Μεγάλοι Μεσαιωνικοί Αστρονόμοι

ΣΤΟ διάβα της ιστορίας οι άνθρωποι πάντα γέμιζαν δέος καθώς ατένιζαν τον ήλιο, τη σελήνη και τα άστρα. Μελετώντας τις θέσεις και τις κινήσεις αυτών των ουράνιων σωμάτων, ο άνθρωπος μπορεί να παρακολουθεί και να καταγράφει το πέρασμα των ημερών, των μηνών και των ετών.

Οι Άραβες ήταν ένας από τους πολλούς λαούς που μελέτησαν το νυχτερινό ουρανό. Η χρυσή εποχή της επιστήμης στη Μέση Ανατολή άρχισε τον ένατο αιώνα Κ.Χ., και οι αραβόφωνοι αστρονόμοι εκείνης της εποχής θεωρούνταν κορυφαίοι στον τομέα τους. Τα επιτεύγματά τους έπαιξαν καθοριστικό ρόλο στην ανάπτυξη αυτής της σαγηνευτικής επιστήμης. Ας δούμε πώς έγινε αυτό.

Ανοίγουν Δρόμους στην Αστρονομία

Τον έβδομο και τον όγδοο αιώνα Κ.Χ., το Ισλάμ ξεκίνησε από την Αραβία και επεκτάθηκε προς τα δυτικά σε όλη τη Βόρεια Αφρική φτάνοντας ως την Ισπανία, καθώς και προς τα ανατολικά ως το Αφγανιστάν. Οι διανοούμενοι σε αυτή την αχανή περιοχή αντλούσαν στοιχεία από την επιστημονική κληρονομιά που είχαν αφήσει η Περσία και η Ελλάδα, κληρονομιά η οποία είχε δεχτεί ισχυρές επιρροές από τη Βαβυλώνα και την Αίγυπτο.

Έπειτα, κατά τη διάρκεια του ένατου αιώνα, μεταφράστηκαν στην αραβική σημαντικά επιστημονικά κείμενα, μεταξύ αυτών και τα έργα του Έλληνα αστρονόμου Πτολεμαίου.a Οι Αββασίδες ηγεμόνες, των οποίων η επικράτεια απλωνόταν από το Αφγανιστάν ως τον Ατλαντικό Ωκεανό, απέκτησαν κάποια σανσκριτικά κείμενα από την Ινδία τα οποία περιείχαν πλούτο πληροφοριών για τα μαθηματικά, την αστρονομία και τις άλλες επιστήμες.

Το Ισλάμ θεωρούσε ιδιαίτερα πολύτιμη την αστρονομία. Γιατί; Ένας λόγος σχετιζόταν με το λατρευτικό του τυπικό. Οι Μουσουλμάνοι πιστεύουν ότι πρέπει να προσεύχονται στραμμένοι προς τη Μέκκα, και οι αστρονόμοι ήταν σε θέση να προσανατολιστούν προς τη Μέκκα από οποιαδήποτε τοποθεσία. Μάλιστα το 13ο αιώνα μερικά τζαμιά προσλάμβαναν επαγγελματία αστρονόμο, τον λεγόμενο μουγουάκιτ, ο οποίος βοηθούσε τους πιστούς να προσεύχονται με τον τρόπο που θεωρούνταν σωστός. Με τα στοιχεία που είχαν στη διάθεσή τους, οι αστρονόμοι μπορούσαν επίσης να προσδιορίζουν τις ημερομηνίες των θρησκευτικών εορτών και εθίμων, όπως είναι η περίοδος της νηστείας το μήνα του Ραμαζανιού. Επιπρόσθετα, βοηθούσαν όσους πήγαιναν για προσκύνημα στη Μέκκα να εξακριβώσουν πόσο θα διαρκούσε το ταξίδι τους καθώς και να επιλέξουν την καλύτερη διαδρομή.

