla. Eyae nye Gbɔgbɔ Gã si li tegbee la. (Yohanes 4:24; Psalmo 90:1, 2) Eƒe ŋkɔ “Yehowa” he susu yi tame si wòɖo ɖe eƒe nuwɔwɔwo ŋu la dzi. Enye eƒe tameɖoɖo be yeakɔ ŋkɔ gã ma ŋu to ame vɔ̃ɖiwo tsɔtrɔ̃ kple amesiwo lɔ̃ eyama la xɔxɔ ɖe agbe dzi ale be woate ŋu anɔ agbe le paradisonyigba dzi. (Mose II, 6:2-8; Yesaya 35:1, 2) Esi wònye Mawu Ŋusẽkatãtɔ ta la, ŋusẽ le esi be wòawɔ esia. Abe xexeame katã Wɔla ene la, eƒo dukɔwo ƒe mawuwo kple legbawo ta sasasã.—Yesaya 42:5, 8; Psalmo 115:1, 4-8.

15. Nyataƒoƒo kawoe nusi nunyalawo srɔ̃ ku ɖe nuwɔwɔ ŋu la na wowɔ?

¹⁵ Le ƒe alafa siwo va yi nyitsɔ laa me la, dzɔdzɔmeŋutinunyalawo tsɔ ɣeyiɣi geɖe srɔ̃ nu le nuwɔwɔwo ŋuti. Nya ta kae woƒo? Ame gbãtɔ siwo kpɔ eletrik-ŋusẽ dze sii la dometɔ ɖeka si nye Britaintɔ dzɔdzɔmeŋutinunyala xɔŋkɔ Aƒetɔ Kelvin gblɔ bena: “Mexɔe se be zi geɖe alesi míesrɔ̃ dzɔdzɔmeŋutinunya nyuie la, zi geɖe nenemae wòɖea mí tso nusianu si sɔ kple mawudzimaxɔse la ŋuti.” Togbɔ be Europa vidzidzi dzɔdzɔmeŋutinunyala Albert Einstein xɔ ŋkɔ be enye ame maxɔmawudzise hã la, eʋu eme be: “Esɔ gbɔ nam be . . . mabu tame le xexeame ƒe nɔnɔme wɔnuku si míate ŋu akpɔ vie la ŋu, eye madze agbagba ɖokuibɔbɔtɔe be mase nunya si dze le dzɔdzɔme me la ƒe akpa sue kanyɛ aɖe gɔ̃ hã gɔme.” Amerikatɔ dzɔdzɔmeŋutinunyala kple Nobel ƒe dziɖuɖufetu xɔla Arthur Holly Compton gblɔ be: “Xexeame si le ɖoɖo nu eye gɔmesese va le eŋu ɖom la ɖi ɖase le nyagbɔgblɔ gãtɔ kekeake si wogblɔ kpɔ la ƒe nyateƒenyenye ŋuti, esi gblɔ be—‘Le gɔmedzedze me Mawu.’” Enɔ nya yɔm tso nya siwo wotsɔ ʋu Biblia nu la me.

16. Aleke xexeame katã kafua Mawu ƒe nunya kple ŋusẽ si le nuwɔwɔ me lae?

¹⁶ Dukɔ sesẽwo ƒe dziɖulawo aƒo adegbe le woƒe nunya kple dzɔdzɔmeŋutinunya ƒe nusiwo wote ŋu wɔ le yamenutowo me yiyi me la ŋuti. Gake aleke woƒe yamenutomeyiʋuwo nye nu maɖinui enye si ne wotsɔ wo sɔ kple dzinu si le xlã ƒom anyigba la, kpakple ɣletivinyigba siwo le xlã ƒom ɣe lae! Aleke amegbetɔ siawo siwo kuna la ƒe nuwɔwɔwo nye nu tsɛ enye si ne wotsɔ wo sɔ kple Yehowa ƒe nuwɔwɔ siwo nye dziƒoɣletivi hatsotso biliɔn geɖe siwo dometɔ ɖesiaɖe me ɣe siwo le abe mía tɔ ene la biliɔn nanewo le, kple alesi wòƒo wo nu ƒu heɖo wo ɖe yame ɣeyiɣi didi si womate ŋu abu o! (Psalmo 19:2, 3; Hiob 26:7, 14) Mewɔ nuku o be Yehowa bua amegbetɔwo abe ʋetsuvi dzrowo ko ene, kple dukɔ sesẽwo abe “nu maɖinui” ene.—Yesaya 40:13-18, 22.

17. Nukatae nunya le eme be woaxɔ Wɔla dzi ase?

¹⁷ Ðe nèle xɔ aɖe mea? Ðewohĩ menye wò ŋutɔe tu xɔa o, eye mènya amesi tui hã o. Gake nyateƒe si wònye be mènya etula o la mawɔe be màlɔ̃ ɖe nyateƒe si wònye be nunyala aɖe ye tui la dzi o. Be woasusui be xɔ la ŋutɔe tu eɖokui la adze bometsitsi gã aɖe ŋutɔ! Esi wònye nunya si de ŋgɔ sasasã wu hiã hena xexeame gã sia kple nusianu si le eme la wɔwɔ ta la, ɖe nunya mele eme be woaƒo nya ta be Wɔla Nunyala aɖe li oa? Nyateƒee, bometsila koe agblɔ le eƒe dzime bena, “[Yehowa] Mawu aɖeke meli o.”—Psalmo 14:1; Hebritɔwo 3:4.

18. Nukae ɖee fia be Mawu nye ame, eye edze be woakafui?

¹⁸ Nu nyui wɔnuku siwo ƒo xlã mí—seƒoƒowo, xeviwo, lãwo, nuwɔwɔ wɔnuku si woyɔna be ame, agbe kple vidzidzi ƒe nukunuawo—esiawo katã ɖi ɖase le Nunya Gã si womekpɔna o, si wɔ wo la ŋu. (Romatɔwo 1:20) Afisi nunya le la, tamesusu li. Afisi tamesusu le la, ame li. Nunya gãtɔ ma nye Ame Gãtɔ si nye nusiwo katã le agbe la Wɔla kple Agbedzɔƒe la tɔ. (Psalmo 36:10) Wɔla la dze na kafukafu kple bubu katã.—Psalmo 104:24; Nyaɖeɖefia 4:11.

19. (a) Nukatae dukɔ aɖeke mate ŋu agblɔ egbea be Mawue na yeɖu dzi le aʋawɔwɔ me o? (b) Nukata Mawu mekpɔa gome le dukɔwo ƒe aʋawɔwɔwo me o?

¹⁹ Nɔnɔme sesẽ siwo me ame aɖewo to le Xexemeʋa II me la na woƒe mawudzixɔse ʋuʋu. Ɣemaɣi la dukɔ ɖesiaɖe yɔ eƒe “Mawu,” eɖanye Katoliko alo Protestant subɔsubɔhawo tɔ alo Ɣedzeƒe subɔsubɔhawo tɔ o. Ðe woate ŋu agblɔ be “Mawu” na dukɔ siawo dometɔ aɖewo ɖu dzi eye wòɖe mɔ woɖu bubuwo dzia? Biblia la ɖee fia be dukɔ siawo dometɔ aɖeke menɔ Mawu vavã la yɔm o. Menye Yehowa Mawu si nye dziƒo kple anyigba Wɔla la gbɔe tɔtɔ kple aʋawɔwɔ si le dukɔwo dome la tso o. (Korintotɔwo I, 14:33) Eƒe susuwo kɔ boo wu anyigba sia dzi dunyahehe kple asrafonyahehe ƒe dukɔwo tɔ. (Yesaya 55:8, 9) Nenema kee Yehowa ƒe subɔsubɔha vavãtɔ kple eƒe tadedeagu mekpɔa gome le dukɔwo ƒe aʋawɔwɔwo me o. Yehowa ƒo dukɔwo ƒe mawuwo ta sasasã. Eya ɖeka koe nye ŋutsu kple nyɔnu ŋutifafalɔ̃la siwo le dukɔwo katã me la ƒe Mawu. Abe alesi Biblia gblɔe ene la: “Mawu mekpɔa ame ŋku me o, hafi boŋ le dukɔ sia dukɔ me, amesi ke vɔ̃nɛ, eye wòwɔa nu dzɔdzɔe la, eya dzea eŋu.” (Dɔwɔwɔwo 10:34, 35) Dzɔdzɔenyenyelɔ̃la siwo le dukɔwo katã me la le Biblia srɔ̃m fifia, eye wole gegem ɖe “ŋutifafa ƒe Mawu” vavã la si nye ameƒomea katã Wɔla la ƒe tadedeagu me.—Romatɔwo 16:20; Dɔwɔwɔwo 17:24-27.

