Οι Κατακόμβες—Τι Ήταν;

ΑΠΟ ΤΟΝ ΑΝΤΑΠΟΚΡΙΤΗ ΤΟΥ ΞΥΠΝΑ! ΣΤΗΝ ΙΤΑΛΙΑ

Σε σκοτεινά περάσματα, κρυμμένα στα έγκατα της αρχαίας Ρώμης, βρίσκονται οι κατακόμβες. Τι ακριβώς είναι; Γιατί τις κατασκεύασαν;

ΟΥΣΙΑΣΤΙΚΑ, οι κατακόμβες είναι σήραγγες σκαμμένες στο βράχο οι οποίες χρησιμοποιούνταν ως κοιμητήρια. Λέγεται ότι η λέξη «κατακόμβη», της οποίας η έννοια είναι αβέβαιη (πιθανότατα σημαίνει «στις κοιλότητες»), ήταν ένα τοπωνύμιο που περιέγραφε κάποιο συγκεκριμένο κοιμητήριο στην Αππία Οδό κοντά στη Ρώμη. Με τον καιρό, χρησιμοποιήθηκε για όλα τα υπόγεια κοιμητήρια. Μολονότι υπάρχουν κατακόμβες σε πολλά μέρη της λεκάνης της Μεσογείου, οι κατακόμβες της Ρώμης είναι οι γνωστότερες και επίσης οι μεγαλύτερες—το συνολικό μήκος τους υπολογίζεται ότι ανέρχεται σε εκατοντάδες χιλιόμετρα. Έχουν βρεθεί περίπου 60 κατακόμβες, όλες σε απόσταση λίγων χιλιομέτρων έξω από το ιστορικό κέντρο της πόλης, κατά μήκος των δρόμων οι οποίοι είχαν κατασκευαστεί από ύπατους και συνέδεαν τη Ρώμη με τις επαρχίες της.

Φαίνεται ότι τον πρώτο αιώνα οι Ρωμαίοι Χριστιανοί δεν είχαν δικά τους κοιμητήρια αλλά έθαβαν τους νεκρούς τους δίπλα στους ειδωλολάτρες. Στα μέσα του δεύτερου αιώνα, όταν οι καθ’ ομολογία Χριστιανοί είχαν ήδη αρχίσει να επηρεάζονται από την ειδωλολατρική σκέψη, πλούσιοι προσήλυτοι διέθεσαν κάποια περιουσιακά στοιχεία για «Χριστιανικά» κοιμητήρια. Για να λύσουν το πρόβλημα του χώρου χωρίς να απομακρυνθούν πολύ από την πόλη, άρχισαν το σκάψιμο.

Οι Κατακόμβες και η Ιστορία Τους

Οι πρώτες εκσκαφές πιθανότατα έγιναν σε λοφοπλαγιές ή σε εγκαταλειμμένα λατομεία. «Έπειτα», εξηγούν στο βιβλίο τους σχετικά με τις κατακόμβες ο Λούντβιχ Χέρτλινγκ και ο Ένγκελμπερτ Κίρσμπαουμ, «άρχισε η κατασκευή μιας γαλαρίας όχι πολύ ψηλότερης από έναν άνθρωπο. Στα δεξιά και στα αριστερά έσκαβαν πλάγιες σήραγγες, οι άκρες των οποίων αργότερα μπορούσαν να ενωθούν μέσω ενός άλλου διαδρόμου παράλληλου προς τον πρώτο. Έτσι σχηματίστηκε ένα απλό δίκτυο το οποίο κατόπιν έγινε προοδευτικά μεγαλύτερο και πολυπλοκότερο».

Η μεγαλύτερη ανάπτυξη έλαβε χώρα τον τρίτο και τον τέταρτο αιώνα· τότε, η θεωρούμενη Χριστιανική θρησκεία είχε μολυνθεί τελείως από ειδωλολατρικές διδασκαλίες και συνήθειες. Με τη λεγόμενη μεταστροφή του Κωνσταντίνου το 313 Κ.Χ., οι κατακόμβες έγιναν ιδιοκτησία της Εκκλησίας της Ρώμης, και μερικές τελικά προσέλαβαν τεράστιες διαστάσεις. Συνολικά, οι ρωμαϊκές κατακόμβες μπορεί να περιείχαν εκατοντάδες χιλιάδες τάφους, αν όχι εκατομμύρια.