Κρατική Χρηματοδότηση

Στις αρχές του ένατου αιώνα, στη Βαγδάτη η μελέτη της αστρονομίας αποτελούσε μέρος της εκπαίδευσης κάθε διανοούμενου. Ο Χαλίφης αλ-Μαμούν ίδρυσε εκεί ένα αστεροσκοπείο και αργότερα ακόμα ένα κοντά στη Δαμασκό. Απασχολούσε γεωγράφους και μαθηματικούς οι οποίοι ανέλυαν, σύγκριναν και εναρμόνιζαν τα στοιχεία που είχαν συλλέξει από την παράδοση των Περσών, των Ινδών και των Ελλήνων στον τομέα της αστρονομίας. Αστεροσκοπεία κατασκευάστηκαν και σε αρκετές άλλες πόλεις της Μέσης Ανατολής.b

Οι διανοούμενοι που εργάζονταν σε εκείνα τα κέντρα πέτυχαν πράγματα αξιοθαύμαστα για την εποχή τους. Ένα τέτοιο παράδειγμα είναι ο Αμπού Ρεϊχάν αλ-Μπιρούνι, ο οποίος από το 1031 είχε ήδη αναφερθεί στην πιθανότητα να κινούνται οι πλανήτες σε ελλειπτικές τροχιές παρά σε κυκλικές.

Μέτρηση της Γης

Η επέκταση του Ισλάμ δημιούργησε ενδιαφέρον για τη χαρτογραφία και τη ναυσιπλοΐα. Οι χαρτογράφοι επιδίωκαν εξαιρετική ακρίβεια στις μετρήσεις τους, και συχνά τα κατάφερναν. Ο Χαλίφης αλ-Μαμούν, στοχεύοντας στην ακρίβεια και θέλοντας να ορίσει σωστά τις μοίρες του γεωγραφικού πλάτους στον παγκόσμιο χάρτη που ετοίμαζε, έστειλε δύο ομάδες τοπογράφων στην έρημο της Συρίας. Οπλισμένες με αστρολάβους, μετρικές ράβδους και σχοινιά, οι ομάδες βάδισαν σε αντίθετες κατευθύνσεις ώσπου παρατήρησαν διαφορά μίας μοίρας στο ύψος του Πολικού Αστέρα στον ουρανό. Θεώρησαν ότι η απόσταση που είχαν διανύσει αντιστοιχούσε σε γεωγραφικό πλάτος μίας μοίρας, δηλαδή στο 1/360 της περιφέρειας της γης. Υπολόγισαν έτσι ότι η πολική περιφέρεια είναι 23.220 μίλια (37.369 χιλιόμετρα)​—αριθμός που πλησιάζει πολύ τον πραγματικό, 24.860 μίλια (40.008 χιλιόμετρα)!

Τα αστεροσκοπεία στη Μέση Ανατολή ήταν εξοπλισμένα με μια εντυπωσιακή ποικιλία εξελιγμένων οργάνων​—αστρολάβους, τετράντες, εξάντες, ηλιακά ρολόγια και άλλα όργανα που χρησιμοποιούνταν για τη μελέτη και την παρακολούθηση των ουράνιων σωμάτων. Μερικές από αυτές τις συσκευές ήταν τεράστιες. Οι κατασκευαστές τους πίστευαν πως, όσο πιο ογκώδη ήταν τα όργανα, τόσο ακριβέστερες θα ήταν οι μετρήσεις.

Η Κληρονομιά των Μεσαιωνικών Αστρονόμων

Τα επιτεύγματα αυτών των μεγάλων μεσαιωνικών αστρονόμων ήταν εντυπωσιακά. Κατέγραψαν και απεικόνισαν τους αστερισμούς, έδωσαν ονόματα στα άστρα, σχεδίασαν ακριβέστερα ημερολόγια, υπολόγιζαν τις εκλείψεις και βελτίωναν συνεχώς τους πίνακες όπου κατέγραφαν τις κινήσεις των ουράνιων σωμάτων. Μπορούσαν να προσδιορίσουν τη θέση του ήλιου, της σελήνης και πέντε ορατών πλανητών οποιαδήποτε στιγμή της ημέρας ή της νύχτας​—βοήθημα ανεκτίμητο στη ναυσιπλοΐα. Μπορούσαν επίσης να ξέρουν τι ώρα είναι και να κρατούν ημερολόγιο παρατηρώντας τις θέσεις των ουράνιων σωμάτων.

