ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΠΕΝΤΕ
Λύτρο—Το Μεγαλύτερο Δώρο του Θεού
Τι είναι το λύτρο;
Πώς έγινε η προμήθεια του λύτρου;
Τι μπορεί να σημάνει για εσάς;
Πώς μπορείτε να δείξετε ότι το εκτιμάτε;
1, 2. (α) Πότε έχει ένα δώρο μεγάλη αξία για εσάς προσωπικά; (β) Γιατί μπορεί να ειπωθεί ότι το λύτρο είναι το πιο πολύτιμο δώρο που θα μπορούσατε ποτέ να λάβετε;
ΠΟΙΟ είναι το μεγαλύτερο δώρο που έχετε λάβει ποτέ; Ένα δώρο δεν χρειάζεται να είναι ακριβό για να είναι σημαντικό. Εξάλλου, η πραγματική αξία ενός δώρου δεν μετριέται απαραιτήτως με χρήματα. Απεναντίας, όταν κάποιο δώρο σάς φέρνει ευτυχία ή καλύπτει μια πραγματική ανάγκη στη ζωή σας, έχει μεγάλη αξία για εσάς προσωπικά.
2 Υπάρχει ένα δώρο το οποίο ξεχωρίζει από όλα τα δώρα που θα ελπίζατε ποτέ να λάβετε. Είναι ένα δώρο από τον Θεό για την ανθρωπότητα. Ο Ιεχωβά μάς έχει δώσει πολλά πράγματα, αλλά το μεγαλύτερο δώρο του για εμάς είναι η λυτρωτική θυσία του Γιου του, του Ιησού Χριστού. (Ματθαίος 20:28) Όπως θα δούμε σε αυτό το κεφάλαιο, το λύτρο είναι το πιο πολύτιμο δώρο που θα μπορούσατε να λάβετε, διότι μπορεί να σας φέρει ανείπωτη ευτυχία και να καλύψει τις πιο σημαντικές ανάγκες σας. Το λύτρο είναι πράγματι η μεγαλύτερη έκφραση της αγάπης του Ιεχωβά για εσάς.
ΤΙ ΕΙΝΑΙ ΤΟ ΛΥΤΡΟ;
3. Τι είναι το λύτρο, και τι χρειάζεται να καταλάβουμε προκειμένου να εκτιμήσουμε αυτό το πολύτιμο δώρο;
3 Για να το πούμε απλά, το λύτρο είναι το μέσο με το οποίο ο Ιεχωβά θα απελευθερώσει, ή αλλιώς θα σώσει, την ανθρωπότητα από την αμαρτία και το θάνατο. (Εφεσίους 1:7) Για να κατανοήσουμε τη σημασία αυτής της Γραφικής διδασκαλίας, πρέπει να αναλογιστούμε όσα συνέβησαν στον κήπο της Εδέμ. Μόνο αν καταλάβουμε τι έχασε ο Αδάμ όταν αμάρτησε μπορούμε να εκτιμήσουμε γιατί το λύτρο αποτελεί τόσο πολύτιμο δώρο για εμάς.
4. Τι σήμαινε για τον Αδάμ η τέλεια ανθρώπινη ζωή;
4 Όταν ο Ιεχωβά δημιούργησε τον Αδάμ, του έδωσε κάτι αληθινά πολύτιμο—τέλεια ανθρώπινη ζωή. Σκεφτείτε τι σήμαινε αυτό για τον Αδάμ. Εφόσον είχε δημιουργηθεί με τέλειο σώμα και νου, δεν θα αρρώσταινε, δεν θα γερνούσε και δεν θα πέθαινε ποτέ. Ως τέλειος άνθρωπος, είχε ειδική σχέση με τον Ιεχωβά. Η Αγία Γραφή λέει ότι ο Αδάμ ήταν “γιος του Θεού”. (Λουκάς 3:38) Έτσι λοιπόν, ο Αδάμ απολάμβανε στενή σχέση με τον Ιεχωβά Θεό, σαν τη σχέση ενός γιου με το στοργικό πατέρα του. Ο Ιεχωβά επικοινωνούσε με τον επίγειο γιο του, δίνοντας στον Αδάμ ικανοποιητικούς διορισμούς εργασίας και γνωστοποιώντας του τι αναμενόταν από αυτόν.—Γένεση 1:28-30· 2:16, 17.
