Το Γράψιμο, μια Τέχνη Αρχαία όσο και ο Άνθρωπος

ΠΟΥ μπορούμε να πάμε για να βρούμε αξιόπιστες πληροφορίες για την τέχνη του γραψίματος; Ποια είναι η αρχαιότερη πηγή; Ο Γ. Ρ. Ντράιβερ, στο βιβλίο του Σημιτική Γραφή, αποκαλύπτει αυτή την πηγή, όταν τονίζη ότι όλες οι πληροφορίες, που υπάρχουν για τη χρήσι του γραψίματος στη διάρκεια των πρώτων αιώνων, προέρχονται κατά μέγα μέρος από την Αγία Γραφή. Βρίσκομε δε εκεί ότι κάποτε πριν από τον θάνατο του Αδάμ στο έτος 3096 πριν από τη Χριστιανική εποχή, ο Αδάμ είχε γράψει το «βιβλίον της γενεαλογίας του ανθρώπου.» (Γέν. 5:1) Και τι είδους γράψιμο ήταν τότε σε χρήσι; Καθόσον εξερευνούμε αυτόν τον τομέα ανακαλύπτομε ίχνη σε απάντησι αυτού και άλλων ερωτημάτων.

Γενικά υποτίθεται ότι το αλφάβητο είναι μια πρόσφατη σχετικώς εφεύρεσις, διότι είναι η απλούστερη μορφή γραψίματος. Εν τούτοις, ο Δαβίδ Ντίρινγκιρ, στο βιβλίο του Το Αλφάβητο—ένα Κλειδί της Ιστορίας του Ανθρωπίνου Γένους, παρατηρεί τα εξής: «Γεγονός είναι ότι οι πιο αδρές μορφές γραψίματος, αρχαίες και σύγχρονες, είναι αναλφαβητικές, αλλ’ αυτά τα αναλφαβητικά συστήματα γραψίματος δεν είναι πάντοτε αρχαιότερα σε χρόνον από τις μορφές των αλφαβητικών γραπτών. Μερικές από τις πιο αδρές μορφές γραψίματος είναι σε χρήσι ίσαμε σήμερα, πραγματικά δε ήλθαν σε χρήσι πολύν καιρό μετά τη σταθερή εδραίωσι και την ευρεία χρησιμοποίησι των αλφαβήτων.» Ασφαλώς ο Αδάμ, που άρχισε ως ένας τέλειος άνθρωπος εξηρτισμένος από τον Θεό για τον ρόλο του στη ζωή, δεν έμαθε με μια ανιαρή μέθοδο δοκιμής και λάθους πώς να εκφράζεται, είτε προφορικώς είτε γραπτώς. Μολονότι είχε πέσει στην αμαρτία, κατέγραψε επαρκώς τα γεγονότα της εποχής του, η δε καταγραφή αυτών εχρησιμοποιήθη αργότερα από τον Μωυσή με την κατεύθυνσι του Θεού ως βάσις για ένα τμήμα της αφηγήσεως της γενέσεως.

Σ’ ένα σχετικώς βραχύ διάστημα χρόνον μετά την έξωσι του ανθρώπου από την Εδέμ, εκτίζοντο πόλεις καθόσον η ανθρώπινη οικογένεια επληθύνετο αριθμητικώς. Υπήρχε η πόλις του Ενώχ που μνημονεύεται στη Γραφή, και οι πόλεις Εριδού, Λαράκ, Σιφφάρ και άλλες που αναφέρονται σε κοσμικές πινακίδες που εξετάφησαν. (Γέν. 4:17) Ανεπύχθησαν επαγγέλματα: κτηνοτροφία, ακόμη δε και η τέχνη της κατασκευής εργαλείων και άλλων χρειωδών της κοινωνίας. (Γέν. 4:20, 22) Ότι το γράψιμο εχρησιμοποιήθη για να τηρηθή η καταγραφή των καθημερινών συναλλαγών και συμφωνιών, που εχρειάζοντο στις εργασίες, εξάγεται από τις πολλές πινακίδες που ανεκαλύφθησαν.