Εκείνη την περίοδο τα κοιμητήρια στολίστηκαν και επεκτάθηκαν, και χτίστηκαν νέες σκάλες για να διευκολύνουν την πρόσβαση ενός αυξανόμενου αριθμού επισκεπτών. Η φήμη που είχαν αποκτήσει ως υποτιθέμενοι τάφοι παπών και μαρτύρων είχε διαδοθεί σε τέτοιο βαθμό (ιδιαίτερα στη βόρεια Ευρώπη) ώστε οι κατακόμβες έγιναν αντικείμενο μαζικών προσκυνημάτων. Με την πτώση της Ρώμης και τις πρώτες βαρβαρικές επιδρομές στις αρχές του πέμπτου αιώνα, η όλη περιοχή έγινε εξαιρετικά επικίνδυνη, και οι κατακόμβες έπαψαν να χρησιμοποιούνται ως κοιμητήρια.

Στη διάρκεια του όγδοου αιώνα, οι τάφοι υπέστησαν μεγάλες ζημιές καθώς τους λεηλάτησαν και τους λαφυραγώγησαν όχι μόνο οι στρατοί των εισβολέων αλλά και, σύμφωνα με τον Χέρτλινγκ και τον Κίρσμπαουμ, «εξυπηρετικοί Ρωμαίοι μεσάζοντες», οι οποίοι προμήθευσαν μεγάλες ποσότητες ιερών κειμηλίων σε «Γερμανούς και Φράγκους ηγούμενους που γίνονταν όλο και πιο άπληστοι για λείψανα» προκειμένου να αυξήσουν το κύρος των καθεδρικών ναών και των μοναστηριών τους. Ανίκανος να αποκαταστήσει ή να προστατέψει τις κατακόμβες, ο Πάπας Παύλος Α΄ μετέφερε τα περισσότερα από τα εναπομείναντα οστά σε ασφαλή τόπο μέσα στα τείχη της πόλης, όπου αργότερα κατασκευάστηκαν μεγάλες βασιλικές πάνω από τα σημεία στα οποία πίστευαν ότι βρίσκονταν τα υπολείμματα των «αγίων μαρτύρων». Οι κατακόμβες αυτές καθαυτές εγκαταλείφτηκαν και ξεχάστηκαν.

Αρχαίοι ταξιδιωτικοί οδηγοί του πέμπτου έως και ένατου αιώνα, που ετοιμάστηκαν για να καθοδηγούν τους επισκέπτες στους περίφημους τάφους, έδωσαν πολύτιμα στοιχεία στους λόγιους, οι οποίοι το 17ο και κατόπιν το 19ο αιώνα άρχισαν να ερευνούν, να καθορίζουν την ταυτότητα και να εξερευνούν τα κοιμητήρια τα οποία είχαν κρυφτεί από χαλάσματα και βλάστηση. Από τότε, έχει γίνει πολλή έρευνα και πολλές εργασίες αποκατάστασης, και σήμερα είναι δυνατόν να επισκεφτεί κάποιος αρκετά από αυτά τα υποβλητικά μέρη.

Επίσκεψη σε μια Κατακόμβη

Βρισκόμαστε στην Αππία Οδό, το δρόμο που διέσχισε ο απόστολος Παύλος όταν τον μετέφεραν κρατούμενο στη Ρώμη. (Πράξεις 28:13-16) Μολονότι είμαστε μόνο τρία χιλιόμετρα έξω από τα τείχη της αρχαίας πόλης, ήδη είμαστε στην ύπαιθρο, και μας περιβάλλουν μεγαλοπρεπή πεύκα και κυπαρίσσια τα οποία φυτρώνουν ανάμεσα στα μνημεία και στα ερείπια αυτού του πάλαι ποτέ πολυσύχναστου δρόμου.