5. Τι εννοεί η Αγία Γραφή όταν λέει ότι ο Αδάμ δημιουργήθηκε «κατά την εικόνα του Θεού»;
5 Ο Αδάμ δημιουργήθηκε «κατά την εικόνα του Θεού». (Γένεση 1:27) Αυτό δεν σήμαινε ότι ο Αδάμ έμοιαζε με τον Θεό στην εμφάνιση. Όπως μάθαμε στο Κεφάλαιο 1 αυτού του βιβλίου, ο Ιεχωβά είναι αόρατο πνεύμα. (Ιωάννης 4:24) Άρα δεν έχει σώμα από σάρκα και αίμα. Το ότι ο Αδάμ φτιάχτηκε κατά την εικόνα του Θεού σήμαινε ότι δημιουργήθηκε με ιδιότητες σαν εκείνες του Θεού, όπως είναι η αγάπη, η σοφία, η δικαιοσύνη και η δύναμη. Ο Αδάμ έμοιαζε με τον Πατέρα του με έναν ακόμα σημαντικό τρόπο, στο ότι είχε ελεύθερη βούληση. Συνεπώς, ο Αδάμ δεν ήταν σαν μηχάνημα που μπορεί να κάνει μόνο τα πράγματα για τα οποία είναι σχεδιασμένο ή προγραμματισμένο. Αντίθετα, μπορούσε να παίρνει προσωπικές αποφάσεις, επιλέγοντας ανάμεσα στο σωστό και στο λάθος. Αν είχε επιλέξει να υπακούσει στον Θεό, θα ζούσε για πάντα στον Παράδεισο στη γη.
6. Τι έχασε ο Αδάμ όταν παρήκουσε τον Θεό, και πώς επηρεάστηκαν οι απόγονοί του;
6 Σαφώς, λοιπόν, όταν ο Αδάμ παρήκουσε τον Θεό και καταδικάστηκε σε θάνατο, πλήρωσε ένα πολύ υψηλό τίμημα. Λόγω της αμαρτίας του έχασε την τέλεια ανθρώπινη ζωή του με όλες τις ευλογίες που περιλάμβανε αυτή. (Γένεση 3:17-19) Δυστυχώς, ο Αδάμ έχασε αυτή την πολύτιμη ζωή όχι μόνο για τον εαυτό του αλλά και για τους μελλοντικούς απογόνους του. Ο Λόγος του Θεού λέει: «Μέσω ενός ανθρώπου [του Αδάμ] μπήκε η αμαρτία στον κόσμο και μέσω της αμαρτίας ο θάνατος, και έτσι ο θάνατος απλώθηκε σε όλους τους ανθρώπους, επειδή όλοι είχαν αμαρτήσει». (Ρωμαίους 5:12) Ναι, όλοι μας έχουμε κληρονομήσει την αμαρτία από τον Αδάμ. Γι’ αυτό, η Αγία Γραφή λέει ότι ο Αδάμ “πούλησε” τον εαυτό του και τους απογόνους του σε δουλεία στην αμαρτία και στο θάνατο. (Ρωμαίους 7:14) Δεν υπήρχε καμιά ελπίδα για τον Αδάμ και την Εύα επειδή με τη θέλησή τους επέλεξαν να παρακούσουν τον Θεό. Τι μπορεί, όμως, να λεχθεί για τους απογόνους τους, μεταξύ των οποίων είμαστε και εμείς;
7, 8. Ποια δύο πράγματα περιλαμβάνει βασικά το λύτρο;
7 Ο Ιεχωβά έσπευσε προς σωτηρία της ανθρωπότητας μέσω του λύτρου. Τι είναι λύτρο; Η ιδέα του λύτρου βασικά περιλαμβάνει δύο πράγματα. Πρώτον, λύτρο είναι το τίμημα που καταβάλλεται για απελευθέρωση ή εξαγορά. Μπορεί να συγκριθεί με το τίμημα που καταβάλλεται για να απελευθερωθεί ένας αιχμάλωτος πολέμου. Δεύτερον, λύτρο είναι το τίμημα που καταβάλλεται για να καλύψει το κόστος ενός πράγματος. Μοιάζει με το τίμημα που καταβάλλεται ως αποζημίωση για κάποια βλάβη. Για παράδειγμα, αν ένα άτομο προκαλέσει ατύχημα, πρέπει να καταβάλει ένα ποσό που αντιστοιχεί πλήρως, δηλαδή είναι ισοδύναμο, με την αξία αυτού που υπέστη βλάβη.