20. Nukae ɖee fia be Kristodukɔa mewɔ Kristotɔ ƒe nu o, eye be enye Mawu ƒe futɔ?

²⁰ Ame aɖewo fiaa asi mama kple alakpanuwɔwɔ siwo le Kristodukɔa si gblɔna be yewɔna ɖe Biblia la dzi la ƒe subɔsubɔhawo me la. Wogblɔna hã be, ‘Aleke mate ŋu axɔ Biblia ƒe Mawu la dzi ase esime dukɔ siwo si Biblia le la le esiwo le kɔ lim nukliaʋawɔnuwo ɖi alɔtsɔtsɔe la dome?’ Nyateƒe lae nye be, togbɔ be Biblia la kpɔtɔ nye nyateƒe ɣesiaɣi hã la, Kristodukɔa me dukɔwo te ɖa xaa tso Biblia ƒe Kristotɔnyenye gbɔ abe alesi Dziehe ƒe Anyigbaseƒe la didi tso Anyiehe ƒe Anyigbaseƒe la gbɔe ene. Alakpatɔwo wonye le gbɔgblɔ be yewonye Kristotɔwo me. Biblia le wo si, gake womewɔna ɖe eƒe nufiafiawo dzi o. Amerikatɔwo ƒe dukplɔla si ɖe gbe be woada atɔmik bɔmb gbãtɔ le Hiroshima la gblɔ ɣeaɖeɣi be: “Oo, ne ɖe míakpɔ ame aɖe si le abe Yesaya alo Ame kɔkɔe Paulo ene la!”—be wòafia mɔ amewo le xexeame ƒe xaxa sia me. Ne ɖe wòlɔ̃ ɖe Biblia ƒe Yesaya ƒe nya dzi la, anye ne meda atɔmik bɔmb la o, elabena Yesaya gblɔ be ‘woatsɔ yiwo atu kodziwoe, eye woatsɔ akplɔwo atu hɛ gobɛwoe.’ Azɔ hã Biblia ƒe Pauloe gblɔ be: “Míewɔa aʋa le ŋutilã nu o. Elabena míaƒe aʋawɔnuwo menye ŋutilãtɔ o.” (Yesaya 2:4; Korintotɔwo II, 10:3, 4) Gake le esi teƒe be dukɔ siwo le Kristodukɔa me la nawɔ ɖe Biblia ƒe aɖaŋuɖoɖo si me nunya le la dzi la, woƒo wo ɖokui ɖe kɔlili ameɖokuiwuwu ƒe aʋawɔnuwo ɖi ƒe hoʋiʋli me. Woƒe tɔtete be yewonye Kristotɔ siwo ɖoa to Biblia la nye aʋatso. Ele be Mawu ƒe ʋɔnudɔdrɔ̃ nava wo dzi le eƒe lɔlɔ̃nu si wodo kpo wɔwɔ ta.—Mateo 7:18-23; Zefanya 1:17, 18.

Yehowa ƒe Nuwɔwɔwo Kple Nukunuwo

21. Nukatae nunya le eme be woagake ɖi Mawu ƒe nukunuwo o?

²¹ Yehowa wɔa nuwo, eye wòwɔa nukunuwo. Èbu tame le tsi tɔtrɔ wòazu ʋu, Ƒudzĩ la mama ɖe akpa eve me, Yesu dzidzi to ɖetugbi leaƒe dzi kple nukunu bubu siwo woŋlɔ ɖe Biblia me la ŋuti kpɔa? Esi wònye seɖoƒe li na amegbetɔ ƒe nunya ta la, anye be mate ŋu ase alesi nukunu siawo dometɔ aɖewo dzɔe la gɔme gbeɖe o, abe alesi ke mate ŋu ase nukunu si nye ɣe ƒe dzedze kple toɖoɖo gbesiagbe la gɔme blibo o ene. Amegbetɔ wɔwɔ nye nukunu. Amegbetɔ si li egbea mekpɔ nukunu ma o, gake enya be eva eme, elabena ele agbe egbea abe eƒe kpeɖodzi ene. Le nyateƒe me la, nugbagbewo katã kple xexeame katã nye nukunu mavɔ ɖeka. Eyata ɖe wòle be míake ɖi ne Mawu ƒe Nya Biblia la gblɔ be ewɔ nukunu tɔxɛ aɖewo le ɣeyiɣi tɔxɛ aɖewo me, togbɔ be mehiã be wòawɔ nukunu mawo ke egbea oa?

22. Ƒo nu tso Mawu ƒe nuwɔwɔ gbãtɔ ŋuti.

²² Yehowa ƒe nuwɔwɔwo katã wɔ nuku hewɔ mo yaa! Gake eƒe nuwɔwɔ gbãtɔe wɔ nuku wu wo katã. Eyae nye gbɔgbɔ me Vi si wòwɔ wònye eƒe “ŋgɔgbevi.” (Kolosetɔwo 1:15) Woyɔ Vi sia si le dziƒo la be “Nya la.” Ewɔwɔ megbe ƒe gbogbo manyaxlẽ aɖe la, eva anyigba sia dzi eye woyɔe be “ame Kristo Yesu.” (Timoteo I, 2:5) Ɣemaɣie wogblɔ le eŋuti bena: “Eye Nya la trɔ zu ŋutilã, eye wònɔ anyi le mía dome, eye míekpɔ eƒe ŋutikɔkɔe abe Tenuvi, si wodzi tso Fofoa gbɔ la, ƒe ŋutikɔkɔe ene, eye amenuveve kple nyateƒe yɔe fũ.”—Yohanes 1:14.

23. (a) Aleke woaɖe ƒomedodo si le Mawu kple Via dome la mee? (b) Nukawoe Yehowa wɔ to Via dzi?

²³ Woate ŋu atsɔ ƒomedodo si le Yehowa kple Via dome la asɔ kple esi le dɔtɔ aɖe kple via dome le dɔwɔƒe, afisi via nana kpekpeɖeŋu le be woawɔ nusiwo fofoa ɖo ɖi la. Yehowa to eƒe Ŋgɔgbevi kple hadɔwɔla dzi wɔ gbɔgbɔ me nuwɔwɔ bubu geɖe siwo nye Mawu ƒe viwo. Emegbe la, amesiawo kpɔ dzidzɔ esime wokpɔ Yehowa ƒe Vi si nye eƒe Dɔnunɔla la wòwɔ dziƒo si míekpɔna la kple anyigba si dzi míele la. Ðe nèle ɖi kem be womewɔ nusiawo oa? Le ƒe akpe nanewo megbe la, Yehowa bia ŋutsu nuteƒewɔla aɖe bena: “Afika nènɔ, esime meɖo anyigba gɔme anyi? Ne nunya le tagbɔ na wò la, ekema gblɔe! Esime ŋukeɣletiviwo katã le aseye tsom, eye Mawu ƒe viwo katã gli kple dzidzɔa?”—Hiob 38:4, 7; Yohanes 1:3.

24. (a) Yehowa ƒe anyigba dzi nuwɔwɔ kae nye nu tɔxɛ, eye le nukawo gome? (b) Nukatae nunya mele eme be woagblɔ be amegbetɔ dzɔ tso lãwo me o?

²⁴ Le ɣeyiɣi aɖe megbe la, Yehowa wɔ nu gbagbe siwo wokpɔna la ɖe anyigba sia dzi—numiemiewo, atiwo, seƒoƒowo, tɔmelãwo, xeviwo kple lãwo. (Mose I, 1:11-13, 20-25) Azɔ Mawu gblɔ na eƒe Dɔnunɔla la bena: “Mine míawɔ ame ɖe míaƒe nɔnɔme, wòaɖi mí, . . . Eye Mawu wɔ ame ɖe ye ŋutɔ ƒe nɔnɔme, Mawu ƒe nɔnɔme nue wòwɔe ɖo; ŋutsu kple nyɔnu wòwɔ.” (Mose I, 1:26, 27) Esi wònye wowɔ amegbetɔ gbãtɔ ɖe Mawu ƒe nɔnɔme wòɖi Mawu le esi Mawu ƒe nɔnɔme gã siwo nye lɔlɔ̃, nunya, dzɔdzɔenyenye kple ŋusẽ le esi ta la, ede ŋgɔ boo wu lãwo. Ame to vovo kura tso lãwo gbɔ elabena ete ŋu bua tame, ete ŋu wɔa ɖoɖo ɖe etsɔme ŋu, eye ŋutete le esi be wòasubɔ Mawu. Nunya mele lãwo si woatsɔ abu tamee o, ke boŋ lãmenusese nue wonɔa agbe ɖo. Bometsitsi ka gbegbee nye si wònye be woagblɔ be Wɔla aɖeke meli o, ke boŋ amegbetɔ si nye nuwɔwɔ nyanu si wona ŋutete geɖe la dzɔ tso lã manyanuwo me!—Psalmo 92:7, 8; 139:14.