Αφού πληρώνουμε το εισιτήριο, κατεβαίνουμε από μια απότομη σκάλα σε βάθος περίπου 12 μέτρων. Ο ξεναγός μάς εξηγεί ότι αυτή η κατακόμβη έχει πέντε διαφορετικά επίπεδα, φτάνοντας σε βάθος 30 μέτρων, και πως πιο κάτω βρέθηκε νερό. Στην ουσία, η Ρώμη περιβάλλεται από εκτεταμένες αποθέσεις τόφου, ένα μαλακό και διαπερατό ηφαιστειακό πέτρωμα το οποίο είναι εύκολο να σκαφτεί αλλά ταυτόχρονα είναι ισχυρό και συμπαγές.

Περπατούμε σε ένα στενό διάδρομο, με πλάτος ένα μέτρο και ύψος περίπου 2,5 μέτρα. Οι σκούροι καφέ τοίχοι είναι άγριοι και υγροί και ακόμη έχουν φανερά τα σημάδια που άφησαν οι αξίνες των ειδικευμένων εργατών οι οποίοι έσκαψαν αυτές τις στενόχωρες σήραγγες. Οι τάφοι και στις δύο πλευρές έχουν προ πολλού ανοιχτεί και λεηλατηθεί, αλλά μερικοί περιέχουν ακόμη μικρά κομμάτια οστών. Καθώς προχωρούμε στα σκοτεινά, συνειδητοποιούμε ότι μας περιτριγυρίζουν χιλιάδες τάφοι.

Ο πιο οικονομικός και πρακτικός τρόπος ταφής των νεκρών ήταν να σκάβονται ορθογώνιες εσοχές στους τοίχους, η μια πάνω από την άλλη. Αυτοί οι οριζόντιοι τάφοι συνήθως περιείχαν ένα πτώμα, αλλά μερικές φορές και δύο και τρία. Ήταν κλεισμένοι με τούβλα, μαρμάρινες πλάκες ή πλάκες από ψημένη άργιλο, και είχαν σφραγιστεί με ασβέστη. Πολλοί είναι ανεπίγραφοι. Μπορούσε να τους αναγνωρίσει κάποιος από μικρά αντικείμενα τα οποία ήταν τοποθετημένα έξω—ένα νόμισμα ή ένα κοχύλι κολλημένο στο φρέσκο ασβέστη ή, όπως στην Κατακόμβη της Πρίσκιλλας, μια μικρή κούκλα φτιαγμένη από κόκαλο, ενδεχομένως αφημένη από βαθιά λυπημένους γονείς οι οποίοι θρηνούσαν για την πρόωρη απώλεια της κόρης τους. Πολλοί τάφοι είναι μικροσκοπικοί, και χωρούσαν μόνο νεογέννητα μωρά.

«Πώς μπορούμε να μάθουμε την ηλικία των κατακομβών;» ρωτάμε. «Δεν χρειάζεται να κάνουμε υποθέσεις σχετικά με αυτό», αποκρίνεται ο ξεναγός μας. «Βλέπετε αυτό το σημάδι;» Σκύβουμε για να εξετάσουμε ένα σύμβολο αποτυπωμένο σε μια μεγάλη πλάκα από ψημένη άργιλο που σφράγιζε έναν από τους οριζόντιους τάφους. «Αυτή η σφραγίδα εντυπώθηκε όταν φτιάχτηκε η πλάκα. Τα εργοστάσια, πολλά από τα οποία ανήκαν στον αυτοκράτορα, σφράγιζαν πληροφορίες στα τούβλα και στις πλάκες που παρήγαν αναφέροντας το λατομείο από το οποίο πάρθηκε ο πηλός, το όνομα του εργαστηρίου, τον επόπτη, τους ύπατους (δικαστές) εκείνου του έτους, κ.ο.κ. Αυτό είναι ένα εξαιρετικά χρήσιμο στοιχείο για τον καθορισμό κάποιας ακριβούς ημερομηνίας για τους τάφους. Οι παλαιότεροι ανάγονται στα μέσα του δεύτερου αιώνα Κ.Χ., και οι πιο πρόσφατοι περίπου στο 400 Κ.Χ.».