8 Πώς θα ήταν δυνατόν να καλυφτεί η τεράστια απώλεια την οποία προκάλεσε ο Αδάμ σε όλους μας ώστε να απελευθερωθούμε από τη δουλεία στην αμαρτία και στο θάνατο; Ας εξετάσουμε το λύτρο που προμήθευσε ο Ιεχωβά, καθώς και το τι μπορεί να σημάνει αυτό για εσάς.
ΠΩΣ ΠΡΟΜΗΘΕΥΣΕ Ο ΙΕΧΩΒΑ ΤΟ ΛΥΤΡΟ
9. Τι είδους λύτρο απαιτούνταν;
9 Εφόσον χάθηκε μια τέλεια ανθρώπινη ζωή, καμιά ατελής ανθρώπινη ζωή δεν θα μπορούσε ποτέ να την εξαγοράσει. (Ψαλμός 49:7, 8) Χρειαζόταν ένα λύτρο ίσης αξίας με ό,τι χάθηκε. Αυτό είναι σε αρμονία με την αρχή περί τέλειας δικαιοσύνης που βρίσκεται στο Λόγο του Θεού, η οποία λέει: «Ψυχή θα είναι αντί ψυχής». (Δευτερονόμιο 19:21) Άρα λοιπόν, τι θα κάλυπτε την αξία της τέλειας ανθρώπινης ψυχής, ή ζωής, την οποία έχασε ο Αδάμ; Μια άλλη τέλεια ανθρώπινη ζωή ήταν το «αντίστοιχο λύτρο» που απαιτούνταν.—1 Τιμόθεο 2:6.
10. Πώς προμήθευσε ο Ιεχωβά το λύτρο;
10 Πώς προμήθευσε ο Ιεχωβά το λύτρο; Έστειλε έναν από τους τέλειους πνευματικούς γιους του στη γη. Αλλά ο Ιεχωβά δεν έστειλε ένα οποιοδήποτε πνευματικό πλάσμα. Έστειλε εκείνον που θεωρούσε πιο πολύτιμο, τον μονογενή του Γιο. (1 Ιωάννη 4:9, 10) Αυτός ο Γιος άφησε πρόθυμα την ουράνια κατοικία του. (Φιλιππησίους 2:7) Όπως μάθαμε στο προηγούμενο κεφάλαιο αυτού του βιβλίου, ο Ιεχωβά έκανε ένα θαύμα μεταφέροντας τη ζωή του Γιου του στη μήτρα της Μαρίας. Μέσω του αγίου πνεύματος του Θεού, ο Ιησούς γεννήθηκε ως τέλειος άνθρωπος και δεν υπόκειτο στην ποινή της αμαρτίας.—Λουκάς 1:35.
11. Πώς θα μπορούσε ένας άνθρωπος να αποτελέσει λύτρο για εκατομμύρια ανθρώπους;
11 Πώς θα μπορούσε ένας άνθρωπος να αποτελέσει λύτρο για πολλούς, στην πραγματικότητα, για εκατομμύρια ανθρώπους; Σκεφτείτε: Πώς έγιναν εκατομμύρια άνθρωποι αμαρτωλοί; Θυμηθείτε πως, όταν ο Αδάμ αμάρτησε, έχασε το πολύτιμο απόκτημα της τέλειας ανθρώπινης ζωής. Κατά συνέπεια, δεν μπορούσε να τη μεταβιβάσει στους απογόνους του. Αντίθετα, μπορούσε να τους μεταβιβάσει μόνο την αμαρτία και το θάνατο. Ο Ιησούς, τον οποίο η Αγία Γραφή αποκαλεί “τελευταίο Αδάμ”, είχε τέλεια ανθρώπινη ζωή, και δεν αμάρτησε ποτέ. (1 Κορινθίους 15:45) Κατά μία έννοια, ο Ιησούς μπήκε στη θέση του Αδάμ για να μας σώσει. Όταν θυσίασε την τέλεια ζωή του έχοντας εκδηλώσει άψογη υπακοή στον Θεό, ο Ιησούς κατέβαλε το τίμημα για την αμαρτία του Αδάμ. Με αυτόν τον τρόπο ο Ιησούς έφερε ελπίδα στους απογόνους του Αδάμ.—Ρωμαίους 5:19· 1 Κορινθίους 15:21, 22.