25, 26. (a) Mɔkpɔkpɔ gã kae wotsɔ ɖo amegbetɔ ŋku me? (b) Nukatae amewo ƒe agbɔsɔsɔ fũ akpa le anyigba dzi la ƒe kuxi aɖeke manɔ anyi o?

²⁵ Mawu tsɔ ame la da ɖe ‘abɔ me le Eden le Ɣedzeƒe gome.’ Enye dzidzɔ ƒe abɔ abe abɔ si le agbalẽ gbadza sia ƒe akpaa dzi la ene, togbɔ be amegbetɔ eve siwo nye Adam kple srɔ̃a koe nɔ afima ɣemaɣi gake. Paradiso gbãtɔ sia megali o, elabena wotsrɔ̃e le Noa ƒe ŋkekea me Tsiɖɔɖɔa me. Gake wonya afisi lɔƒo wònɔ le Titina Ɣedzeƒe la, elabena tɔsisi aɖewo siwo woyɔ le Biblia me be wole sisim to afima la li vaseɖe egbea. (Mose I, 2:7-14) Mɔnukpɔkpɔ gã aɖe su amegbetɔ si be wòawɔ abɔ sia ŋudɔ abe teƒe si woatso akeke ta ene eye woatrɔ asi le anyigba bliboa ŋu awɔe wòanye anyigba katã dzi paradiso.—Yesaya 45:12, 18.

²⁶ Alesi Mawu kple Via sia wonye dɔwɔlawoe la, nenema kee Mawu na dɔ ame be wòawɔ le anyigba dzi afisia. (Yohanes 5:17) Egblɔ na Adam kple Xawa siwo nye ŋutsu kple nyɔnu gbãtɔ la be: “Midzi, ne miasɔ gbɔ, eye miayɔ anyigba la dzi, eye mianye agbo ɖe edzi, miaɖu ƒumelãwo kple dziƒoxe dzodzoewo kple lã, siwo katã zɔna le anyigba dzi la dzi!” (Mose I, 1:28) Ðe esia fia be ame nadzi asɔ gbɔ ayɔ anyigba la dzi eye wòayi edzi anɔ dzidzim vaseɖe esime anyigba yɔ gbagbaa? Ao. Ne ame aɖe gblɔ na wò be nàtrɔ tsi ɖe kplu me wòayɔ la, mènɔa etɔtrɔ dzi ʋuu tsi la gbagbana ɖe kplɔ̃a katã dzi o. Ne ètrɔe ɖe kplua me wòyɔ ko la, ètɔna. Nenema kee Yehowa ƒe se si wòde na ame be “Miayɔ anyigba la dzi” la ɖe eƒe tameɖoɖo be yeana amewo nayɔ anyigba dzi nyuie, ekema amegbetɔƒomea ƒe vidzidzi le anyigba dzi afisia atɔ te la fia. Esia manye kuxi aɖeke le amegbetɔ deblibowo dome o. Amegbetɔ madeblibowo ƒe egbexexeame koe amewo ƒe agbɔsɔsɔ fũ akpa nye kuxi le.

Nu Baɖawo—Nukatae Mawu Ðe Mɔ Ðe Wo Ŋu?

27. Biabia kawo ŋue wòle be woaɖo azɔ?

²⁷ Ne Mawu ƒe tameɖoɖoe nye be yeawɔ anyigba paradiso la, ke nukatae anyigba dzi yɔ fũ kple vɔ̃ɖinyenye, fukpekpe kple nuxaxa egbea? Ne Mawu nye Ŋusẽkatãtɔ la, nukatae wòɖe mɔ nɔnɔme siawo li ɣeyiɣi didi alea? Ðe mɔkpɔkpɔ li be míaƒe kuxiwo katã ava nuwuwua? Nukae Biblia la gblɔ?

28. Aleke aglãdzedze ge ɖe Paradiso-bɔa mee?

²⁸ Biblia la ɖee fia be ameƒomea ƒe kuxiwo dze egɔme esime Mawu ƒe gbɔgbɔmeviawo dometɔ ɖeka dze aglã ɖe Yehowa ƒe dziɖulanyenye alo fianyenye ŋuti. (Romatɔwo 1:20; Psalmo 103:22, NW ƒe etenuŋɔŋlɔ) Ðikeke manɔmee la, mawudɔla sia nɔ esiwo tso aseye esime wokpɔ wowɔ amegbetɔ la dome. Gake ŋukeklẽ kple dada va xɔ aƒe ɖe eƒe dzime, eye eƒe nudzodzro be Adam kple Xawa nade ta agu na ye ɖe wo Wɔla Yehowa teƒe la ble eyama. Mawudɔla sia ƒo nu to da aɖe dzi abe alesi aɖaŋuwɔla ƒoa nu wòdzena abe nu maƒonu aɖe ye le nua ƒom ene heble Xawa ale be meɖo to Mawu Ŋusẽkatãtɔ la o. Emegbe la, srɔ̃a Adam dze eyome le tomaɖomaɖo me.—Mose I, 2:15-17; 3:1-6; Yakobo 1:14, 15.

29. (a) Nya kawoe do mo ɖa, esiwo gbɔ wòle be woakpɔ? (b) Aleke Mawu kpe akɔ kple gbetɔame lae? (d) Aleke nàte ŋu akpɔ gome le Satana ƒe alɔmeɖeɖe la ŋuɖoɖo mee?

²⁹ Wova yɔ mawudɔla aglãdzela ma be “da xoxo la.” (Nyaɖeɖefia 12:9; Korintotɔwo II, 11:3) Wogayɔe be Satana si gɔmee nye “Tsitretsiɖeŋula,” kple Abosam si gɔmee nye “Amegɔmezɔla.” Etɔ gbe Yehowa ƒe dziɖuɖu ɖe anyigba dzi la ƒe dzedze kple eƒe dzɔdzɔenyenye, eye wòtɔ gbe Mawu hegblɔ be fifia la, ye Satana yeate ŋu atrɔ ameƒomea katã ɖa le tadedeagu vavãtɔ ŋu. Mawu na ƒe siwo anɔ abe 6,000 ene Satana be wòadze agbagba aɖo kpe eƒe gbetɔamea dzi ale be woakpɔ nya si ku ɖe Yehowa ƒe fianyenye ŋuti la gbɔ zi ɖeka ɖe ɣeyiɣiawo katã nu. Amegbetɔ ƒe dziɖuɖu si te ɖa le Mawu ŋu la do kpo nu nublanuitɔe. Gake ŋutsu kple nyɔnu xɔsetɔ siwo dome Yesu nye kpɔɖeŋu vevitɔ le la wɔ nuteƒe na Mawu le dodokpɔ sesẽtɔ kekeake me, eye wokɔ Yehowa ŋu heɖo kpe edzi be Abosam nye aʋatsokala. (Luka 4:1-13; Hiob 1:7-12; 2:1-6; 27:5) Wò hã àte ŋu anye nuteƒewɔla. (Lododowo 27:11) Gake menye Satana ɖeɖekoe nye futɔ si ɖea fu na mí o. Futɔ bubu kae li?

Futɔ la—Ku

30. Nukae Ŋɔŋlɔawo gblɔ ku ɖe tohehe si va amegbetɔ dzi le tomaɖomaɖo ta la ŋuti?

³⁰ Mawu gblɔ tohehe si li na tomaɖomaɖo—eyae nye ku. Le afia tsotso na nyɔnu gbãtɔ me la, Yehowa gblɔ be: “Mana nakpe fu geɖe le fufɔfɔ me, àlé ku hafi àdzi vi, ke wò tame anɔ srɔ̃wò ŋu, eye eya anye gã ɖe dziwò.” Egblɔ na ŋutsu la si nye Adam be: “Fifia ate wò, hafi nakpɔ abolo aɖu, vaseɖe esime nagatrɔ azu anyi, elabena eya mee woɖe wò tsoe. Anyi nènye, eye anyi ke nagatrɔ azu!” (Mose I, 3:16-19) Wonya atsu kple asi maɖotoawo ɖa tso dzidzɔ ƒe Paradiso la me ɖo ɖe anyigba si womedzra ɖo o la dzi. Le ɣeyiɣi aɖe megbe la, woku.—Mose I, 5:5.

