Εξιχνιάζονται τα Μυστήρια της Αποδήμησης

ΑΠΟ ΤΟΝ ΑΝΤΑΠΟΚΡΙΤΗ ΤΟΥ ΞΥΠΝΑ! ΣΤΗΝ ΙΣΠΑΝΙΑ

ΥΠΑΡΧΕΙ ένα παλιό τραγούδι που μιλάει για την επιστροφή των χελιδονιών στην παλιά Ιεραποστολή Σαν Χουάν Καπιστράνο, στο Σαν Χουάν Καπιστράνο της Καλιφόρνιας, των Η.Π.Α. Λέγεται ότι κάθε χρόνο στις 19 Μαρτίου τα χελιδόνια επιστρέφουν οπωσδήποτε στις φωλιές που έχουν εκεί.

Τα ευρωπαϊκά χελιδόνια ακολουθούν ένα παρόμοιο χρονοδιάγραμμα. Μια ισπανική παροιμία λέει ότι στις 15 Μαρτίου τα κελαηδήματα των χελιδονιών θα ακουστούν για άλλη μια φορά.

Στο Βόρειο Ημισφαίριο, οι κάτοικοι της υπαίθρου καλοδέχονταν ανέκαθεν την επιστροφή των χελιδονιών, παραδοσιακών προάγγελων της άνοιξης. Αλλά μερικοί περίεργοι επίσης αναρωτιούνταν πού βρίσκονταν τα χελιδόνια στη διάρκεια της χειμερινής απουσίας τους. Μερικοί πίστευαν ότι έπεφταν σε χειμερία νάρκη. Άλλοι υποστήριζαν ότι πήγαιναν στο φεγγάρι—κάποιος μάλιστα υπολόγισε ότι θα μπορούσαν να φτάσουν εκεί πετώντας μέσα σε δύο μήνες. Ένας Σουηδός αρχιεπίσκοπος του 16ου αιώνα ισχυρίστηκε ότι τα χελιδόνια διαχειμάζουν κάτω από το νερό, κουρνιασμένα σε ομάδες στο βυθό λιμνών και ελών. Η διατριβή του περιείχε μάλιστα και κάποιο σχέδιο που απεικόνιζε ψαράδες να τραβάνε ένα δίχτυ γεμάτο χελιδόνια. Όσο παράξενες και αν φαίνονται τώρα αυτές οι απόψεις, η αλήθεια αποδείχτηκε σχεδόν τόσο απίστευτη όσο τα παραμύθια.

Αυτόν τον αιώνα, οι ορνιθολόγοι έχουν τοποθετήσει μεταλλικά δαχτυλίδια σε χιλιάδες χελιδόνια. Ένα μικρό, αλλά αξιόλογο, ποσοστό από αυτά τα πουλιά με τα μεταλλικά δαχτυλίδια εντοπίστηκαν στα χειμερινά καταλύματά τους. Όσο απίστευτο και αν φαίνεται, χελιδόνια από τη Βρετανία και τη Ρωσία εντοπίστηκαν να διαχειμάζουν μαζί χιλιάδες χιλιόμετρα μακριά από τη φωλιά τους—στο πιο απόμακρο σημείο της νοτιοανατολικής Αφρικής. Μερικά χελιδόνια της Βόρειας Αμερικής πετάνε νότια μέχρι την Αργεντινή ή τη Χιλή. Και τα χελιδόνια δεν είναι τα μοναδικά πουλιά που κάνουν τόσο μεγάλα ταξίδια. Εκατοντάδες εκατομμύρια πουλιά από το Βόρειο Ημισφαίριο διαχειμάζουν στο Νότιο Ημισφαίριο.

Οι ορνιθολόγοι έμειναν έκπληκτοι όταν ανακάλυψαν ότι κάποιο πουλί τόσο μικρό όσο το χελιδόνι μπορούσε να ταξιδέψει διανύοντας συνολικά 22.500 χιλιόμετρα προτού επιστρέψει στην ίδια φωλιά την επόμενη άνοιξη. Η γνώση τού πού πηγαίνουν τα χελιδόνια το μόνο που έκανε ήταν να δημιουργήσει ακόμα πιο περίπλοκα ερωτήματα.