Η τέχνη του γραψίματος, εν τούτοις, δεν παρέμεινε αμετάβλητη. Καθόσον η ανθρώπινη οικογένεια εξέπιπτε πιο πολύ από την τελειότητα του ανθρώπου που υπήρξε στην Εδέμ, οι ικανότητές της εξεφυλίζοντο βαθμιαίως. Μετά τον κατακλυσμό του Νώε, οπότε η γλώσσα του ανθρώπου υπέστη σύγχυσι στον Πύργο της Βαβέλ, ανοίχθηκε διάπλατα το έδαφος για μεγάλη διαφοροποίησι του γραψίματος, το οποίον προφανώς ανεπτύχθη σε μερικά είδη.

ΓΡΑΨΙΜΟ ΜΕ ΕΙΚΟΝΕΣ

Πολλά από τα αρχαία ίχνη γραφής που ανεκαλύφθησαν, είτε προκατακλυσμιαίας είτε μετακατακλυσμιαίας προελεύσεως, είναι απλώς εικόνες, και για τούτο το σύστημα καλείται «εικονογραφικό». Για ένα σπίτι, ήταν απλό να σχεδιασθή η εικόνα ενός σπιτιού. Ένα ζώο θα μπορούσε εύκολα να σχεδιασθή με απλές γραμμές, σε μορφή σχεδιαγράμματος. Κατά καιρούς η μέθοδος επεταχύνετο με τη χρήσι ενός μέρους του αντικειμένου αντί να σχεδιασθή ολόκληρο. Λόγου χάριν, εσχεδιάζετο η κεφαλή ενός ζώου, που παρίστανε ολόκληρο το ζώον. Μολονότι αυτό το σύστημα είχε σοβαρούς περιορισμούς, προφανώς ήταν αρκετό για τον χρόνο στον οποίον εχρησιμοποιείτο.

Ο Εδουάρδος Χιέρα, στο βιβλίο του υπό του τίτλον Έγραφαν σε Πηλό, πραγματεύεται το πώς μπορούσε το σύστημα αυτό καλά ν’ αναπτυχθή. «Ήταν εύκολο να παρασταθούν συγκεκριμένες ιδέες. . . . Μια αφηρημένη ιδέα ήταν πιο δύσκολο να παρασταθή, αλλ’ η σύνδεσις των ιδεών ήρχετο σε βοήθεια. Ένα πόδι δεν δείχνει πάντοτε ένα ωρισμένο μέρος της ανθρωπίνης ανατομίας· κάποτε δίνει την ιδέα του βαδίσματος.» Αυτό το είδος λέγεται «ιδεογραφία». Ένας βραχίων θα μπορούσε να σημαίνη δύναμι· ένα χέρι, το δόσιμο. Μια σταγών ύδατος μαζί μ’ ένα μάτι που να παριστάνη δάκρυα θα μπορούσε να σημαίνη κλάψιμο ή στεναγμό. Ένα άστρο θα μπορούσε να εμφαίνη ύφος, ένας δε ήλιος που ανατέλλει θα εσήμαινε μέρα. Αλλά πώς θα εγνώριζε ο αναγνώστης τον τρόπο κατατάξεως των σημείων; Το πρόβλημα ελύθη με τη χρήσι ενός καθοριστικού σημείου, ενός ιδεογράμματος που εσήμαινε τη γενική τάξι, στην οποία ανήκε το αντικείμενον.

Η χρήσις της ιδεογραφίας δεν παρήλθε βέβαια. Όταν παρατηρήσετε σ’ έναν αριθμό, σ’ ένα σύμβολο δολλαρίου, σε μια νεκροκεφαλή με διασταυρωμένα αντικνήμια σε μια φιάλη δηλητηρίου, αναγινώσκετε ιδεογραφική γραφή που είναι πολύ κατανοητή άσχετα με τη γλώσσα που μιλείτε. Συχνά νεαρά παιδιά μαρτύρων του Ιεχωβά, που εδιδάχθησαν προφορικώς στον λόγον του Θεού, χρησιμοποιούν εικονογραφικές και ιδεογραφικές σημειώσεις για να δίνουν σύντομες ομιλίες πάνω σε Γραφικά θέματα στη σχολή διακονίας της εκκλησίας και πριν ακόμη φοιτήσουν σε τακτικά κοσμικά σχολεία.