31. Nukae nye nuvɔ̃, eye nukae do go tso eme na ameƒomea?

³¹ Esi blibodede ge le Adam kple Xawa si la megbee wodze vidzidzi gɔme. Egbea la, amewo katã nye woƒe dzidzimeviwo le blibomademade me, eye eyata wo katã wokuna. Biblia ŋlɔla aɖe ɖe eme le nya siawo me be: “To ame ɖeka dzi nuvɔ̃ la va xexeame, eye to nuvɔ̃ me ku la va, eye nenema ku la va to amewo katã dzi yi, esi wo katã wɔ nuvɔ̃ ŋuti la.” Nukae nye “nuvɔ̃” sia? Eyae nye blibodede alo blibonyenye ƒe dzesia gbɔ maɖomaɖo. Yehowa Mawu mekpɔa ŋudzedze ɖe nane si mede blibo o la ŋuti alo nana wònɔa agbe o. Esi wònye amewo katã nyi nuvɔ̃ kple blibomademade ƒe dome tso ame gbãtɔ Adam gbɔ ta la, ku “ɖu fia” ɖe wo dzi. (Romatɔwo 5:12, 14) Amegbetɔ madeblibowo kuna abe lãwo pɛpɛpɛ ene.—Nyagblɔla 3:19-21.

32. Aleke Biblia ƒo nu tso ku si ƒe dome míenyi la ŋutii?

³² Nukae nye “ku” sia? Ku enye agbemanɔmanɔ. Mawu tsɔ agbe nɔnɔ tegbee le anyigba dzi ƒe mɔkpɔkpɔ la ɖo amegbetɔ ŋku me nenye be eɖo to. Gake meɖo to o, eye tohehe lae nye ku, numanyamanya, agbemanɔmanɔ. Mawu megblɔ naneke tso ame ƒe agbe ɖeɖe ayi gbɔgbɔ me nutome alo “hell” si nye dzo me ne meɖo to o eye wòku la ŋuti o. Exlɔ̃ nu ame bena: “Ku ke naku.” Abosam amewula lae ka aʋatso esime wògblɔ be: “Miele kuku ge akpɔ o.” (Mose I, 2:17; 3:4; Yohanes 8:44) Nusi ƒe dome amewo katã nyi tso Adam gbɔ lae nye be woaku azu anyi.—Nyagblɔla 9:5, 10; Psalmo 115:17; 146:4.

33. (a) Etsɔme nyui kae li na ameƒomea kple anyigba sia? (b) Nu vevi etɔ̃ kawoe Yehowa wɔ to Via dzi?

³³ Ekema ɖe etsɔme aɖeke meli na amesiwo ku la oa? Etsɔme wɔnuku aɖe li! Biblia ɖee fia bena Mawu ƒe tameɖoɖo be yeana paradisonyigba ameƒomea katã hekpe ɖe amesiwo ku ŋuti la mado kpo emevava gbeɖe o. Yehowa gblɔ be: “Dziƒo enye nye fiazikpui, eye anyigbae nye nye afɔɖodzinu.” ‘Made bubu nye afɔ nɔƒe ŋu.’ (Yesaya 66:1; 60:13) Le Yehowa ƒe lɔlɔ̃ si gba go ta la, eɖo Via si nye Nya la ɖe anyigba sia dzi be ameƒomea ƒe xexeame nakpɔ agbe to eyama dzi. (Yohanes 3:16; Yohanes I, 4:9) Nu vevi etɔ̃ li siwo me wòle be míadzro azɔ, esiwo Yehowa na wova eme to Via dzi; woawoe nye, (1) ɖeɖe tso ku ƒe ŋusẽ me ƒe ɖoɖo wɔwɔ; (2) ame kukuwo fɔfɔ ɖe tsitre ŋutɔŋutɔ; kple (3) dziɖuɖu deblibo ɖoɖo anyi ɖe ameƒomea katã dzi.

Ðeɖe tso Ku Me

34, 35. (a) Aleke ko woawɔ hafi aɖe ame tso ku si me? (b) Nukae nye tafe?

³⁴ Tso blemaŋɔli kee Mawu ƒe nyagblɔɖilawo ɖe woƒe ŋuɖoɖo ɖe mɔkpɔkpɔ be Mawu “axɔ wo aƒle” le ku si me la ŋu, ke menye ɖe amegbetɔ ƒe makumakunyenye ŋu o, la gblɔ. (Hosea 13:14) Gake aleke woate ŋu aɖe ame tso ku ƒe bablawo si mee? Yehowa ƒe dzɔdzɔenyenye deblibo la bia ‘luʋɔ ɖe luʋɔ teƒe, ŋku ɖe ŋku teƒe, aɖu ɖe aɖu teƒe.’ (Mose V, 19:21) Eyata esi wònye Adam he ku ƒe domenyinyi vɛ na ameƒomea katã le esi wòɖo koŋ gbe toɖoɖo Mawu eye amegbetɔ ƒe agbe debliboa ge le eyama si ta la, ehiã be amegbetɔ deblibo bubu naxɔ ɖe Adam teƒe atsɔ eƒe agbe deblibo axe fee be wòagbugbɔ nusi Adam bu la aƒle.

³⁵ Ame geɖe lɔ̃ ɖe ‘nusi sɔ kplii la tsɔtsɔ aɖo nane teƒe’ ƒe gɔmeɖose dzɔdzɔe la dzi le ŋutinya katã me. Nyagbɔgblɔ si wozãna zi geɖe ye nye “tafe xexe.” Nukae nye tafe? Eyae nye “fe si woxena be woaɖe ame aɖe alo nane tso amesi zi ame ma alo nu ma dzi abe awɔbanu ene la si me. Eyata wogblɔna be woxe tafe ɖe amesiwo wolé le aʋawɔwɔ me alo kluviwo ta nenye be woxɔ nu xɔasi aɖe heɖe asi le wo ŋu. . . . Nusianu si wotsɔ ɖo amea teƒe alo xe ɖe eta lae nye eƒe tafea.”d Tso esime Adam wɔ nuvɔ̃ la, ameƒomea katã va le abe amesiwo wolé le aʋawɔwɔ me alo kluviwo ene, eye blibomademade kple ku bla wo. Be woaɖe wo la, ehiã be woaxe tafe. Be nyaʋiʋli aɖeke nagava fifia alo emegbe ku ɖe tafea ƒe dzedze ŋuti o ta la, ahiã be woatsɔ amegbetɔ deblibo ɖeka si sɔ pɛpɛpɛ kple Adam la ƒe agbe asa vɔe.

36. Aleke Yehowa tsɔ amegbetɔ ƒe agbe deblibo na abe tafe ene?

³⁶ Gake afikae woakpɔ amegbetɔ ƒe agbe deblibo ma le? Esi amegbetɔwo katã nye Adam, ame madebliboa ƒe dzidzimeviwo ta la, wodzi wo wonye ame madeblibowo. “Ame aɖeke mate ŋu axɔ nɔvia akpɔ o, eye mate ŋu axe etafe na Mawu” o. (Psalmo 49:8) Le hiahiã sia gbɔ kpɔkpɔ me la, lɔlɔ̃ deto si le Yehowa si na ameƒomea la ʋã eyama wòtsɔ eƒe ŋgɔgbevi vevi la na be wòazu vɔsa si hiã la. Eɖe gbɔgbɔ me Vi sia si nye Nya la ƒe agbe deblibo la va de Yuda ɖetugbi leaƒe Maria ƒe vidzidɔ me. Ðetugbi la fɔ fu eye emegbe la, edzi ŋutsuvi si woyɔ be “Yesu.” (Mateo 1:18-25) Gɔmesese le eŋu be agbe Wɔla la ate ŋu awɔ nukunu gã ma.

37. Aleke Yesu ɖe eƒe lɔlɔ̃ na amegbetɔ siwo katã le agbe dim la fiae?

³⁷ Yesu tsi ɖo ŋutsume, etsɔ eɖokui na Yehowa, eye wòxɔ nyɔnyrɔ. Mawu de dɔ asi nɛ azɔ be wòawɔ yeƒe lɔlɔ̃nu. (Mateo 3:13, 16, 17) Esi wònye dziƒoe Yesu ƒe agbe anyigbadzitɔa tso eye wòde blibo ta la, ate ŋu atsɔ amegbetɔ ƒe agbe deblibo ma asa vɔe ahatsɔe aɖe ameƒomea tso ku me. (Romatɔwo 6:23; 5:18, 19) Abe alesi wògblɔe ene la: “Nye la meva, bena woakpɔ agbe kple agbɔsɔsɔ.” “Lɔlɔ̃ gã wu esia megale ame aɖeke si bena, wòatsɔ eƒe agbe aɖo anyi ɖe xɔlɔ̃awo ta o.” (Yohanes 10:11; 15:13) Esime Satana na wowu Yesu le fuwɔameti ŋuti la, Yesu ɖe asi eɖokui ŋu na ŋutasesẽ ƒe ku sia elabena enyae be amegbetɔ siwo si xɔse le la akpɔ agbe to tafe ƒe ɖoɖo sia dzi.—Mateo 20:28; Timoteo I, 2:5, 6.

