Η Ισπανική Ιερά Εξέταση—Πώς Ήταν Δυνατόν να Συμβεί;
Από τον ανταποκριτή του Ξύπνα! στην Ισπανία
ΣΤΙΣ 5 Ιουνίου 1635 ο Αλόνσο ντ’ Αλαρκόν πληροφορήθηκε ότι είχε εκδοθεί ένταλμα για τη σύλληψή του. Οι διαμαρτυρίες του ότι ήταν αθώος αγνοήθηκαν. Τον πέταξαν στα μπουντρούμια της απομόνωσης. Τρεις φορές τον «κάλεσαν» να ομολογήσει τα εγκλήματά του, αλλά και τις τρεις διακήρυξε την αθωότητά του.
Στις 10 Απριλίου 1636, τον βασάνισαν πάνω στον τροχό μέχρι που έχασε τις αισθήσεις του. Στις 12 Οκτωβρίου καταδικάστηκε σε 100 μαστιγώματα και κατόπιν εξορίστηκε για έξι χρόνια.
«Υπέρ της Ενδόξασης του Θεού»
Ο Αλόνσο, ήταν υφαντής στο Τολέδο της Ισπανίας, (που φαίνεται στην παραπάνω εικόνα) είχε τρεις κόρες και ήταν παράλυτος από τη μια πλευρά. Ο ίδιος ο γιατρός του είχε διαβεβαιώσει τους ανακριτές ότι μπορούσαν να τον βασανίσουν χωρίς ενδοιασμούς—τουλάχιστον στην πλευρά που δεν ήταν παράλυτος. Ο Αλόνσο ήταν θύμα της ισπανικής Ιεράς Εξέτασης.
Ποιο ήταν το έγκλημά του; Κατηγορήθηκε ότι μια Παρασκευή έφαγε κρέας (αυτό υπονοούσε ότι είχε δεσμούς με τους Εβραίους) και ότι είχε βλασφημήσει την Παρθένα Μαρία (κάποιος είπε ότι τον άκουσε να ισχυρίζεται δημόσια ότι μια από τις κόρες του ήταν περισσότερο παρθένα απ’ ό,τι η Μαρία). Μηνυτής του ήταν ο τοπικός παπάς.
Η υπόθεση εξετάστηκε από θεολόγους οι οποίοι αποφάνθηκαν πως οι εναντίον του κατηγορίες αποδείκνυαν αναντίρρητα ότι ήταν αιρετικός. Η όλη διαδικασία έγινε δήθεν ad majorem Dei gloriam (υπέρ της ενδόξασης του Θεού), μολονότι ο Αλόνσο και οι περίπου 100.000 υπόλοιποι που δικάστηκαν από την Ιερά Εξέταση δεν είχαν την ίδια γνώμη.
Δεν απορούμε, λοιπόν, που η ισπανική Ιερά Εξέταση έχει γίνει συνώνυμη με τη θρησκευτική καταπίεση και το φανατισμό. Μάλιστα η λατινική λέξη «inquisition» που αρχικά είχε την έννοια της «ανακριτικής διαδικασίας», τώρα εμπεριέχει τη σημασία των βασανιστηρίων, της έλλειψης δικαιοσύνης και της ανήλεης παραβίασης των ανθρώπινων δικαιωμάτων. Πώς εδραιώθηκε ένας τόσο καταπιεστικός μηχανισμός; Ποιοι ήταν οι στόχοι του; Μπορεί να αιτιολογηθεί ως «αναγκαίο κακό»;
Η Ιερά Εξέταση—Μέσο για Ενότητα;
Τον 13ο αιώνα η Καθολική Εκκλησία καθιέρωσε την Ιερά Εξέταση στη Γαλλία, στη Γερμανία, στην Ιταλία και στην Ισπανία. Ο κύριος στόχος της ήταν να καταπολεμήσει τις σχισματικές θρησκευτικές ομάδες που ο κλήρος θεωρούσε επικίνδυνες για την εκκλησία. Μετά την εξουδετέρωση αυτών των ομάδων η επιρροή της υποστηριζόμενης από την εκκλησία Ιεράς Εξέτασης εξασθένησε, αλλά το προηγούμενο που είχε δημιουργηθεί επρόκειτο να έχει θλιβερές συνέπειες για πολλούς Ισπανούς περίπου δυο αιώνες αργότερα.