Με τις θεωρίες που ανέπτυξαν οι αραβόφωνοι αστρονόμοι για να εξηγήσουν τις κινήσεις των πλανητών, έφτασαν πολύ κοντά στο να ξεδιαλύνουν τις ασυνέπειες που εντόπισαν στο πτολεμαϊκό πρότυπο για τη μελέτη του σύμπαντος. Το μόνο που δεν είχαν καταλάβει ήταν ότι ο ήλιος, και όχι η γη, βρίσκεται στο κέντρο των πλανητικών τροχιών. Ακόμα και έτσι όμως, χαρτογράφησαν τις κινήσεις των άστρων με πρωτοφανή ακρίβεια, και τα ευρήματά τους αποδείχτηκαν ανεκτίμητα για τις επόμενες γενιές αστρονόμων σε όλο τον κόσμο.

[Υποσημειώσεις]

[Πρόταση που τονίζεται στη σελίδα 17]

Οι αστρονόμοι κατέγραφαν τις πλανητικές κινήσεις σε έναν αυξανόμενο αριθμό αστρονομικών αρχείων που συντάσσονταν σε διάφορες Ισλαμικές χώρες

[Πλαίσιο/​Εικόνες στη σελίδα 19]

ΕΝΑΣ ΑΡΧΑΙΟΣ «ΥΠΟΛΟΓΙΣΤΗΣ ΤΣΕΠΗΣ»

Ο αστρολάβος, που αργότερα αντικαταστάθηκε από τον εξάντα, έχει χαρακτηριστεί «το σημαντικότερο αστρονομικό όργανο πριν από το τηλεσκόπιο». Οι επιστήμονες στη Μέση Ανατολή το Μεσαίωνα χρησιμοποιούσαν αυτό το όργανο για να λύνουν προβλήματα που αφορούσαν το χρόνο καθώς και τις θέσεις των ουράνιων σωμάτων.

Ο αστρολάβος αποτελούνταν από μια καλαίσθητη απεικόνιση του ουρανού σε προβολή πάνω σε μια γυαλισμένη μεταλλική πλάκα. Στην εξωτερική στεφάνη της βάσης στην οποία ήταν στερεωμένη η πλάκα, ήταν χαραγμένες οι μοίρες του κύκλου ή σε κάποιες περιπτώσεις οι ώρες της ημέρας. Στο κέντρο υπήρχε ένας περιστρεφόμενος δείκτης (το λεγόμενο γωνιόμετρο ή αλιδάδ) με τον οποίο σκόπευαν το άστρο του οποίου το ύψος ήθελαν να μετρήσουν. Αυτό το έκαναν κρατώντας τον αστρολάβο από το πάνω μέρος με το χέρι τεντωμένο ψηλά. Όταν τελείωναν τη μέτρηση, διάβαζαν το αποτέλεσμα από τις διαβαθμισμένες ενδείξεις, που έμοιαζαν με του λογαριθμικού κανόνα.

Χάρη στις πολλαπλές εφαρμογές του αστρολάβου, μπορούσαν να τον χρησιμοποιούν για να αναγνωρίζουν άστρα, να προβλέπουν τις ώρες της ανατολής και της δύσης του ήλιου για οποιαδήποτε ημέρα, να προσδιορίζουν προς ποια κατεύθυνση είναι η Μέκκα, να κάνουν τοπογραφικές μελέτες, να υπολογίζουν το ύψος των αντικειμένων και να βρίσκουν το δρόμο τους όταν ταξίδευαν. Ήταν ο «υπολογιστής τσέπης» της εποχής του.

[Εικόνες]

Αστρολάβος του 13ου αιώνα

Τετράντας του 14ου αιώνα

[Ευχαριστίες]

Astrolabe: Erich Lessing/​Art Resource, NY; astrolabe quadrant: © New York Public Library/​Photo Researchers, Inc.

[Εικόνα στη σελίδα 16]

Απεικόνιση του 16ου αιώνα που δείχνει Οθωμανούς αστρονόμους να χρησιμοποιούν μεθόδους που καθιέρωσαν Άραβες διανοούμενοι

[Εικόνα στη σελίδα 18]

Ουράνια σφαίρα, 1285 Κ.Χ.

[Εικόνα στη σελίδα 18]

Σελίδες από αραβικό χειρόγραφο για τους αστερισμούς, γραμμένο από τον αστρονόμο Αμπντ αλ-Ραχμάν αλ-Σουφί, γύρω στο 965 Κ.Χ.

[Ευχαριστίες για την προσφορά της εικόνας στη σελίδα 17]

Pages 16 and 17: Art Resource, NY

[Ευχαριστίες για την προσφορά των εικόνων στη σελίδα 18]

Manuscript: By permission of the British Library; globe: © The Bridgeman Art Library