12. Τι αποδείχτηκε με όσα υπέφερε ο Ιησούς;
12 Η Αγία Γραφή περιγράφει λεπτομερώς τα παθήματα που υπέμεινε ο Ιησούς πριν από το θάνατό του. Τον μαστίγωσαν άγρια και τον κάρφωσαν βάναυσα σε ένα ξύλο βασανισμού όπου βρήκε επώδυνο θάνατο. (Ιωάννης 19:1, 16-18, 30· Παράρτημα, σελίδες 204-206) Γιατί ήταν απαραίτητο να υποφέρει ο Ιησούς τόσο πολύ; Σε ένα από τα παρακάτω κεφάλαια αυτού του βιβλίου, θα δούμε ότι ο Σατανάς αμφισβήτησε το αν ο Ιεχωβά έχει ανθρώπινους υπηρέτες οι οποίοι θα παρέμεναν πιστοί υπό δοκιμασία. Υπομένοντας πιστά παρά τα τρομερά παθήματα, ο Ιησούς έδωσε την καλύτερη δυνατή απάντηση στην πρόκληση του Σατανά. Ο Ιησούς απέδειξε ότι ένας τέλειος άνθρωπος με ελεύθερη βούληση μπορούσε να κρατήσει τέλεια ακεραιότητα στον Θεό, ό,τι και αν έκανε ο Διάβολος. Αναμφίβολα, ο Ιεχωβά χάρηκε πολύ με την πιστότητα του αγαπητού του Γιου!—Παροιμίες 27:11.
13. Πώς πληρώθηκε το λύτρο;
13 Πώς πληρώθηκε το λύτρο; Τη 14η ημέρα του Ιουδαϊκού μήνα Νισάν του 33 Κ.Χ., ο Θεός επέτρεψε να εκτελεστεί ο τέλειος και αναμάρτητος Γιος του. Με αυτόν τον τρόπο ο Ιησούς θυσίασε την τέλεια ανθρώπινη ζωή του «μία φορά για πάντα». (Εβραίους 10:10) Την τρίτη ημέρα αφότου πέθανε ο Ιησούς, ο Ιεχωβά τον ανέστησε και πάλι σε πνευματική ζωή. Στον ουρανό, ο Ιησούς παρουσίασε στον Θεό την αξία της τέλειας ανθρώπινης ζωής του η οποία θυσιάστηκε ως λύτρο σε αντάλλαγμα για τους απογόνους του Αδάμ. (Εβραίους 9:24) Ο Ιεχωβά δέχτηκε την αξία της θυσίας του Ιησού ως το λύτρο που χρειαζόταν για να απελευθερωθεί η ανθρωπότητα από τη δουλεία στην αμαρτία και στο θάνατο.—Ρωμαίους 3:23, 24.
ΤΙ ΜΠΟΡΕΙ ΝΑ ΣΗΜΑΝΕΙ ΤΟ ΛΥΤΡΟ ΓΙΑ ΕΣΑΣ
14, 15. Τι πρέπει να κάνουμε για να λάβουμε «τη συγχώρηση των αμαρτιών μας»;
14 Παρά την αμαρτωλή μας κατάσταση, μπορούμε να απολαύσουμε ανεκτίμητες ευλογίες χάρη στο λύτρο. Ας εξετάσουμε ορισμένα από τα τωρινά και τα μελλοντικά οφέλη του μεγαλύτερου δώρου που μας έχει προσφέρει ο Θεός.
15 Συγχώρηση αμαρτιών. Λόγω της κληρονομημένης ατέλειας, διεξάγουμε πάλη για να κάνουμε το σωστό. Όλοι αμαρτάνουμε είτε με λόγια είτε με έργα. Ωστόσο, μέσω της λυτρωτικής θυσίας του Ιησού, μπορούμε να λάβουμε «τη συγχώρηση των αμαρτιών μας». (Κολοσσαείς 1:13, 14) Για να μας δοθεί, όμως, αυτή η συγχώρηση, πρέπει να μετανοήσουμε ειλικρινά. Πρέπει επίσης να κάνουμε ταπεινά έκκληση στον Ιεχωβά, ζητώντας του συγχώρηση με βάση την πίστη μας στη λυτρωτική θυσία του Γιου του.—1 Ιωάννη 1:8, 9.