Τον 15ο αιώνα οι καθολικοί ηγεμόνες Ισαβέλλα και Φερδινάνδος υπόταξαν και τους τελευταίους μουσουλμάνους Μαυριτανούς οι οποίοι κατείχαν για οχτώ αιώνες μεγάλο μέρος της Ισπανίας. Αυτοί οι μονάρχες έψαχναν τρόπους για να οικοδομήσουν την ενότητα του έθνους. Πίστευαν ότι η θρησκεία αποτελούσε ένα αποτελεσματικό μέσο για την επίτευξη αυτού του στόχου.
Το Σεπτέμβριο του 1480 η Ιερά Εξέταση έκανε και πάλι την εμφάνισή της στην Ισπανία, αλλά αυτή τη φορά βρισκόταν κάτω από τα ηνία του Κράτους. Σκοπός της ήταν «ο εξαγνισμός του έθνους και η ενότητα της πίστης». Οι καθολικοί ηγεμόνες της Ισπανίας έπεισαν τον Πάπα Σίξτο Δ΄ να εκδώσει μια βούλα που έδινε σ’ αυτούς την εξουσιοδότηση να διορίζουν ιεροεξεταστές, με σκοπό την ανακάλυψη και την τιμωρία των αιρετικών. Από τότε κι έπειτα το Κράτος χρηματοδοτούσε την Ιερά Εξέταση και καθιέρωνε τη μορφή της λειτουργίας της. Είχε γίνει η έναρξη μιας σταυροφορίας για την επιβολή αυστηρής θρησκευτικής ομοιομορφίας στο έθνος. Η εφαρμογή του θεσμού γινόταν κυρίως από Δομινικανούς και Φραντζισκανούς μοναχούς αλλά την γενική επίβλεψή του την είχαν οι μονάρχες.
Αυτό το ζευγάρωμα αποδείχτηκε βολικό και για την Εκκλησία και για το Κράτος. Η εκκλησία επιθυμούσε να εκμηδενίσει την απειλή που ένιωθε από τους χιλιάδες Ισπανούς Εβραίους και Μαυριτανούς, οι οποίοι είχαν προσηλυτιστεί δια της βίας στον καθολικισμό αλλά που υπήρχε η υποψία ότι διατηρούσαν τα προηγούμενα πιστεύω τους. Αργότερα θα χρησιμοποιούσε αυτόν τον ίδιο μηχανισμό για να καταπνίξει τις προτεσταντικές ομάδες που εμφανίστηκαν τον επόμενο αιώνα.
Η Ιερά Εξέταση επίσης αποδείχτηκε ένα ισχυρό όπλο για το Κράτος. Χρησιμοποιήθηκε για την καταστολή της αντίστασης, για τη δημιουργία αξιόλογων εσόδων τα οποία προέρχονταν από τις περιουσίες που δημεύονταν από τα θύματά της και για τη συγκέντρωση εξουσίας στα χέρια της μοναρχίας. Επί αιώνες και πλέον αυτός ο φριχτός θεσμός επέβαλε στον Ισπανικό λαό τη θέληση των μοναρχών.
Τορκουεμάδας—Ο Πιο Περιβόητος Ιεροεξεταστής
Το 1483, τρία χρόνια μετά την επανεμφάνιση της Ιεράς Εξέτασης στην Ισπανία, ο Δομινικανός μοναχός Θωμάς Τορκουεμάδας—η ειρωνεία είναι ότι ο ίδιος είχε εβραϊκή καταγωγή—διορίστηκε ως μέγας ιεροεξεταστής. Ο κτηνώδης τρόπος με τον οποίο μεταχειριζόταν τους ύποπτους αιρετικούς δεν είχε όμοιό του. Ο Πάπας Σίξτος Δ΄ τον εξύμνησε επειδή «διοχέτευε το ζήλο [του] σε υποθέσεις που συμβάλλουν στη δόξα του Θεού».