Ένα αυστηρώς ιδεογραφικό σύστημα θα μπορούσε να πολλαπλασιάση σε απεριόριστο βαθμό τα σχέδια ή σύμβολα που χρησιμοποιούνται, κι ωστόσο θα μπορούσαν να μη γραφούν μερικές λέξεις. Λόγου χάριν, πώς θα εγράφετο ένα όνομα; Θα ήταν ίσως δυνατόν να σχεδιασθή μια εικόνα του ατόμου, αλλ’ αυτό θ’ απαιτούσε σημαντική επιδεξιότητα, αν δεν έπρεπε κατά λάθος να εκληφθή ως εικών κάποιου άλλου, η δε ικανότης «αναγνώσεως» του σχεδιάσματος θ’ απαιτούσε και γνωριμία με το πρόσωπο, για το οποίο πρόκειται. Αυτό το πρόβλημα ελύθη με τη χρήσι της φωνητικής ή ηχολογικής αξίας των συμβόλων. Το σύμβολο του «ματιού» θα μπορούσε να χρησιμοποιηθή για να παραστήση όχι μόνο αυτό το μέρος του σώματος, αλλά και τον ήχο. Διάφορα τέτοια σύμβολα συνενωμένα θα μπορούσαν να χρησιμοποιηθούν για να βοηθήσουν τον αναγνώστη να εκφωνήση την απαιτούμενη λέξι. Αυτό έγινε γνωστό ως συλλαβική γραφή.

Η ΣΦΗΝΟΕΙΔΗΣ ΓΡΑΦΗ ΚΑΙ ΤΑ ΙΕΡΟΓΛΥΦΙΚΑ ΑΠΟΚΑΛΥΠΤΟΥΝ ΤΗΝ ΙΣΤΟΡΙΑ

Η σφηνοειδής γραφή, που χρησιμοποιείται εκτενώς στη Μεσοποταμία κι εφηρμόσθη σε μερικές γλώσσες, δεν είναι σύστημα χωριστό από τις συνήθειες που εξητάσθησαν ήδη. Αντιθέτως, «στην αρχή η σφηνοειδής γραφή διόλου δεν ήταν σφηνοειδής· οι χαρακτήρες ήσαν καθαρώς εικονογραφικοί, τα δε εικονοσύμβολα παρίσταναν τα διάφορα αντικείμενα, έμψυχα και άψυχα.» (Το Αλφάβητον, υπό Δ. Ντίρινγκιρ) Η λέξις «σφηνοειδής» σημαίνει απλώς «σφηνόσχημος» και δείχνει το σχήμα της αποτυπώσεως στον απαλό πηλό από το όργανο που εχρησιμοποιήθη για το γράψιμο. Όταν έγιναν γραφές πάνω σε πέτρα, εκείνοι που έκοπταν την πέτρα αντέγραφαν τον τύπο των σημείων που είχαν γίνει πάνω στον πηλό. Έτσι, η σφηνοειδής γραφή ήταν κατά καιρούς εικονογραφική και ιδεογραφική, χρησιμοποιούσε «ηχο-εικόνες», πολλές από τις οποίες ήσαν καταγεγραμμένες για να σχηματίζουν ένα συλλαβισματάριον, που εχρησιμοποιείτο και στην αλφαβητική γραφή.