Μείγμα Ιδεών

Κάποιοι από εκείνους που χρησιμοποιούσαν αυτά τα μέρη προφανώς είχαν γνώση των Αγίων Γραφών, εφόσον μερικοί τάφοι είναι διακοσμημένοι με Γραφικές παραστάσεις. Δεν υπάρχει ένδειξη, όμως, της Μαριολατρίας ή άλλων θεμάτων πολύ κοινών στη μετέπειτα «ιερή» τέχνη, όπως η αποκαλούμενη σταύρωση.

Βλέπουμε επίσης σχήματα που δεν έχουν σχέση με την Αγία Γραφή. «Είναι αλήθεια», παραδέχεται ο ξεναγός. «Πολλές σκηνές σε αυτήν και σε άλλες κατακόμβες είναι δανεισμένες από την ειδωλολατρική τέχνη. Μπορείτε να βρείτε τον Ορφέα, ημίθεο και ήρωα των Ελλήνων και των Ρωμαίων· τον Έρωτα και την Ψυχή, που αντιπροσωπεύουν τη θέση της ψυχής σε αυτή τη ζωή και στην επόμενη· το αμπέλι και τον τρύγο, ένα πασίγνωστο Διονυσιακό σύμβολο της έκστασης στη μετά θάνατο ζωή. Παρμένες αποκλειστικά από την ειδωλολατρική τέχνη, σύμφωνα με έναν Ιησουίτη λόγιο, τον Αντόνιο Φερούα, είναι οι προσωποποιήσεις αφηρημένων πραγμάτων: οι τέσσερις εποχές τις οποίες αναπαριστάνουν άγγελοι· πιο πολύπλοκες σκηνές οι οποίες απεικονίζουν τις τέσσερις εποχές του έτους, το Καλοκαίρι στεφανωμένο με στάχυα καλαμποκιού και κρίνα· κ.ο.κ.».

Επαναλαμβανόμενα θέματα είναι: το παγόνι, σύμβολο αθανασίας, επειδή η σάρκα του θεωρούνταν άφθαρτη· το μυθολογικό πτηνό φοίνικας, επίσης σύμβολο αθανασίας, καθώς λεγόταν ότι πέθαινε στις φλόγες για να ξαναγεννηθεί από τις στάχτες του· οι ψυχές των νεκρών, περιτριγυρισμένες από πουλιά, λουλούδια και καρπούς, που γλεντούν στη μετά θάνατο ζωή. Ένα πραγματικό μείγμα ειδωλολατρικών και Γραφικών πεποιθήσεων!

Μερικές επιγραφές είναι συγκινητικές εκφράσεις πίστης, που όπως φαίνεται αντανακλούν την πεποίθηση ότι οι νεκροί κοιμούνται, περιμένοντας την ανάσταση: «Η Ακιλίνα κοιμάται εν ειρήνη». (Ιωάννης 11:11, 14) Σε αντίθεση με τις Γραφικές διδασκαλίες, άλλες επιγραφές αντανακλούν την ιδέα ότι οι νεκροί μπορούν να βοηθήσουν τους ζωντανούς ή να επικοινωνήσουν μαζί τους: «Να θυμάσαι το σύζυγο και τα παιδιά σου»· «Να προσεύχεσαι για εμάς»· «Προσεύχομαι για εσένα»· «Είμαι εν ειρήνη».

Αλλά γιατί υπάρχει αυτό το μείγμα Γραφικών και ειδωλολατρικών σκέψεων; Ο ιστορικός Τζ. Στίβενσον λέει: «Η Χριστιανοσύνη μερικών Χριστιανών είχε διαποτιστεί από ιδέες παρμένες από το ειδωλολατρικό παρελθόν τους». Σαφώς, οι «πιστοί» στη Ρώμη δεν ενεργούσαν πλέον σε αρμονία με τη γνώση που είχαν μεταδώσει οι αληθινοί μαθητές του Ιησού.—Ρωμαίους 15:14.

