Ο Νεφρίτης και οι Ιστορίες που Κρύβει

Από τον ανταποκριτή του Ξύπνα! στην Ταϊβάν

«Ο ΧΡΟΝΟΣ μου είναι περιορισμένος», είπε ο αγαπημένος μας φίλος ο Τζιμ, που επισκεπτόταν για πρώτη φορά την Ταϊβάν, «και θα ήθελα να δω κάτι από τον πολιτισμό των Κινέζων. Τι μου συστήνετε;»

Του πρότεινα μια επίσκεψη στο Μέγαρο του Εθνικού Μουσείου.

—Σε μουσείο;, αντίδρασε ο Τζιμ.

—Ίσως να μην το πιστεύεις, εξήγησα, αλλά μια επίσκεψη στο Μέγαρο του Εθνικού Μουσείου είναι μάλλον ο καλύτερος τρόπος να πετύχεις αυτό που θέλεις στο χρόνο που έχεις διαθέσιμο. Η συλλογή του Κινέζικης τέχνης—σχεδόν 250.000 είδη—είναι ίσως η μεγαλύτερη του κόσμου, και αυτά τα έργα τέχνης μας βοηθούν να καταλάβουμε τη φύση και τη νοοτροπία των Κινέζων με τρόπους που δύσκολα συναντάμε αλλού.

Το Μέγαρο του Εθνικού Μουσείου βρίσκεται ακριβώς έξω από την πόλη της Ταϊπέι. Καθώς ανηφορίζουμε με το αυτοκίνητο το δρόμο για το μουσείο, ο Τζιμ μένει με το στόμα ανοιχτό.

—Τι υπέροχο κτίριο!, λέει με θαυμασμό. Είναι από μόνο του ένα έργο τέχνης!

Το μουσείο είναι ένα τετραώροφο κτίριο που κτίστηκε σύμφωνα με το ρυθμό του πρώην αυτοκρατορικού ανακτόρου της δυναστείας των Τσ’ινγκ (1644-1912). Μπαίνουμε μέσα από την είσοδο του δεύτερου ορόφου και δεν ξέρουμε τι να πρωτοδούμε. Να γυρίσουμε όλο το μουσείο σαν σίφουνες προσπαθώντας να τα δούμε όλα ή να συγκεντρώσουμε την προσοχή μας σε κάτι ιδιαίτερου ενδιαφέροντος;

Ρίχνοντας μια γρήγορη ματιά στον τυπωμένο οδηγό, ο Τζιμ αποφασίζει να αρχίσουμε από τους νεφρίτες.

Υπάρχουν δυο ποικιλίες νεφρίτη—ο πρασινόλιθος και ο ιαδεΐτης. Σύμφωνα με την κλίμακα Μος, στην οποία το διαμάντι κατέχει βαθμό σκληρότητας 10, οι νεφρίτες κυμαίνονται σε σκληρότητα μεταξύ 6 και 7. Ο πρασινόλιθος, συνήθως μονόχρωμος, συναντάται σε διάφορα χρώματα—πράσινο, κοκκινωπό, λευκό, κίτρινο, και ούτω καθεξής. Από την άλλη μεριά, συναντάμε ιαδεΐτες μονόχρωμους, αλλά και λευκοπράσινους, πρασινόμαυρους, ακόμα και πρασινοκόκκινους ή με κάποιον άλλο συνδυασμό. Η χρήση του σμαραγδοπράσινου ιαδεΐτη στα κοσμήματα είναι σήμερα πολύ της μόδας.

Καθώς κοιτάζουμε τα εκθέματα, ο Τζιμ παρατηρεί έναν καστανοπράσινο τζίτζικα από ιαδεΐτη που χρονολογείται από τη δυναστεία των Χαν (206 π.Χ.-220 μ.Χ.).

—Πού χρησιμοποιόταν αυτό; Στη διακόσμηση;

—Όχι, προσπαθώ να του εξηγήσω. Όπως σίγουρα ξέρεις, οι προνύμφες των τζιτζίκων ζουν κάτω από το έδαφος επί τέσσερα χρόνια και μετά βγαίνουν και γίνονται κανονικά έντομα. Έτσι, οι αρχαίοι Κινέζοι τον χρησιμοποιούσαν ως σύμβολο αναγέννησης. Πολύ πριν από τον καιρό του Χριστού, είχαν σαν έθιμο να βάζουν έναν τζίτζικα από νεφρίτη στο στόμα του πεθαμένου, γιατί νόμιζαν ότι έτσι θα εμπόδιζαν την αποσύνθεση του σώματος. Αυτό το έκαναν επειδή πίστευαν στη μετεμψύχωση της αθάνατης ψυχής. Ξέχωρα από αυτό όμως, για να γνωρίζουν τον κύκλο της ζωής του τζίτζικα θά ’πρεπε να είναι οξυδερκείς μελετητές της φύσης, δεν νομίζεις;

Ο Τζιμ συμφωνεί. Φτάνουμε σε ένα κομμάτι από τη δυναστεία των Μινγκ (1368-1644). Είναι ένα κομμάτι λευκού πρασινόλιθου σκαλισμένο σε σχήμα φύλλου.

—Βλέπεις πώς ο καλλιτέχνης έχει αξιοποιήσει τις ρωγμές της πέτρας για να δώσει ακόμα μεγαλύτερη αξία στο αριστούργημά του;, ρωτάω.