Fɔfɔ tso Ku Me

38. Aleke wogagbɔ agbe Mawu ƒe Vi lae, eye nukae ɖo kpe esia dzi?

³⁸ Togbɔ be Mawu ƒe Vi la ƒe futɔwo wu eyama hã la, amegbetɔ ƒe agbe deblibo ƒe gomekpɔkpɔa mege le eyama si o elabena ewɔ nuteƒe na Mawu. Gake esi wònye Yesu ku hele yɔdo me la, aleke wòate ŋu awɔ nu xɔasi sia si nye amegbetɔ ƒe agbe ƒe gomekpɔkpɔ la ŋudɔ ɖe amegbetɔƒomea tae? Afisiae Yehowa wɔ nukunu bubu si tɔgbe medzɔ kpɔ o la le. Le Yesu ƒe yɔdo me nɔnɔ ŋkeke etɔ̃agbe la, Yehowa fɔe ɖe tsitre tso ku me abe gbɔgbɔ me nuwɔwɔ makumaku ene. (Romatɔwo 6:9; Petro I, 3:18) Be Yesu nana woaxɔ tsitretsitsia dzi ase ta la, le ɣeyiɣi vovovowo me la, edo amegbetɔ ƒe ŋutilã heɖe eɖokui fia eƒe nusrɔ̃lawo; ɣeaɖeɣi la eɖe eɖokui fia wo ame 500 kple vɔ. Gɔmesese aɖeke meli si ta amesiawo dometɔ aɖe alo apostolo Paulo, amesi emegbe la, eƒe ŋku gbã esime Yesu si le ŋutikɔkɔe me ɖe eɖokui fia eyama la, nake ɖi eƒe tsitretsitsi ƒe nukunua o.—Korintotɔwo I, 15:3-8; Dɔwɔwɔwo 9:1-9.

39. (a) Aleke Yesu wɔ eƒe vɔsa la ƒe asixɔxɔ ŋudɔe, eye ɖe amekawo ta gbã? (b) Nukunu gã bubu ka ŋutie Yesu ƒo nu le?

³⁹ Le ŋkeke 40 megbe la, Yesu si wofɔ ɖe tsitre la lia dzi yi Mawu ŋku me le dziƒo be wòatsɔ eƒe amegbetɔ ƒe vɔsa deblibo la ƒe asixɔxɔ ana atsɔ aɖe ameƒome lae. “Ke eya la, esime wòtsɔ vɔsa ɖeka na ɖe nuvɔ̃wo ta megbe la, ebɔbɔ nɔ anyi ɖe Mawu ƒe nuɖusi me tegbetegbe, eye tso ekema dzi la, ele lalam, halase esime woatsɔ eƒe futɔwo awɔ eƒe afɔɖodzinui.” (Hebritɔwo 10:12, 13) Ame gbãtɔ siwo woɖe to tafe sia dzi lae nye Kristotɔ nuteƒewɔlawo, “amesiwo le Kristo me” la ƒe “ha sue” la. (Luka 12:32; Korintotɔwo I, 15:22, 23) Amesiawo la, “woƒle wo tso amewo dome,” eyata le tsitretsitsia me la, woazu Kristo ƒe gbɔgbɔ me hatiwo le dziƒo. (Nyaɖeɖefia 14:1-5) Ke ame gbogbo siwo ku hele woƒe yɔdowo me fifia ya ɖe? Esime Yesu nɔ anyigba sia dzi la, egblɔ be Fofo la na ŋusẽ ye be yeadrɔ̃ ʋɔnu ahana agbe. Egblɔ kpe ɖe eŋu be: “Esia megawɔ mo yaa na mi o, elabena gaƒoƒo la gbɔna, le esi me amesiwo katã le ŋkuɖodziyɔdowo me la, woase eƒe gbe, eye woado go; . . . hena . . . tsitretsitsi.” (Yohanes 5:26-29, NW) Agagbɔ agbe amesiawo le Paradisonyigba la dzi.

40, 41. (a) Ðe nusi tututu “tsitretsitsi” nye la me. (b) Nukatae míate ŋu axɔ tsitretsitsi ƒe ŋugbe si Mawu do la dzi ase?

⁴⁰ De dzesi Yesu ƒe nyawo be, “Esia megawɔ mo yaa na mi o.” Gake aleke woate ŋu aɖe amesi ku gbaɖegbe ke la tso ku si me ahagbɔ agbee ake? Ðe eƒe ŋutilã metrɔ zu anyi oa? Nu suesue siwo ƒo ƒu wɔ ŋutilã ma la dometɔ aɖewo gɔ̃ hã anya ge ɖe nu gbagbe bubuwo abe atiwo kple lãwo ene me. Gake tsitretsitsi mefia be woagaƒo lãmetsi mawo ke nu ƒu ake o. Efia be Mawu agagbugbɔ ame ma ke awɔ eye nɔnɔme tsãtɔa nanɔ esi. Awɔ ŋutilã yeye tso anyigba me nuwo me, eye wòade dzedzeme ma ke, nɔnɔme ɖedzesi mawo ke, nya siwo nɔ susua me tsã kple agbenɔnɔ ma ke si nɔ amea si le eƒe kuɣi la ŋutilã ma me.

⁴¹ Anye nusi teƒe nèkpɔ kpɔ be wò aƒe si nèlɔ̃ vevie la fiã keŋkeŋ. Gake àgate ŋu atso aƒe ma ake bɔbɔe, elabena eƒe nɔnɔme siwo katã nèlɔ̃ la le susu me na wò nyuie. Ekema kakaɖedzitɔe la, Mawu, Amesi wɔ susua la ate ŋu agawɔ amegbetɔ siwo dzi wòɖoa ŋkui le esi wòlɔ̃ wo ta la ake. (Yesaya 64:7) Esia tae Biblia la wɔ nyagbɔgblɔ “ŋkuɖodzi yɔdowo” ŋudɔ. Ne Mawu ƒe ɣeyiɣia de be wòagagbɔ agbe ame kukuwo la, awɔ nukunu ma abe alesi wòwɔ nukunu le ame gbãtɔ wɔwɔ me ene, negbe fifia ya ɖeko wòawɔe zi geɖe wu.—Mose I, 2:7; Dɔwɔwɔwo 24:15.

42. Nukatae agbe nɔnɔ tegbee le anyigba dzi la ate ŋu ava eme eye kakaɖedzi le eŋu?

⁴² Mawu agagbɔ agbe ameƒomea kple mɔkpɔkpɔ be womagaku adzo le anyigba dzi akpɔ o. Gake aleke wòanye be woate ŋu ava nɔ agbe mavɔ le anyigba dzi? Ava, eye kakaɖedzi le eŋu, elabena Mawu ƒe lɔlɔ̃nu kple tameɖoɖoe wònye. (Yohanes 6:37-40; Mateo 6:10) Nu ɖeka ko si ta amegbetɔ kuna le anyigba dzi egbea enye be enyi ku ƒe dome tso Adam gbɔ. Gake ne míede ŋugble le nukunu gbogbo manyaxlẽ siwo le anyigba dzi, esiwo me woɖo be amegbetɔ nase vivi le hafi ŋuti la, agbenɔɣi kpui si mede ƒe alafa ɖeka o la le kpuie akpa! Le anyigba sia tsɔtsɔ na amegbetɔviwo me la, Mawu ɖoe be ame nayi edzi anɔ agbe ase vivi le Eƒe nuwɔwɔ ƒe nu nyuiwo me tegbee, ke menye ƒe alafa ɖeka alo ƒe akpe ɖeka gɔ̃ hã o!—Psalmo 115:16; 133:3.

Ŋutifafa ƒe Dziɖuɖu Deblibo La

43. (a) Dziɖuɖu deblibo ƒe hiahiã kae li? (b) Tame kae Yehowa ɖo le esia gome?

⁴³ Esi wònye mía dzila gbãtɔwo gbe Mawu ƒe se ta la, amegbetɔ ƒe dziɖuɖu va le Satana ƒe ŋusẽ te. Esɔ ɖe edzi be Biblia yɔ Satana be “xexe sia me mawu.” (Korintotɔwo II, 4:4) Amegbetɔ ƒe dziɖuɖuwo ƒe aʋawɔwɔwo, ŋutasesẽ, gbegblẽ kple kemalimali ɖo kpe edzi be nyateƒee wònye. Dukɔwo ƒe Nubabla la kple Dukɔ Ƒoƒuawo ƒe habɔbɔa mete ŋu he ŋutifafa vɛ le tɔtɔa me o. Amegbetɔwo le ŋutifafa ƒe dziɖuɖu dim vevie. Ðe susu mele eme be Wɔla la, amesi ɖo tame be yeagaɖo Paradiso anyi ɖe anyigba sia dzi la naɖo dziɖuɖu deblibo hã na Paradiso ma oa? Ema tututue Yehowa ɖo tame be yeawɔ. Fia si anɔ Eyama teƒe le dziɖuɖu sia me lae nye eƒe “Ŋutifafa” Kristo Yesu, eye ‘eƒe dziɖuɖu akeke ta, eye seƒeɖo manɔe na ŋutifafa o.’—Yesaya 9:5, 6.