Καθώς συνεχίζουμε την επίσκεψή μας, η επιρροή που άσκησε η αντιγραφική αφοσίωση προς τους νεκρούς γίνεται ακόμη σαφέστερη. Πολλοί ήθελαν να ταφούν κοντά στον τάφο κάποιου που θεωρούνταν μάρτυρας, με την ιδέα ότι, από τη θέση του στην ουράνια μακαριότητα, ο μάρτυρας θα μπορούσε να μεσολαβήσει, βοηθώντας τον κατώτερο να αποκτήσει την ίδια αμοιβή.

Πολλοί φαντάζονται ότι οι κατακόμβες βρίσκονταν ακριβώς κάτω από την πόλη, αλλά αυτό δεν είναι αλήθεια. Όλες βρίσκονται λίγα χιλιόμετρα έξω από το κέντρο της πόλης. Η ρωμαϊκή νομοθεσία, μάλιστα, απαγόρευε την ταφή μέσα στα τείχη της πόλης. Ο Δωδεκάδελτος Νόμος, που θεσπίστηκε τον πέμπτο αιώνα Π.Κ.Χ., δήλωνε: «Οι νεκροί δεν πρέπει να θάβονται ή να αποτεφρώνονται μέσα στην πόλη».

Ο ξεναγός παρατηρεί: «Οι αρχές γνώριζαν καλά αυτά τα κοιμητήρια, τόσο καλά ώστε στη διάρκεια του διωγμού από τον Αυτοκράτορα Βαλεριανό, οπότε απαγορεύτηκε στους Χριστιανούς να μπαίνουν στις κατακόμβες, ο Πάπας Σίξτος ο Β΄ εκτελέστηκε όταν βρέθηκε εδώ (258 Κ.Χ.)».

Στρίβοντας από μια ακόμη γωνία στο λαβύρινθο, βλέπουμε το χλωμό φως της ημέρας να φωτίζει την άκρη του διαδρόμου, και συνειδητοποιούμε ότι η επίσκεψή μας τελείωσε. Αποχαιρετούμε τον ξεναγό μας, ευχαριστώντας τον για τις ενδιαφέρουσες πληροφορίες, και καθώς ανεβαίνουμε από άλλη μια απότομη σκάλα για να επιστρέψουμε στην επιφάνεια, σκεφτόμαστε τα όσα είδαμε.

Μήπως αυτά είναι υπολείμματα της αληθινής Χριστιανοσύνης; Καθόλου. Οι Γραφές προφήτεψαν ότι, λίγο μετά το θάνατο των αποστόλων, θα μολύνονταν τα δόγματα που δίδαξε ο Ιησούς και οι μαθητές του. (2 Θεσσαλονικείς 2:3, 7) Πράγματι, τα στοιχεία που είδαμε, σχετικά με τη λατρεία των νεκρών και των μαρτύρων και την ιδέα περί αθάνατης ψυχής, αποτελούν εύγλωττη μαρτυρία, όχι πίστης βασισμένης στις διδασκαλίες του Ιησού, αλλά μάλλον της ισχυρής ειδωλολατρικής επιρροής που ήδη υπήρχε μεταξύ των αποστατών Ρωμαίων Χριστιανών κατά το δεύτερο έως τον τέταρτο αιώνα της Κοινής μας Χρονολογίας.

[Πρόταση που τονίζεται στη σελίδα 18]

Οι υποτιθέμενοι τάφοι των παπών έγιναν αντικείμενο μαζικών προσκυνημάτων

[Πρόταση που τονίζεται στη σελίδα 19]

[Πρόταση που τονίζεται στη σελίδα 20]

Οι κατακόμβες δείχνουν την επιρροή της προειπωμένης αποστασίας από τη Βιβλική αλήθεια

[Εικόνες στη σελίδα 17]

Δεξιά: Ορισμένα πτηνά χρησιμοποιούνταν ως σύμβολα αθανασίας

[Ευχαριστίες]

Archivio PCAS

Άκρη δεξιά: Το λαβυρινθώδες σχέδιο μερικών ρωμαϊκών κατακομβών

Κάτω δεξιά: Σφραγίδα για τούβλα, χρήσιμη για τη χρονολόγηση των τάφων

[Ευχαριστίες]

Soprintendenza Archeologica di Roma

Κάτω: Κρύπτη των παπών