Όμως, αργότερα ο Πάπας Αλέξανδρος ΣΤ΄, ταραγμένος από τις υπερβάσεις του Τορκουεμάδα, προσπάθησε να μειώσει την εξουσία του με το να διορίσει δυο ακόμα μεγάλους ιεροεξεταστές. Αυτό δεν ωφέλησε και πολύ. Ο Τορκουεμάδας συνέχισε να έχει το γενικό πρόσταγμα και στη διάρκεια της εξουσίας του έκαψε στον πάσσαλο τουλάχιστον 2.000 ανθρώπους—«ένα φρικαλέο ολοκαύτωμα στο όνομα της μισαλλοδοξίας», σύμφωνα με την The Encyclopædia Britannica (Βρετανική Εγκυκλοπαίδεια). Χιλιάδες κατάφυγαν στο εξωτερικό, ενώ αμέτρητοι άλλοι υπόφεραν φυλάκιση, βασανιστήρια και έχασαν την περιουσία τους εξαιτίας δήμευσης. Προφανώς ο Τορκουεμάδας είχε την πεποίθηση ότι το έργο του αποτελούσε υπηρεσία στον Χριστό. Πράγματι, οι διδασκαλίες της εκκλησίας δικαιολογούσαν τις πράξεις του.a
Ωστόσο, η Αγία Γραφή προειδοποιεί ότι υπάρχει περίπτωση ο θρησκευτικός ζήλος να είναι παροδηγημένος. Τον πρώτο αιώνα, ο Παύλος περίγραψε τους Ιουδαίους που δίωκαν τους χριστιανούς ως άτομα που είχαν «ζήλο Θεού, αλλά χωρίς τη σωστή γνώση». (Ρωμαίους 10:2, ΝΔΜ) Μάλιστα ο Ιησούς πρόβλεψε ότι ο παροδηγημένος ζήλος θα έκανε τέτοια άτομα να σκοτώνουν αθώους ανθρώπους, έχοντας την εντύπωση ότι ‘προσφέρουν ιερή υπηρεσία στον Θεό’.—Ιωάννης 16:2, ΜΝΚ.
Οι μέθοδοι του Τορκουεμάδα δείχνουν πολύ παραστατικά τα τραγικά επακόλουθα ενός ζήλου που αντί να απαλύνεται από αγάπη και σωστή γνώση, σκληραίνεται από θρησκευτική αδιαλλαξία. Αυτός δεν ακολουθούσε τη χριστιανική μέθοδο για να πετύχει ενότητα πίστης.
Η Ιερά Εξέταση και η Αγία Γραφή
Εξαιτίας των ιεροεξεταστών, για αιώνες ήταν σχεδόν αδύνατο για τους Ισπανούς να διαβάσουν την Αγία Γραφή στην κοινή τους γλώσσα. Η κατοχή και μόνο μιας Αγίας Γραφής στην καθομιλουμένη αποτελούσε αιρετική πράξη σύμφωνα με τους ιεροεξεταστές. Το 1557 η Ιερά Εξέταση απαγόρευσε επίσημα την Αγία Γραφή σε οποιαδήποτε από τις τοπικές γλώσσες της Ισπανίας. Αμέτρητες Άγιες Γραφές κάηκαν.
Τελικά χρειάστηκε να φτάσει το 1791 για να τυπωθεί στην Ισπανία μια καθολική Γραφή στα ισπανικά, που βασιζόταν στη Λατινική Βουλγάτα. Η πρώτη πλήρης μετάφραση που έκανε η εκκλησία στα ισπανικά από τις πρωτότυπες γλώσσες, η Αγία Γραφή Νάκαρ-Κολούνγκα, εκδόθηκε πρόσφατα το 1944.
Το μέγεθος της εξουσίας της Ιεράς Εξέτασης σ’ αυτόν τον τομέα μπορεί επίσης να φανεί από το γεγονός ότι ο μέγας ιεροεξεταστής έκρινε ακόμα και χειρόγραφες Άγιες Γραφές στη ρωμανική (αρχαία ισπανική) που βρίσκονταν στην προσωπική βιβλιοθήκη του βασιλιά, στο Ελ Εσκόριαλ. Στο εσώφυλλο ορισμένων τέτοιων βιβλίων μπορεί ακόμα να δει κανείς γραμμένη την προειδοποίηση «Απαγορευμένο».