44. (a) Afikae dziɖuɖu sia anɔ? (b) Amekawoe anɔ eme?

⁴⁴ Biblia la ɖee fia be dziɖuɖu deblibo la anɔ dziƒo. Fia Yesu Kristo anɔ teƒe nyui sia aɖu anyigba katã dzi le dzɔdzɔenyenye me. Azɔ hã hatidziɖulawo anɔ esi le dziƒodziɖuɖu ma si womekpɔna o la me. Wotia amesiawo tso Yesu yomedzela amegbetɔ nuteƒewɔla siwo do dzi nɔ anyi kplii le tetekpɔwo me la dome, eye wògblɔ na wo bena: “Mele fiaɖuƒe ɖom ɖi na mi, abe alesi Fofonye ɖoe ɖi nam ene.” (Luka 22:28, 29) Amegbetɔƒomea me tɔ ʋɛ aɖewo koe woakplɔ ayi dziƒo be woaɖu fia kple Kristo Yesu. Esɔ kple dukɔwo egbea, afisi ame ʋɛ aɖewo koe wotiana be woaɖu dzi le sewɔtakpekpea me. Biblia la ɖee fia bena hatidziɖula 144,000 koe anɔ Yesu Kristo si. Eyata Kristo Yesu kple ame 144,000 siwo wokplɔ tso anyigba dzi yi dziƒo lae le Mawu ƒe Fiaɖuƒe alo dziƒodziɖuɖu la me. (Nyaɖeɖefia 14:1-4; 5:9, 10) Ke anyigba dzi ya ɖe? Psalmo 45:17 gblɔ be Fia la aɖo ‘amegãwo ɖe anyigba blibo la dzi.’ Anɔ dziƒo aɖo ‘amegã’ alo dziɖuɖu ƒe dzikpɔla siwo nye amegbetɔwo la le dzɔdzɔenyenye ƒe gɔmeɖosewo yome si wonɔna vevie la ta.—Tsɔe sɔ kple Yesaya 32:1.

45, 46. (a) Nukae nye Yesu ƒe gbeƒãɖeɖe le anyigba dzi la ƒe tanya koŋ? (b) Nukata womeɖo dziɖuɖu deblibo la anyi enumake o? (d) Aleke ƒe 1914 M.Ŋ. nye ƒe vevi aɖe le nyagblɔɖi kple xexeme nudzɔdzɔwo mee?

⁴⁵ Ɣekaɣie woaɖo dziɖuɖu deblibo la gɔme anyi, eye alekee? Esime Yesu nɔ anyigba dzi la, Fiaɖuƒe siae nye eƒe gbeƒãɖeɖe ƒe tanya vevitɔ. (Mateo 4:17; Luka 8:1) Gake meɖo Fiaɖuƒea anyi ɣemaɣi alo le eƒe tsitretsitsi me o. (Dɔwɔwɔwo 1:6-8) Esime wòyi dziƒo kura gɔ̃ hã la, ehiã be wòalala Yehowa ƒe ɣeyiɣi ɖoɖia. (Psalmo 110:1, 2; Hebritɔwo 1:13) Biblia ƒe nyagblɔɖi ɖee fia be ɣeyiɣi ɖoɖi ma va le ƒe 1914 M.Ŋ. me. Gake ame aɖe abia be, ‘Ðe ƒe 1914 mede dzesi xexeame ƒe fukpekpewo ƒe dzidziɖedzi ƒe gɔmedzedze boŋ ke menye dziɖuɖu deblibo oa?’ Nya la tututue nye ma! Kadodo kplikplikpli aɖe le Mawu ƒe Fiaɖuƒea ƒe vava kple dzɔgbevɔ̃e ƒe nusiwo dzɔ le ƒe siwo va yi nyitsɔ laa me la dome, abe alesi míele ekpɔ ge fifia ene.

⁴⁶ Abe ƒe 35 ene do ŋgɔ na ƒe 1914 la, Gbetakpɔxɔ (si nye mawusubɔsubɔ ƒe magazine si woxlẽna wu ɖesiaɖe le anyigba dzi fifia) la nɔ susu hem yi ƒe 1914 dzi be enye ƒe si wode dzesii le Biblia ƒe nyagblɔɖi me. Nyagblɔɖi siawo ƒe emevava wɔnuku la dze egɔme le ƒe 1914 me. Esiawo dometɔ ɖekae nye Yesu ŋutɔ ƒe nya si wògblɔ ɖi ƒe 1,900 enye si ku ɖe “dzesi” si adze le nuɖoanyiawo ƒe nuwuwu eye wòaɖo kpe edzi be eva li kple fiaɖuɖu ƒe ŋusẽ le gbɔgbɔ me ŋuti la. Le eƒe nusrɔ̃lawo ƒe nyabiabia ku ɖe “dzesi” sia ŋuti ƒe ŋuɖoɖo me la, egblɔ be: “Dukɔ latsi tre ɖe dukɔ ŋuti, eye fiaɖuƒe ɖe fiaɖuƒe ŋuti, dɔwuame kple dɔléame kple anyigbaʋuʋu ava teƒeteƒewo. Ke nenem nusiawo katã wonye fuɖuame ƒe gɔmedzedze.” (Mateo 24:3, 7, 8) Le emevava si ɖe dzesi me la, xexemeʋaawo ƒe gbãtɔa dze egɔme le ƒe 1914 me, eye wòhe tsɔtsrɔ̃ si lolo zi adre wu aʋa 900 siwo katã wowɔ le ƒe 2,500 siwo do ŋgɔ nɛ me la vɛ! Xaxa ƒe vevesesewo le edzi yim tso ɣemaɣi. Èkpɔ aʋawɔwɔ ƒe nugblẽƒe, dɔwuamewo, alo anyigbaʋuʋu gã siwo ɖe fu na anyigba tso ƒe 1914 la dometɔ aɖe teƒea? Ne èkpɔe la, ekema èkpɔ nuɖoanyi sia ƒe “nuwuɣi” ƒe “dzesi” la teƒe.—Daniel 12:4.

47. Aleke nudzɔdzɔ siwo nye “dzesi” la ƒe emevava la gasẽ ŋu ɖe edzi le ŋkeke siawo mee?

⁴⁷ “Fuɖuame” la gasesẽ ɖe edzi tso Xexemeʋa II si gblẽ nu wu Xexemeʋa I zi gbɔ zi ene la dzi hege ɖe nuklia ƒe azã la me, eye wòna Yesu ƒe nya si wòyi edzi gblɔ ɖi la va eme be: “Eye ŋɔdzidonuwo kple dzesi gãwo latso dziƒo.” (Luka 21:11) Nuvlowɔwɔ kple vɔ̃ɖinyenye ƒe dzidziɖedzi, ɖeviwo ƒe tomaɖomaɖo kple nuvɔ̃wɔwɔ ƒe dzidziɖedzi, kpakple mawumavɔ̃mavɔ̃ kple agbegbegblẽnɔnɔ ƒe agbɔsɔsɔ—wogblɔ nudzɔdzɔ dziŋɔ siawo hã ɖi be woanye nuɖoanyi vɔ̃ɖi sia ƒe “ŋkeke mamlɛawo” ƒe dzesi.—Timoteo II, 3:1-5; Mateo 24:12.

48. Ameka gbɔe anyigba dzi fukpekpeawo tso, eye nukatae wodzi ɖe edzi tso ƒe 1914?

⁴⁸ Gake ne woɖo dziƒodziɖuɖu la gɔme anyi le ƒe 1914 me la, nukatae fukpekpe siawo katã le anyigba dzi? Satana Abosam gbɔe wòtso. Esime Kristo xɔ Fiaɖuƒeŋusẽ la, nu gbãtɔ si wòwɔ enye be ewɔ aʋa kple Satana le dziƒo afisi womekpɔna o. Nusi do go tso eme enye be wotsɔ Satana, “amesi nye xexeame katã blela la” kple eƒe dɔlawo ƒu gbe ɖe anyigba ƒe nutowo me. Esi wònyae be yeƒe tsɔtsrɔ̃ tu aƒe la, ele fuɖename geɖe hem va anyigba dzi. Enye “baba na anyigba kple atsiaƒu; elabena Abosam ɖi va mia gbɔ, eye dzi le ekum ŋutɔ; elabena enyae be, vovoɣi vi aɖe ko yekpɔ.”—Nyaɖeɖefia 12:7-9, 12.

49. (a) Nukae adzɔ ɖe amesiwo le ‘anyigba gblẽm’ la dzi? (b) Aleke Yehowa ahe eƒe ‘ʋɔnudɔdrɔ̃’ ava dukɔwo dzie?