«Χελιδόνι, Γιατί Αφήνεις τη Φωλιά Σου;»

Τι αναγκάζει ένα πουλί να ταξιδέψει στην άλλη άκρη της υφηλίου; Ή, όπως το θέτει μια ισπανική παροιμία, «Χελιδόνι, γιατί αφήνεις τη φωλιά σου;» Εξαιτίας του κρύου ή προκειμένου να βρει τροφή; Αναμφίβολα, η απάντηση είναι η ανάγκη τους για ένα σίγουρο απόθεμα τροφής και όχι η έναρξη του χειμώνα, εφόσον πολλά μικρά πουλιά που δυσκολεύονται να επιβιώσουν τους κρύους χειμωνιάτικους μήνες δεν αποδημούν. Αλλά η αποδήμηση των πουλιών δεν είναι απλώς μια περιπλάνηση σε αναζήτηση τροφής. Ανόμοια με τους ανθρώπους που μεταναστεύουν, τα πουλιά δεν περιμένουν να χειροτερέψουν τα πράγματα προτού ξεκινήσουν.

Οι επιστήμονες έχουν ανακαλύψει ότι εκείνο που πυροδοτεί την αποδημητική παρόρμηση είναι η μείωση της διάρκειας της ημέρας. Το φθινόπωρο, τα πουλιά που ζουν σε κατάσταση αιχμαλωσίας είναι ανήσυχα όταν μικραίνει η ημέρα. Αυτό συμβαίνει ακόμα και όταν το φαινόμενο προκαλείται τεχνητά και όταν τα πουλιά έχουν εκτραφεί από ερευνητές. Το πουλί που βρίσκεται μέσα στο κλουβί του στρέφεται ακόμα και προς την κατεύθυνση που γνωρίζει ενστικτωδώς ότι θα έπρεπε να ακολουθήσει στη διάρκεια της αποδημητικής πτήσης του. Προφανώς, η παρόρμηση για αποδήμηση σε μια καθορισμένη στιγμή του έτους και προς μια συγκεκριμένη κατεύθυνση είναι έμφυτη.

Πώς προσανατολίζονται τα πουλιά με επιτυχία όταν διανύουν μεγάλες αποστάσεις; Πολλά από αυτά όταν αποδημούν πετάνε πάνω από ωκεανούς και ερήμους που δεν έχουν ιδιαίτερα μορφολογικά χαρακτηριστικά, και το κάνουν αυτό μέρα νύχτα. Σε μερικά είδη, τα νεαρά πουλιά ταξιδεύουν μόνα τους χωρίς τη βοήθεια πεπειραμένων ενήλικων πουλιών. Με κάποιον τρόπο ακολουθούν επακριβώς την πορεία τους παρά τις καταιγίδες ή τους πλάγιους ανέμους.

Η «πλοήγηση»—ιδιαίτερα σε αχανείς ωκεανούς ή ερήμους—δεν είναι καθόλου εύκολη υπόθεση. Ο άνθρωπος χρειάστηκε χιλιάδες χρόνια για να μάθει τα μυστικά της. Αναμφίβολα, ο Χριστόφορος Κολόμβος ποτέ δεν θα μπορούσε να ανοιχτεί τόσο στον ωκεανό χωρίς όργανα ναυσιπλοΐας όπως είναι ο αστρολάβος και η μαγνητική πυξίδα.a Ακόμα και έτσι, προς το τέλος του πρώτου ταξιδιού του, τα πουλιά ήταν εκείνα που του έδειξαν το δρόμο για τις Μπαχάμες. Ακολουθώντας τη συνήθεια των αρχαίων ναυτικών, άλλαξε πορεία και κατευθύνθηκε νοτιοδυτικά όταν είδε αποδημητικά χερσόβια πουλιά να πετάνε προς εκείνη την κατεύθυνση.