Ίσως η απαγόρευση της Αγίας Γραφής στην Ισπανία για τόσους αιώνες είναι ένας από τους παράγοντες που συμβάλλουν στο τωρινό ενδιαφέρον που δείχνει ο ισπανικός λαός για την Αγία Γραφή. Τώρα πολλοί έχουν τη δική τους Γραφή και επίσης ειλικρινές ενδιαφέρον να αποκτήσουν σωστή γνώση για τις διδασκαλίες της.
Το Πραγματικό Πρόσωπο της Ιεράς Εξέτασης
Ένα αναπόφευκτο επακόλουθο της Ιεράς εξέτασης ήταν η υποδαύλιση της πλεονεξίας και της καχυποψίας. Ο Πάπας Σίξτος Δ΄ παραπονέθηκε ότι οι ιεροεξεταστές έδειχναν περισσότερη δίψα για το χρυσάφι παρά ζήλο για τη θρησκεία. Οποιοσδήποτε πλούσιος κινδύνευε να καταγγελθεί, και μολονότι μπορεί να «συμφιλιωνόταν με την εκκλησία» κατά την ιεροεξεταστική διαδικασία, η περιουσία του οπωσδήποτε θα δημευόταν.
Άλλοι δικάζονταν μετά το θάνατό τους, μερικές φορές εξαιτίας ανώνυμων πληροφοριοδοτών οι οποίοι θα λάβαιναν ένα ποσοστό από τα δημευμένα πλούτη, με αποτέλεσμα να μένουν άποροι οι κληρονόμοι αυτού που δικαζόταν. Η εκτεταμένη χρήση κατασκόπων και πληροφοριοδοτών παρήγαγε ένα κλίμα φόβου και καχυποψίας. Συχνά χρησιμοποιούνταν βασανιστήρια για την αποκάλυψη των ονομάτων «και άλλων αιρετικών», με αποτέλεσμα και οι παραμικρές ενδείξεις να οδηγούν στη σύλληψη πολλών αθώων ανθρώπων.
Η ισχυρή αντισημιτική καχυποψία οδήγησε σε επιπρόσθετες αδικίες. Παραδείγματος χάρη, η Ελβίρα ντελ Κάμπο από το Τολέδο κατηγορήθηκε το 1568 επειδή φορούσε καθαρά ρούχα το Σάββατο και ότι απόφευγε να τρώει χοιρινό κρέας, πράγματα που δήθεν αποτελούσαν αποδείξεις ότι ασκούσε κρυφά την εβραϊκή θρησκεία. Ενώ βασανιζόταν στον τροχό με ανήλεο τρόπο, ικέτεψε: «Κύριοι, γιατί δεν μου λέτε τι ακριβώς θέλετε να σας ομολογήσω;» Στη διάρκεια ενός δεύτερου βασανιστηρίου την εξανάγκασαν να ομολογήσει ότι η αιτία για την οποία δεν έτρωγε χοιρινό δεν ήταν το ευπαθές στομάχι της αλλά, μάλλον, οι δεσμοί που είχε με την εβραϊκή θρησκεία.
Δεν Κατακτήθηκαν Ούτε οι Καρδιές Ούτε οι Διάνοιες
Ωστόσο, υπήρχαν μερικές θαρραλέες φωνές διαμαρτυρίας που υψώθηκαν ακόμα και στη διάρκεια που η εξουσία της Ιεράς Εξέτασης βρισκόταν στον κολοφώνα της. Ο Έλιο Αντόνιο ντε Νεμπρίγια, ένας από τους πιο εξέχοντες λόγιους της εποχής του, καταγγέλθηκε στην Ιερά Εξέταση εξαιτίας της επιθυμίας του να βελτιώσει το κείμενο της Λατινικής Βουλγάτας. Διαμαρτυρήθηκε: «Πρέπει να υποχρεωθώ να διακηρύξω ότι δεν γνωρίζω αυτά που γνωρίζω; Ποιο είδος δουλείας και ποιο είδος εξουσίας είναι τόσο καταπιεστικό όσο αυτό εδώ;» Ο Λουί Βάιβς, ένας άλλος λόγιος του οποίου ολόκληρη η οικογένεια ξεκληρίστηκε από την Ιερά Εξέταση, έγραψε: «Ζούμε σε δύσκολους καιρούς· σε καιρούς που δεν μπορούμε ούτε να μιλήσουμε ούτε να σωπάσουμε χωρίς να κινδυνεύουμε».