Ο Τζιμ κοιτάζει προσεκτικά και παρατηρεί έναν τζίτζικα και μερικά σημάδια πάνω στην επιφάνεια του φύλλου από νεφρίτη. «Φαίνεται σαν να έχει μετατρέψει τη μικρή ατέλεια της πέτρας σε ένα ζωντανό έντομο που αδιάκοπα τσιμπολογάει το φύλλο!» λέει με θαυμασμό. Η ερμηνευτική σημείωση δίπλα από το έκθεμα φανερώνει ότι ο καλλιτέχνης έκανε ακριβώς αυτό.

Μετά φτάνουμε σ’ ένα από τα πιο γνωστά κομμάτια του μουσείου—ένα λάχανο από ιαδεΐτη της δυναστείας των Τσ’ινγκ με λευκό κοτσάνι και πράσινα φύλλα, και με δυο ακρίδες στην κορυφή. Και εδώ, βλέπουμε τον καλλιτέχνη να χρησιμοποιεί με γόνιμη φαντασία τους φυσικούς χρωματισμούς της πέτρας, έτσι ώστε να δημιουργεί το δικό του έργο τέχνης.

Προχωράμε και αντικρίζουμε μια σφαίρα από γκριζόλευκο νεφρίτη του Ινδοστάν, με σχήμα ανοιγμένου χρυσάνθεμου και πάνω του σκαλισμένο ένα ποίημα του αυτοκράτορα των Τσ’ινγκ, Τσ’ιέν Λουνγκ (1735-1796). Ο νεφρίτης είναι τόσο λεπτός που είναι σχεδόν διάφανος. Δίπλα του βρίσκεται ένα υπέροχο παραβάν αποτελούμενο από λεπτές φέτες πράσινου νεφρίτη σκαλισμένες περίτεχνα και εφαρμοσμένες πάνω σε ξύλινο πλαίσιο. Φέρνοντας στο μυαλό σου τη σκληρότητα του νεφρίτη και τα απλά εργαλεία που ήταν διαθέσιμα, ζαλίζεσαι στη σκέψη του χρόνου και της εργασίας που περιλάμβανε η παραγωγή ενός και μόνου τέτοιου έργου τέχνης.

—Εκτός από την ολοφάνερη ομορφιά του, υπάρχει κανένας άλλος λόγος για τον οποίο ο νεφρίτης ήταν πάντοτε ανάμεσα στις προτιμήσεις των Κινέζων;, ρωτάει ο Τζιμ.

—Από τους αρχαίους χρόνους, εξηγώ, η κομφουκιανική όπως και η ταοϊστική διανόηση είχε εξιδανικεύσει ορισμένες ηθικές αρετές, και θεωρούσε το νεφρίτη ως κατάλληλο σύμβολο γι’ αυτές. Ο Κομφούκιος εξυμνούσε τις αρετές του νεφρίτη ως εξής: ‘Είναι απαλός, λείος και αστραφτερός—όπως η εξυπνάδα. Οι άκρες του φαίνονται κοφτερές αλλά δεν κόβουν—σαν τη δικαιοσύνη. Γέρνει στο έδαφος—όπως η ταπεινοφροσύνη. Όταν τον χτυπάς, δίνει έναν ήχο καθαρό, μεταλλικό—όπως η μουσική. Τα νερά του δεν κρύβονται και προσθέτουν στην ομορφιά του—σαν την ειλικρίνεια’. Τι φαντασία!

Ακριβώς επειδή πίστευαν ότι ο νεφρίτης συμβόλιζε αυτές τις αρετές, οποιοσδήποτε φιλοδοξούσε να είναι ο ‘τέλειος τζέντλεμαν’ τον είχε σε εκτίμηση και τον χρησιμοποιούσε. Φορούσε χαϊμαλιά από νεφρίτη γύρω από τη μέση του, και οι μεταλλικοί τόνοι που παράγονταν, καθώς περπατούσε, έδιναν ρυθμό στο βάδισμά του. Αν κάτι του προξενούσε ταραχή ή κρυφή βιασύνη—πράγμα που έπρεπε με κάθε τρόπο να αποφεύγει ένας αληθινός τζέντλεμαν—ο παράφωνος σαματάς τού θύμιζε ότι είχε παρεκκλίνει από την αξιοπρεπή συμπεριφορά. Αυτό ίσως ρίχνει λίγο φως στην παρεξηγημένη αντίληψη για τους ‘αινιγματικούς ανατολίτες’. Στην πραγματικότητα αυτό που συμβαίνει είναι ότι οι ανατολίτες θεωρούν ανάγωγο το να εκφράζουν δημόσια τα συναισθήματά τους.

—Θα μπορούσα να μείνω εδώ όλη μέρα, παρατηρεί ο Τζιμ καθώς φεύγουμε βιαστικά, περνώντας από τις διάφορες αίθουσες τέχνης και ρίχνοντας γρήγορες ματιές στις πλούσιες εκθέσεις από πίνακες ζωγραφικής, γλυπτά, πορσελάνες, είδη λάκας και άλλα. «Σ’ ευχαριστώ που με έπεισες να έρθω. Πραγματικά μου άρεσε πολύ που είδα όλα αυτά τα κομμάτια από νεφρίτη και άκουσα τις συναρπαστικές ιστορίες που κρύβουν».

[Εικόνες στη σελίδα 24]

Τζίτζικες από νεφρίτη της αρχαιότητας

Λάχανο από ιαδεΐτη

Δοχείο για το πλύσιμο των πινέλων από λευκό ιαδεΐτη, τζίτζικας και σχέδιο φύλλου

[Ευχαριστίες]

Φωτογραφίες: Συλλογή από το Μέγαρο του Εθνικού Μουσείου, Ταϊπέι, Ταϊβάν