Η επιτυχημένη «πλοήγηση» απαιτεί ένα σύστημα για τη διατήρηση σταθερής πορείας και επίσης ένα μέσο καθορισμού του στίγματος. Για να το πούμε απλά, χρειάζεται να ξέρετε πού βρίσκεστε σε σχέση με τον προορισμό σας και ποια κατεύθυνση να πάρετε προκειμένου να φτάσετε εκεί. Εμείς οι άνθρωποι δεν είμαστε εξοπλισμένοι για να διεκπεραιώνουμε ένα τέτοιο έργο χωρίς μηχανήματα—αλλά τα πουλιά προφανώς είναι. Με υπομονή, μερικοί επιστήμονες έχουν συνδυάσει στοιχεία τα οποία εξηγούν το πώς τα πουλιά καθορίζουν σωστά την κατεύθυνση της πτήσης τους.

Μερικές από τις Απαντήσεις

Τα ταξιδιωτικά περιστέρια είναι τα αγαπημένα «πειραματόζωα» των επιστημόνων, οι οποίοι είναι αποφασισμένοι να διαφωτίσουν τα μυστήρια του προσανατολισμού των πουλιών. Στα υπομονετικά περιστέρια έχουν βάλει αδιαφανή «γυαλιά» ώστε να μην μπορούν να δουν συγκεκριμένα χαρακτηριστικά του εδάφους. Σε άλλα έχουν βάλει μαγνητικά όργανα στην πλάτη ώστε να μην μπορούν να χρησιμοποιούν το μαγνητικό πεδίο της γης για καθοδήγηση. Μερικά μάλιστα τα μετέφεραν ναρκωμένα στο σημείο απελευθέρωσής τους, για να διασφαλίσουν ότι δεν υπήρχε τρόπος να γνωρίζουν την εξωτερική πορεία. Τα επινοητικά περιστέρια ξεπέρασαν κάθε μεμονωμένο εμπόδιο, αν και ο συνδυασμός ορισμένων εμποδίων δεν τα άφησε να γυρίσουν στον περιστερώνα τους με επιτυχία. Σαφώς, τα πουλιά δεν εξαρτώνται από ένα μόνο σύστημα προσανατολισμού. Τι μεθόδους χρησιμοποιούν;

Πειράματα στα οποία έχουν χρησιμοποιηθεί τεχνητοί ήλιοι ή νυχτερινοί ουρανοί δείχνουν ότι τα πουλιά μπορούν να προσανατολιστούν από τον ήλιο την ημέρα και από τα άστρα τη νύχτα. Τι γίνεται όταν ο ουρανός είναι συννεφιασμένος; Τα πουλιά μπορούν επίσης να καθορίσουν την πορεία τους χρησιμοποιώντας το μαγνητικό πεδίο της γης, σαν να έχουν ενσωματωμένη πυξίδα. Προκειμένου να επιστρέψουν στην ίδια φωλιά ή στον ίδιο περιστερώνα, πρέπει επίσης να μπορούν να αναγνωρίσουν οικεία χαρακτηριστικά του εδάφους. Επιπλέον, οι ερευνητές έχουν διαπιστώσει ότι τα πουλιά είναι πολύ πιο ευαίσθητα από τους ανθρώπους σε ήχους και οσμές—αν και δεν γνωρίζουν σε ποιο βαθμό χρησιμοποιούν αυτή την ικανότητα στον προσανατολισμό.

Το Μυστήριο του «Χάρτη των Πτηνών»

Μολονότι όλες αυτές οι έρευνες έχουν συμβάλει πολύ στην εξακρίβωση του πώς μπορούν τα πουλιά να πετάνε προς μια καθορισμένη κατεύθυνση, υπάρχει ακόμα ένα περίπλοκο πρόβλημα. Μια αξιόπιστη πυξίδα είναι όντως χρήσιμη, αλλά για να φτάσετε στον προορισμό σας χρειάζεστε επίσης και ένα χάρτη—πρώτα για να προσδιορίσετε το πού βρίσκεστε και κατόπιν για να χαράξετε την καλύτερη πορεία.