Στις αρχές του 19ου αιώνα, ο Αντόνιο Πίγκμπλαντς, ένας Ισπανός συγγραφέας και πολιτικός που πρωτοστάτησε για την κατάργηση της Ιεράς Εξέτασης, υποστήριξε: «[Το γεγονός ότι η] Ιερά Εξέταση είναι ένα εκκλησιαστικό δικαστήριο, κάνει την ακαμψία της ασυμβίβαστη με το πνεύμα της πραότητας που θα έπρεπε να ξεχωρίζει τους διακόνους του Ευαγγελίου». Ακόμα και σήμερα, πολλοί ειλικρινείς Καθολικοί προσπαθούν να κατανοήσουν το ρόλο που έπαιξε η εκκλησία στην Ιερά Εξέταση.
Άρα, είναι κατάλληλη η ερώτηση: Μπόρεσαν αυτές οι μέθοδοι να κατακτήσουν τις καρδιές και τις διάνοιες των ανθρώπων; Ένας ιστορικός παρατηρεί: «Η Ιερά Εξέταση, μολονότι επέβαλε πράγματι ομοιομορφία στο δόγμα και στην εξωτερική εμφάνιση, δεν κατάφερε να εμπνεύσει γνήσιο σεβασμό για τη θρησκεία».
Παραδείγματος χάρη, ο Χουλιάν, ένας νεαρός που σπούδαζε για να γίνει ιερέας, συγκλονίστηκε όταν πρωτοδιάβασε για το ρόλο που έπαιξε η εκκλησία στην Ιερά Εξέταση. Ο δάσκαλός του υποστήριξε ότι όπως ο Θεός έχει επινοήσει την κόλαση για να βασανίζει αιώνια τους πονηρούς, έτσι και η εκκλησία μπορεί να χρησιμοποιεί τα βασανιστήρια στις περιπτώσεις που θεωρείται απαραίτητο. Αλλά αυτή η απάντηση δεν ήταν ικανή να διαλύσει τις αμφιβολίες του και έτσι εγκατάλειψε την ιερατική σχολή. Παρόμοια, ο Χούλιο, ένας νεαρός Ισπανός δικηγόρος που ήδη είχε αμφιβολίες για τον καθολικισμό, αφού μελέτησε εκτεταμένα για την Ιερά Εξέταση, πείστηκε ότι αυτή η εκκλησία δεν είναι δυνατόν να είναι πραγματικά χριστιανική.
Η χρήση απειλών, φυλάκισης, βασανιστηρίων ακόμα και θανάτου για την επίτευξη πολιτικών και θρησκευτικών στόχων έχει αποδειχτεί ανασταλτική. Η ισπανική εκκλησία βεβαρυμένη από μια ιστορία καταπίεσης, εξακολουθεί να θερίζει τις συνέπειες της βίας, του μίσους και της καχυποψίας που έσπειρε.
Ο Σκοπός Αγιάζει τα Μέσα;
Η ιδέα της ‘θρησκευτικής ενότητας ανεξάρτητα από το κόστος’ είναι επικίνδυνη. Ο θρησκευτικός ζήλος μπορεί εύκολα να καταντήσει φανατισμός. Αυτή η τραγωδία μπορεί να αποφευχθεί μέσω πιστής προσκόλλησης στις αρχές της Αγίας Γραφής. Το παράδειγμα των χριστιανών του πρώτου αιώνα το αποδεικνύει αυτό.