⁴⁹ Ðe fukpekpe siawo nu ava yia? Ẽ!—ne dziƒodziɖuɖu la ŋutɔ si nye Mawu Ŋusẽkatãtɔ ƒe Fiaɖuƒe la tso be ‘yeatsrɔ̃ amesiwo le anyigba la gblẽm la.’ (Nyaɖeɖefia 11:18; Daniel 2:44) Mawu maɖe mɔ gbeɖe be dunyaheŋusẽwo, aʋatso Kristotɔwo alo ame bubu aɖeke natsɔ woƒe nuklia-ʋawɔnuwo agblẽ eƒe asinudɔwɔwɔ si nye anyigba la o. Ke boŋ egblɔe bena: “Nye ɖoɖo wònye be, maƒo dukɔwo nu ƒu, eye mana fiaɖuƒewo nakpe ta, ne matrɔ nye dziku kple nye dɔmedzoe heliheli katã akɔ ɖe wo dzi.” (Zefanya 3:8) Yehowa ato eƒe Kristo la dzi awɔ ŋusẽ gã siwo le eƒe ŋusẽ te le xexeame la ŋudɔ atsɔ ahe tsɔtsrɔ̃ si teƒe mekɔ o la ava amesiwo katã dzea Satana yome le anyigba dzi la dzi. Esia ava anyigba katã dzi eye wòakeke ta abe Noa ƒe ŋkekea me Tsiɖɔɖɔ la ene.—Yeremya 25:31-34; Petro II, 3:5-7, 10.

50. (a) Nukae nye “Harmagedon”? (b) Amekawo koe atsi agbe atso Harmagedon?

⁵⁰ Woyɔ dukɔ vɔ̃ɖiwo ƒe tsɔtsrɔ̃ sia le Biblia me be Mawu ƒe Harmagedon-ʋa. (Nyaɖeɖefia 16:14-16) Ame fatu siwo nye amesiwo di Yehowa kple dzɔdzɔenyenye yome la koe atso Harmagedon ayi Mawu ƒe ŋutifafa ƒe nuɖoanyi yeyea me. (Zefanya 2:3; Yesaya 26:20, 21) Biblia gblɔ le amesiawo ŋuti bena: “Ke ame ɖihiãwo anyi anyigba la dome, eye dzi adzɔ wo ɖe ŋutifafa gbogbo la ŋuti.” (Psalmo 37:11) Ekema anyigba tɔtrɔ wòagazu Paradiso ƒe dɔ gã la adze egɔme!

Hehexɔxɔ Hena Gege ɖe Paradiso Me

51. Nukatae wòhiã be nàwɔ afɔɖeɖe fifia?

⁵¹ Àdi be nanɔ agbe le Paradiso mea? Ne wò ŋuɖoɖoe nye ‘Ẽ’ la, adzɔ dzi na wò be nànya be esime Yesu ƒo nu tso egbea ƒe nuɖoanyi si ɖo xaxa me la kple eƒe tsɔtsrɔ̃ si gbɔna ƒe “dzesi” ŋuti la, egblɔ kpe ɖe eŋu be, “Dzidzime sia nu mele yiyi ge, vaseɖe esime nusiawo katã nava ve me o.” Dzidzime si kpɔ “fuɖuame ƒe gɔmedzedze” le ƒe 1914 me la me tɔ aɖewo teti anɔ agbe akpɔe be wogaɖo Paradiso anyigba la dzi. (Mateo 24:34) Gake enye nublanuinya be egbea la ame akpa gãtɔ le mɔ gbadza si kplɔa amewo yia tsɔtsrɔ̃ mee la dzi. (Mateo 7:13, 14) Ɣeyiɣi vi aɖe koe gali na wo be woatrɔ. Àte ŋu ada akpe be Yehowa na nuxlɔ̃me kaba! Esi Yehowa di be nàkpɔ agbe ta la akpe ɖe ŋuwò be nàwɔ afɔɖeɖe nyuitɔwo.—Petro II, 3:9; Xezekiel 18:23.

52. Nukae nèhiã na be nàwɔ tiatia si me nunya le ku ɖe mawusɔbɔsubɔ ŋuti?

⁵² Nusi nèhiã kaba fifia enye sidzedze vavãtɔ. (Timoteo I, 2:4; Yohanes 17:3) Afikae nàte ŋu akpɔ esia le? Ðe woate ŋu akpɔe le subɔsubɔha ɖesiaɖe ko mea? Ame aɖewo gblɔna be subɔsubɔhawo katã ɖo ta taɖodzinu ɖeka ma ke gbɔ abe alesi afɔmɔ siwo katã le to dzi la ɖo ta toa tame ene. Wowɔ vodada ale gbegbe! Todzidelawo wɔa anyigba ƒe nɔnɔmetatawo ŋudɔ, eye wodia mɔnyalawo ale be woate ŋu akpɔ mɔ nyuitɔ. Nenema kee subɔsubɔha vavãtɔ ɖeka kolia koe li si akplɔ amewo ayi agbe mavɔ mee, eye ehiã na mɔfiafia hafi woakpɔe.—Dɔwɔwɔwo 8:26-31.

53. (a) Be agbe mavɔ nasu asiwò la, ele be nàyi edzi awɔ nuka? (b) Ahiã be nàɖu tetekpɔ kawo siwo tso Satana gbɔ la dzi?

⁵³ Yehowa Ðasefowo ta agbalẽ gbadza sia be wòakpe ɖe ŋuwò. Ðe mekpe ɖe ŋuwò xoxo be nèse Biblia ƒe nyateƒe vivi aɖewo gɔme oa? Ðikeke manɔmee la èɖo kpe edzi na ɖokuiwò be nyati ɖesiaɖe nɔ te ɖe Mawu ƒe Nya si tso gbɔgbɔ me la dzi. Azɔ be nàyi ŋgɔ aɖo wò taɖodzinua gbɔ la, ele be nàyi nusɔsrɔ̃ dzi. Alesi ko sukudede nyuitɔ hiã hafi ame nadze hena nɔƒe le hadome la, nenema kee hehe nyui si tso Biblia me hiã be wòana ame nadzra ɖo hena amesiwo atsi agbe anɔ Paradisonyigba ma dzi la dome nɔnɔ. (Timoteo II, 3:16, 17) Satana adze agbagba be yeahe wò susu to tsitretsiɖeŋu si atso wò zɔhɛ kplikplikpliwo gbɔ dzi alo wòate wò akpɔ naƒo ɖokuiwò ɖe ŋutilãmenudidi alo agbegbegblẽnɔnɔ me ɖokuitɔdiditɔe. Mègana Satana nakpe dziwò o. Wò dedienɔnɔ kple mia kple wò ƒomea ƒe etsɔ me bliboa katã nɔ te ɖe Biblia nusɔsrɔ̃ si dzi nàgayi la dzi.—Mateo 10:36; Yohanes I, 2:15-17.

54. Hehexɔxɔ ƒe ɖoɖo bubu kae Yehowa wɔ le miaƒe nutoa me?

⁵⁴ Hekpe ɖe wò Biblia nusɔsrɔ̃ si wɔm nèle fifia la dziyiyi ŋuti la, nusɔsrɔ̃ ƒe mɔ bubu gali. Amesiwo tsɔ ɖe le hehe si tso Biblia me la xɔxɔ me le miaƒe nutoa me la yia kpekpewo edziedzi le Fiaɖuƒe Akpata si le mia gbɔ la me. Amesiwo katã dena la yina be woaxɔ nufiafia tso Biblia la me eye wole agbagba dzem anukwaretɔe be yewoanye ame nyuiwo wu tsã. Woxɔa ame yeyewo faa hegblɔna be, “Mina míayi Yehowa ƒe to [eƒe tadeaguƒe] la, . . . ne wòafia nu mí le eƒe mɔwo ŋu, eye míazɔ eƒe toƒewo.” (Yesaya 2:3) Woɖe gɔmesese nyui siwo ta woayi Biblia ƒe kpekpewo la me ɖe Hebritɔwo 10:24, 25, afisi gblɔ be: “Míalé ŋku ɖe mía nɔewo ŋu, bena míade dzi ƒo na mía nɔewo le lɔlɔ̃ kple dɔ nyui wɔwɔ me, eye míagagblẽ mía ŋutɔwo míaƒe ƒuƒoƒewo ɖi, abe alesi ame aɖewo wɔna ene o, ke boŋ míaxlɔ̃ nu mía nɔewo, eye míawɔ esia geɖe wu, zi alesi miekpɔ bena, ŋkeke la le ɖoɖom la.”

55. (a) Mɔ kawo nue Yehowa ƒe habɔbɔa to vovo tso bubuwo gbɔ le? (b) Aleke Yehowa Ðasefowo wɔ ɖeka wu ame bubuwo katã?