16. Τι μας δίνει τη δυνατότητα να λατρεύουμε τον Θεό με καθαρή συνείδηση, και ποια είναι η αξία μιας τέτοιας συνείδησης;
16 Καθαρή συνείδηση ενώπιον του Θεού. Η ένοχη συνείδηση μπορεί εύκολα να οδηγήσει στην απελπισία και να μας κάνει να νιώθουμε ανάξιοι. Εντούτοις, μέσω της συγχώρησης που έγινε δυνατή χάρη στο λύτρο, ο Ιεχωβά μάς δίνει φιλάγαθα τη δυνατότητα να τον λατρεύουμε με καθαρή συνείδηση παρά την ατέλειά μας. (Εβραίους 9:13, 14) Με αυτόν τον τρόπο είναι δυνατόν να έχουμε παρρησία απέναντι στον Ιεχωβά. Ως αποτέλεσμα, μπορούμε να τον πλησιάζουμε ελεύθερα μέσω προσευχής. (Εβραίους 4:14-16) Η διατήρηση καθαρής συνείδησης δίνει ειρήνη διάνοιας, προάγει τον αυτοσεβασμό και συμβάλλει στην ευτυχία.
17. Ποιες ευλογίες γίνονται εφικτές επειδή ο Ιησούς πέθανε για εμάς;
17 Ελπίδα για αιώνια ζωή σε παραδεισιακή γη. «Ο μισθός που πληρώνει η αμαρτία είναι θάνατος», λέει το εδάφιο Ρωμαίους 6:23. Το ίδιο εδάφιο προσθέτει: «Αλλά το δώρο που δίνει ο Θεός είναι αιώνια ζωή μέσω του Χριστού Ιησού του Κυρίου μας». Στο Κεφάλαιο 3 αυτού του βιβλίου, εξετάσαμε τις ευλογίες του ερχόμενου επίγειου Παραδείσου. (Αποκάλυψη 21:3, 4) Όλες εκείνες οι μελλοντικές ευλογίες, περιλαμβανομένης της αιώνιας ζωής με τέλεια υγεία, γίνονται εφικτές επειδή ο Ιησούς πέθανε για εμάς. Για να λάβουμε αυτές τις ευλογίες, πρέπει να δείξουμε ότι εκτιμούμε το δώρο του λύτρου.
ΠΩΣ ΜΠΟΡΕΙΤΕ ΝΑ ΔΕΙΞΕΤΕ ΤΗΝ ΕΚΤΙΜΗΣΗ ΣΑΣ;
18. Γιατί πρέπει να είμαστε ευγνώμονες στον Ιεχωβά για την προμήθεια του λύτρου;
18 Γιατί πρέπει να είμαστε βαθιά ευγνώμονες στον Ιεχωβά για το λύτρο; Ένα δώρο είναι ιδιαίτερα πολύτιμο αν ο δότης θυσίασε χρόνο, κατέβαλε κόπο ή έδωσε χρήματα για αυτό. Η καρδιά μας συγκινείται όταν βλέπουμε ότι το δώρο αποτελεί έκφραση της γνήσιας αγάπης του δότη για εμάς. Το λύτρο είναι το πολυτιμότερο από όλα τα δώρα, επειδή ο Θεός έκανε τη μεγαλύτερη θυσία που έγινε ποτέ για να το προμηθεύσει. «Ο Θεός αγάπησε τον κόσμο τόσο πολύ, ώστε έδωσε τον μονογενή του Γιο», λέει το εδάφιο Ιωάννης 3:16. Το λύτρο είναι η πιο εξέχουσα απόδειξη της αγάπης του Ιεχωβά για εμάς. Αποτελεί επίσης απόδειξη της αγάπης του Ιησού, διότι εκείνος έδωσε πρόθυμα τη ζωή του για χάρη μας. (Ιωάννης 15:13) Άρα λοιπόν, το δώρο του λύτρου πρέπει να μας πείθει ότι ο Ιεχωβά και ο Γιος του μας αγαπούν ως άτομα.—Γαλάτες 2:20.