Ποιοι είναι οι «χάρτες» που χρησιμοποιούν τα πουλιά; Πώς γνωρίζουν πού βρίσκονται αφότου τα οδηγήσουν σε ένα άγνωστο μέρος, εκατοντάδες χιλιόμετρα μακριά από τη φωλιά τους; Πώς υπολογίζουν ποια είναι η καλύτερη πορεία, όταν σύμφωνα με όλες τις εξωτερικές ενδείξεις δεν έχουν ούτε χάρτες ούτε πινακίδες για να τα καθοδηγούν;

Ο βιολόγος Τζέιμς Λ. Γκουλντ λέει ότι, σε σχέση με τα πουλιά, το «αισθητήριο του χάρτη φαίνεται πως μάλλον θα συνεχίσει να διατηρεί τη φήμη του ως το πιο απροσδιόριστο και δυσεπίλυτο μυστήριο στη συμπεριφορά των ζώων».

Η Διάνοια που Κρύβεται Πίσω από το Μυστήριο

Ωστόσο είναι ολοφάνερο ότι η αποδήμηση αποτελεί ενστικτώδη συμπεριφορά. Πολλά είδη πουλιών είναι γενετικώς προγραμματισμένα να αποδημούν σε συγκεκριμένες περιόδους του έτους, και γεννιούνται με τις ικανότητες και τις αισθήσεις που χρειάζονται για να προσανατολίζονται με επιτυχία. Από πού προήλθε αυτή η ενστικτώδης ικανότητα;

Λογικά, αυτή η ενστικτώδης σοφία θα μπορούσε να προέλθει μόνο από έναν σοφό Δημιουργό, ο οποίος θα μπορούσε να «προγραμματίσει» το γενετικό κώδικα των πουλιών. Ο Θεός ρώτησε εύστοχα τον πατριάρχη Ιώβ: «Δια της σοφίας σου πετά ο ιέραξ και απλόνει τας πτέρυγας αυτού προς νότον;»—Ιώβ 39:26.

Έπειτα από εκατό χρόνια εντατικών ερευνών για την αποδήμηση των πουλιών, οι επιστήμονες έχουν φτάσει στο σημείο να σέβονται το μικροσκοπικό εγκέφαλο των πουλιών. Μετά τη χάραξη των κύριων αποδημητικών διαδρομών, οι επιστήμονες μένουν έκπληκτοι με τις απίστευτες αποστάσεις που διανύουν μερικά πουλιά. Από γενιά σε γενιά, την άνοιξη και το φθινόπωρο, εκατομμύρια αποδημητικά πουλιά διασχίζουν την υδρόγειο. Προσανατολίζονται από τον ήλιο στη διάρκεια της ημέρας ή από τα άστρα τη νύχτα. Όταν ο καιρός είναι συννεφιασμένος χρησιμοποιούν το μαγνητικό πεδίο της γης, και μαθαίνουν σύντομα να αναγνωρίζουν τα οικεία τοπία. Πιθανότατα, προσανατολίζονται ακόμα και από τις οσμές ή από τα υποηχητικά κύματα.

Το πώς «χαρτογραφούν» τα ταξίδια τους παραμένει μυστήριο. Ξέρουμε πού πηγαίνουν τα χελιδόνια· δεν ξέρουμε, όμως, πώς φτάνουν εκεί. Παρ’ όλα αυτά, όταν βλέπουμε τα χελιδόνια να συγκεντρώνονται το φθινόπωρο, δεν μπορούμε παρά να σταθούμε και να θαυμάσουμε τη σοφία του Θεού, ο οποίος τους έδωσε τη δυνατότητα να αποδημούν.