⁵⁵ Ne èle ha bɔm kple Yehowa ƒe habɔbɔa la, àkpɔ be nɔnɔmea to vovo kura tso esi le gbedoxɔwo kple sɔlemexɔwo me la gbɔ. Gabiabia, amenyagbɔgblɔ alo dzrewɔwɔ, kple ameŋkumekpɔkpɔ le ƒome si me ame aɖe tso alo ga si le esi ta mele afima o. Nɔnɔme si ɖe dzesi wu ɖesiaɖe le Yehowa Ðasefowo domee nye lɔlɔ̃. Gbã la, wolɔ̃ Yehowa, eye evelia la, wolɔ̃ ame bubuwo. Esiawo nye Kristotɔ vavãwo ƒe dzeside. (Mateo 22:37-39; Yohanes 13:35) Ele be nàde woƒe kpekpewo eye nàɖo kpe esia dzi na ɖokuiwò. Ðikeke manɔmee la woƒe ɖekawɔwɔ awɔ dɔ ɖe dziwò. Ðasefowo sɔ gbɔ wu miliɔn ade le dukɔ siwo wu 230 me le xexeame katã. Gake le anyigba katã dzi la ɖoɖo ɖeka ma ke dzie Ðasefowo wɔna ɖo le woƒe kpekpewo me. Eye le nu ɖeka ma ke tata ɖe gbegbɔgblɔ geɖe me ta la, Yehowa Ðasefo siwo le xexeame katã la dometɔ akpa gãtɔ srɔ̃a Ŋɔŋlɔa me nyati ɖeka mawo ke ɖe wo nɔewo yome le gaƒoƒo ʋɛ aɖewo me le woƒe kwasiɖa ɖesiaɖe ƒe kpekpewo me. Yehowa ƒe habɔbɔa ƒe ɖekawɔwɔ la nye egbegbe nukunu le xexeme sia si ma la me.

56. (a) Viɖe kawoe nàkpɔ tso hadede kple Yehowa ƒe habɔbɔ la me? (b) Ne kuxiwo do mo ɖa la, aleke wòle be nàwɔ nue? (d) Nukata wòle vevie be nàtsɔ wò agbe aɖe adzɔgbe na Yehowa?

⁵⁶ Ne èle ha bɔm kple Yehowa ƒe amewo edziedzi la, ahiã be nàdo ‘amenyenye yeye la’ eye nàtu Mawu ƒe gbɔgbɔ ƒe kutsetsea ɖo, esi nye “lɔlɔ̃, dzidzɔ, ŋutifafa, dzigbɔgbɔ blewu, dɔmekɔkɔ, dɔmenyonyo, anukwaretɔnyenye, dɔmefafa, ɖokuidziɖuɖu.” (Kolosetɔwo 3:10, 12-14; Galatiatɔwo 5:22, 23) Esia ana dzidzeme deto wò. Ɣeaɖewoɣi la kuxi siwo dzi wòahiã be nàɖu la aɖe fu na wò elabena ele xexeme gbegblẽ me kple le wò ŋutɔ wò blibomademadewo hã ta. Gake Yehowa akpe ɖe ŋuwò. Eƒe Nya ka ɖe edzi na amesiwo le agbagba dzem anukwaretɔe be yewoadze eyama ŋu la bena: “Migatsi dzimaɖi le naneke ŋuti o, ke boŋ le nusianu me la mitsɔ gbedodoɖa kple kukuɖeɖe na Mawu nanya miaƒe dzimedidiwo, eye mitsɔ akpedada kpe ɖe eŋuti. Eye Mawu ƒe ŋutifafa, si ƒo gɔmesesewo katã ta la, adzɔ miaƒe dziwo kple miaƒe tamesusuwo ŋu adzra wo ɖo le Kristo Yesu me.” (Filipitɔwo 4:6, 7) Yehowa ƒe lɔlɔ̃ ahe wò ale be nàdi be yeasubɔ eyama. Adzɔ dzi na Yehowa Ðasefowo be woafia wò alesi nàte ŋu atsɔ wò agbe aɖe adzɔgbe na Mawu lɔlɔ̃tɔ sia eye nàva nɔ eƒe Ðasefo siwo si gomekpɔkpɔ su la dome. (Psalmo 104:33; Luka 9:23) Ẽ, enye gomekpɔkpɔ. Bu eŋu kpɔ! Abe Yehowa ƒe tadeagula ene la, àte ŋu aminya agbe mavɔ le paradiso me le anyigba dzi afisia ƒe taɖodzinua.—Zefanya 2:3; Yesaya 25:6, 8.

57. (a) Le nuɖoanyi yeyea me la, ƒomedodo kplikplikpli kae anɔ Mawu kple ameƒomea dome? (b) Nukawoe nye yayra siwo me nàte ŋu ase vivi le ɣemaɣi la dometɔ aɖewo?

⁵⁷ Ekema yi nusɔsrɔ̃a dzi eye wò lɔlɔ̃ kple ŋudzedze kpɔkpɔ ɖe Yehowa Mawu, Via kple dzɔdzɔenyenye ƒe dziƒodziɖuɖua ŋu la nadzi ɖe edzi. Esime Biblia ƒe nyagblɔɖi nɔ nu ƒom tso Mawu ƒe dziɖuɖu kple yayra siwo wòadudu ɖe ameƒomea dzi ŋuti la, egblɔ be: “Kpɔ ɖa, Mawu ƒe agbadɔ la le amewo gbɔ, eye wòanɔ anyi kpli wo, eye woawo hã woanye eƒe dukɔ, eye Mawu ŋutɔ anɔ anyi kpli wo.” “Mawu ŋutɔ,” amesi kɔ boo wu egbegbe amegbetɔ ƒe ɖokuitɔdidi ƒe dziɖuɖu gblẽnu la atsɔ ɖe amesiwo katã lɔ̃ eyama eye wodea ta agu nɛ la gbɔ abe Fofo dɔmenyotɔ ene le Nuɖoanyi Yeye ma me. Le nyateƒe me la, subɔsubɔha ɖeka kolia koe anɔ anyi, esi nye Yehowa Mawu ƒe tadedeagu vavãtɔa, eye eƒe tadeagulawo ase vivi le viwo ƒe ƒomedodo kplikplikpli kple wo Fofo la me. Fofo lɔlɔ̃tɔ kae nye si wòaɖee afia be yenye! “Eye Mawu latutu aɖatsi sia aɖatsi ɖa le woƒe ŋku me, eye ku maganɔ anyi akpɔ o, eye konyifafa kple ɣlidodo kple veve aɖeke maganɔ anyi o; elabena nu gbãtɔwo nu va yi.”—Nyaɖeɖefia 21:3, 4.

58. Nukatae nàte ŋu aka ɖe edzi be Yehowa ‘awɔ nuwo katã yeye’?

⁵⁸ To mɔ sia dzi la woawu paradisonyigba ɖoɖo anyi le dziƒodziɖuɖu deblibo te ƒe nukunu gã la nu. Enye nya si ŋu kakaɖedzi le abe alesi ɣe adze etsɔ agaɖo to ene. Elabena Yehowa Mawu, dziƒo kple anyigba Wɔla la ƒe ŋugbedodowo nye “nya vavãwo kple nyateƒenyawo” ɣesiaɣi. Eyae nye amesi gblɔ tso eƒe fiazikpui dzi le dziƒo bena: “Kpɔ ɖa! Mele nuwo katã wɔm yeye.”—Nyaɖeɖefia 21:5, NW.

Abe agbalẽ gbadza sia ƒe numetoto ene la, aleke nàɖo nyabiabia siwo gbɔna la ŋutie?

Mɔ kawo nue Biblia la ɖe dzesi le?

Nukae nèsrɔ̃ tso Mawu ŋuti?

Amekae nye Kristo Yesu?

Amekae nye Satana Abosam?

Nukatae Mawu ɖe mɔ ɖe vɔ̃ɖinyenye ŋu?

Nukatae amegbetɔ kuna?

Nɔnɔme ka mee ame kukuwo le?

Nukae nye tafe la?

Afikae kukuawo afɔ ɖe tsitre le, eye alekee?

Nukae nye Fiaɖuƒe la, eye nukae wòawɔ?

Nukae nye “nuɖoanyiawo ƒe nuwuwu” ƒe “dzesi”?

Aleke nàte ŋu adzra ɖo ɖe agbe mavɔ le Paradiso me ŋutie?

[Etenuŋɔŋlɔwo]

[Nɔnɔmetata siwo le axa 13]

Abe nuwɔwɔ ene la, amegbetɔ de ŋgɔ boo wu lãwo

[Nɔnɔmetata si le axa 18]

Yesu sɔ kple ame deblibo Adam