Σχετικά με τις μεθόδους που χρησιμοποιούσαν οι πρώτοι χριστιανοί για να διατηρήσουν δογματική ομοιομορφία, η The New Encyclopædia Britannica (Νέα Βρετανική Εγκυκλοπαίδεια) εξηγεί: «Στη διάρκεια των πρώτων τριών αιώνων της χριστιανοσύνης, οι ποινές που επιβάλονταν στους αιρετικούς ήταν αποκλειστικά πνευματικές, συνήθως η αποκοπή». Αυτό βρισκόταν σε αρμονία με τη Γραφική οδηγία: «Αιρετικόν άνθρωπον, . . . ύστερα από πρώτη και δεύτερη συμβουλή, παράτησέ τον».—Τίτον 3:10, Απόδοση Ι. Θ. Κολιτσάρα.
Χριστιανικός Πόλεμος—Για τις Διάνοιες των Άλλων
Η Αγία Γραφή παρομοιάζει το κήρυγμα των καλών νέων με πνευματικό πόλεμο. Ο στόχος είναι να «αιχμαλωτίσουμε κάθε σκέψη και να την κάνουμε να υπακούει στον Χριστό». Για να επιτευχθεί μόνιμη ενότητα, θα απαιτούνταν όπλα, αλλά όχι για την επιβολή βασανιστηρίων. Αντίθετα, τα μέσα θα ήταν πνευματικά όπλα, που «έχουν τη δύναμη από τον Θεό», και που πρέπει πάντα να χρησιμοποιούνται ‘με πραότητα και βαθύ σεβασμό’.—2 Κορινθίους 10:3-5, ΝΔΜ· 1 Πέτρου 3:15, ΜΝΚ.
Ευτυχώς, μπορούμε να αποβλέπουμε με χαρά στον καιρό που δεν θα υπάρχει πια θρησκευτικός διωγμός. Ο Θεός υπόσχεται ότι σύντομα θα έρθει ο καιρός που «δεν θέλουσι κακοποιεί ουδέ φθείρει». Θα επιτευχθεί πραγματική θρησκευτική ενότητα και ολόκληρη «η γη θέλει είσθαι πλήρης της γνώσεως του Κυρίου, καθώς τα ύδατα σκεπάζουσι την θάλασσαν».—Ησαΐας 11:9· Αποκάλυψις 21:1-4.
[Υποσημειώσεις]
a Εξέχοντες Καθολικοί «άγιοι» είχαν ταχθεί ανοιχτά υπέρ της θανατικής εκτέλεσης των αιρετικών. Ο Αυγουστίνος ισχυριζόταν ότι «είναι απαραίτητο να καταφεύγουμε στη βία όταν αγνοούνται τα λόγια της λογικής». Επίσης, ο Θωμάς Ακινάτης διακήρυξε ότι «η αίρεση . . . αποτελεί έγκλημα που του αξίζει όχι μόνο ο αφορισμός αλλά και ο θάνατος».
[Εικόνες στη σελίδα 24]
Σ’ αυτό το φέρετρο το θύμα έμενε δεμένο για μέρες
[Ευχαριστίες]
Exposición de Antiguos Instrumentos de Tortura, Τολέδο, Ισπανία
Σκάλα στην οποία τεντώνονταν τα άκρα του θύματος
[Ευχαριστίες]
Exposición de Antiguos Instrumentos de Tortura, Τολέδο, Ισπανία
[Εικόνες στη σελίδα 25]
Το εκκρεμές—το θύμα κρεμόταν με τους καρπούς του δεμένους πίσω από την πλάτη του
[Ευχαριστίες]
Exposición de Antiguos Instrumentos de Tortura, Τολέδο, Ισπανία
Μπουντρούμι για τους φυλακισμένους όπως ο Αλόνσο ντ’ Αλαρκόν
[Ευχαριστίες]
Exposición de Antiguos Instrumentos de Tortura, Τολέδο, Ισπανία
[Εικόνα στη σελίδα 26]
Φυλακή της Αγίας Αδελφότητας, όπου φυλακίζονταν τα θύματα του Τολέδο