19, 20. Με ποιους τρόπους μπορείτε να δείξετε ότι εκτιμάτε το δώρο του λύτρου που προμήθευσε ο Θεός;
19 Πώς μπορείτε, λοιπόν, να δείξετε εσείς ότι εκτιμάτε το δώρο του λύτρου που προμήθευσε ο Θεός; Κατ’ αρχάς, μάθετε περισσότερα για τον Μεγάλο Δότη, τον Ιεχωβά. (Ιωάννης 17:3) Η μελέτη της Αγίας Γραφής με τη βοήθεια του συγκεκριμένου εντύπου θα σας βοηθήσει να το κάνετε αυτό. Καθώς αυξάνει η γνώση σας για τον Ιεχωβά, η αγάπη σας για εκείνον θα γίνεται βαθύτερη. Αυτή η αγάπη με τη σειρά της θα σας κάνει να θέλετε να τον ευαρεστείτε.—1 Ιωάννη 5:3.
20 Να ασκείτε πίστη στη λυτρωτική θυσία του Ιησού. Σχετικά με τον Ιησού, λέγεται: «Αυτός που ασκεί πίστη στον Γιο έχει αιώνια ζωή». (Ιωάννης 3:36) Πώς μπορούμε να ασκούμε πίστη στον Ιησού; Αυτού του είδους η πίστη δεν εκδηλώνεται μόνο με λόγια. «Η πίστη χωρίς έργα είναι νεκρή», λέει το εδάφιο Ιακώβου 2:26. Ναι, η αληθινή πίστη αποδεικνύεται με «έργα», δηλαδή με τις πράξεις μας. Ένας τρόπος για να δείξουμε ότι έχουμε πίστη στον Ιησού είναι το να κάνουμε το καλύτερο που μπορούμε για να τον μιμούμαστε όχι μόνο με ό,τι λέμε αλλά και με ό,τι κάνουμε.—Ιωάννης 13:15.
21, 22. (α) Γιατί πρέπει να παρακολουθούμε τον ετήσιο εορτασμό του Δείπνου του Κυρίου; (β) Τι θα εξηγηθεί στα Κεφάλαια 6 και 7;
21 Να παρακολουθείτε τον ετήσιο εορτασμό του Δείπνου του Κυρίου. Το βράδυ της 14ης Νισάν του 33 Κ.Χ., ο Ιησούς εγκαινίασε έναν ειδικό εορτασμό τον οποίο η Αγία Γραφή αποκαλεί «δείπνο του Κυρίου». (1 Κορινθίους 11:20· Ματθαίος 26:26-28) Αυτός ο εορτασμός ονομάζεται επίσης Ανάμνηση του θανάτου του Χριστού. Ο Ιησούς θέσπισε αυτόν τον εορτασμό για να βοηθήσει τους αποστόλους του, καθώς και όλους τους αληθινούς Χριστιανούς έπειτα από εκείνους, να θυμούνται ότι μέσω του θανάτου του ως τέλειου ανθρώπου αυτός έδωσε την ψυχή του, δηλαδή τη ζωή του, ως λύτρο. Όσον αφορά αυτόν τον εορτασμό, ο Ιησούς παρήγγειλε: «Εξακολουθήστε να το κάνετε αυτό σε ανάμνησή μου». (Λουκάς 22:19) Η τήρηση της Ανάμνησης μας υπενθυμίζει τη μεγάλη αγάπη που εκδήλωσε τόσο ο Ιεχωβά όσο και ο Ιησούς μέσω του λύτρου. Μπορούμε να δείχνουμε την εκτίμησή μας για το λύτρο με την παρουσία μας στον ετήσιο εορτασμό της Ανάμνησης του θανάτου του Ιησού.a
22 Το λύτρο που προμήθευσε ο Ιεχωβά είναι πράγματι δώρο ανυπολόγιστης αξίας. (2 Κορινθίους 9:14, 15) Αυτό το ανεκτίμητο δώρο μπορεί να ωφελήσει ακόμα και εκείνους που έχουν πεθάνει. Τα Κεφάλαια 6 και 7 θα εξηγήσουν πώς γίνεται αυτό.
a Για περισσότερες πληροφορίες σχετικά με τη σημασία του Δείπνου του Κυρίου, βλέπε Παράρτημα, σελίδες 206-208.