[Υποσημειώσεις]

[Πλαίσιο στη σελίδα 18]

Παγκόσμιοι Πρωταθλητές Αποδήμησης

Απόσταση. Το καλοκαίρι του 1966 στο Βόρειο Ημισφαίριο, τοποθέτησαν σε μια αρκτική στέρνα ένα μεταλλικό δαχτυλίδι, στη Βόρεια Ουαλία της Μεγάλης Βρετανίας. Το Δεκέμβριο του ίδιου έτους εμφανίστηκε—πολύ κατάλληλα—στη Νέα Νότια Ουαλία της Αυστραλίας. Είχε διανύσει πετώντας περισσότερα από 18.000 χιλιόμετρα μέσα σε έξι μήνες. Αυτός ο άθλος είναι πιθανότατα φυσιολογικός για τις αρκτικές στέρνες. Μέσα σε ένα έτος, μερικά από αυτά τα πουλιά κάνουν τακτικά το γύρο της γης.

Ταχύτητα. Οι χρυσοί χαραδριοί της Αμερικής είναι πιθανώς τα ταχύτερα αποδημητικά πουλιά. Μερικά από αυτά τα πουλιά έχουν διασχίσει τα 3.200 χιλιόμετρα ωκεανού που χωρίζουν τη Χαβάη από τις Αλεούτες Νήσους, στην Αλάσκα, μόνο σε 35 ώρες—με μέση ταχύτητα 91 χιλιόμετρα την ώρα!

Αντοχή. Οι μελανοκέφαλες συλβίες της Βόρειας Αμερικής, οι οποίες ζυγίζουν μόνο 20 γραμμάρια, είναι οι ικανότεροι ιπτάμενοι μαραθωνοδρόμοι. Στο ταξίδι τους προς τη Νότια Αμερική, πετούν πάνω από τον Ατλαντικό 3.700 χιλιόμετρα χωρίς διακοπή σε τρεισήμισι μόνο ημέρες. Αυτή η εκπληκτική δοκιμή αντοχής έχει συγκριθεί με το να τρέχει ένας άνθρωπος 1.900 χιλιόμετρα χωρίς διακοπή, και κάθε χιλιόμετρο να το διανύει σε δυόμισι λεπτά. Η πτήση, επίσης, είναι ιδανική για όσους προσέχουν τη σιλουέτα τους—η συλβία χάνει περίπου το μισό βάρος της.

Συνέπεια. Εκτός από το χελιδόνι, και ο πελαργός (φαίνεται παραπάνω) επίσης φημίζεται για τη συνέπειά του. Ο προφήτης Ιερεμίας περιέγραψε τον πελαργό ως πουλί που «γνωρίζει τους διωρισμένους καιρούς αυτού» και τον καιρό της ‘έλευσής του’. (Ιερεμίας 8:7) Σχεδόν μισό εκατομμύριο πελαργοί διασχίζουν ακόμα το Ισραήλ κάθε άνοιξη.

Ικανότητες προσανατολισμού. Για τους κοινούς πουφφίνους κανένα μέρος δεν είναι σαν τη φωλιά τους. Ένα θηλυκό πουλί το πήραν από τη φωλιά του, στη Μεγάλη Βρετανία, και το απελευθέρωσαν περίπου 5.000 χιλιόμετρα μακριά, στη Βοστόνη των Η.Π.Α. Αυτό διέσχισε τον Ατλαντικό σε 12 1/2 ημέρες και έφτασε στη φωλιά του πριν από ένα γράμμα που είχε σταλεί αεροπορικώς και εξηγούσε τις λεπτομέρειες της απελευθέρωσής του. Το επίτευγμα ήταν ακόμα πιο καταπληκτικό επειδή αυτά τα πουλιά ποτέ δεν διασχίζουν το Βόρειο Ατλαντικό στα αποδημητικά ταξίδια τους.

[Εικόνα στη σελίδα 16]

Ο πελαργός επιστρέφει κάθε χρόνο με συνέπεια στη φωλιά του

[Εικόνα στη σελίδα 17]

Αποδημητικοί γερανοί σε ένα χαρακτηριστικό σχηματισμό V

[Ευχαριστία για την προσφορά της εικόνας στη σελίδα 15]

Photo: Caja Salamanca y Soria