Η σφηνοειδής επιγραφή που κατονομάζεται από την Αμερικανική Εγκυκλοπαιδεία ως πολύ ενδιαφέρουσα είναι ο μεγάλος μονόλιθος πάνω στον οποίον βρίσκεται ο Κώδιξ του Χαμμουραμπί, μια νομολογία που καλύπτει πολλές απόψεις της κοινωνικής ζωής. Ο Σερ Τσαρλς Μάρστον σχολιάζει ως εξής τον νομικόν κώδικα: «Φαίνεται βέβαιον ότι οι νόμοι του Χαμμουραμπί αποτελούσαν μια κωδικοποίησι των αρχαιοτέρων και υφισταμένων νόμων και εθίμων της Σημιτικής Φυλής—της φυλής που ανεπήδησε από τον Σημ, γυιό του Νώε, της φυλής στην οποίον ανήκαν οι Εβραίοι.» Επειδή αυτή ενεσωμάτωνε πολλούς από τους νόμους και τα έθιμα του αρχαιοτέρου πατριαρχικού συστήματος του Νώε, υπάρχουν πολλές ομοιότητες μεταξύ αυτού και του μετέπειτα Μωσαϊκού νομικού κώδικος που εδόθη στον Ισραήλ.

Στην Αίγυπτο ήλθαν σε χρήσι τα ιερογλυφικά. Το ίδιο το όνομά των αντανακλά πολλά. Σημαίνει «ιερά χαράγματα» ή ιερόγλυφα, αποτελούσαν δε τέχνη που εθεωρείτο ως χάρισμα του θεού των Θωθ. Τα ίδια τα ιερογλυφικά, που εχρησιμοποιούντο κυρίως για επιγραφές πάνω σε μνημεία και δημόσια ιδρύματα, συνεδύαζαν εικονογραφικές, ιδεογραφικές και φωνητικές μεθόδους γραψίματος. Κανονικώς εγράφοντο απ’ τα δεξιά προς τ’ αριστερά· κατά καιρούς, απ’ τα αριστερά προς τα δεξιά· για συμμετρία δε, ακόμη κι από το κέντρον προς τα έξω. Όταν οι στρατιώται του Ναπολέοντος επέδραμον στην Αίγυπτο στον δέκατον όγδοο αιώνα, βρήκαν τον Λίθον Ροζέττης, που περιείχε τόσο στην Ελληνική γλώσσα όσο και στο ιερογλυφικό γράψιμο την ίδια επιγραφή που εξυμνούσε τον Πτολεμαίον τον Επιφανή. Αποτελούσε το κλειδί για τη διάνοιξι της ιστορίας που ήταν εσφραγισμένη στα ιερογλυφικά της Αιγύπτου.

Η χρήσις χρωστήρος ως γραφίδος σε πάπυρο για γράψιμο ωδήγησε στην προσαρμογή των ιερογλυφιών από την ιερατική τάξι σε μια συνήθη μορφή που λέγεται «ιερατική». Η ιερατική με τα ιερογλυφικά είναι ό,τι είναι η σύγχρονη γραφή της χειρός με τα γράμματα του τύπου. Ίσως κατά το 500 π.Χ. είχε αναπτυχθή ένα πιο συμπεπιεσμένο σύστημα που είχε χάσει πολλή από την ομοιότητα του με τα ιερογλυφικά. Ήταν η «δημοτική» ήτοι απλοποιημένη κοινή γραφή που εχρησιμοποιείτο από τον εμπορικό κόσμο για την καταγραφή των πολιτικών συναλλαγών.

Ακόμη και σ’ αυτούς τους πρώτους χρόνους οι γραπτές εκθέσεις που ήσαν γραμμένες σε λίθους ή οπτή γη επληθύνθησαν σε αριθμό. Πολλές ήσαν απλώς εμπορικά στοιχεία, που βρέθηκαν στα βασιλικά αρχεία και στους ναούς. Άλλα περιείχαν ιστορικές εκθέσεις, θρύλους, μαθηματικές και θρησκευτικές πληροφορίες. Κατά διαφόρους καιρούς αυτά συνεκεντρώνοντο σε μεγάλες βιβλιοθήκες, σαν αυτές που ανεκαλύφθησαν στη Βαβυλώνα και στην Ασσυρία. Επειδή αυτές οι πινακίδες εναπετίθεντο συχνά σε μεγάλα πήλινα αγγεία, τα Βαβυλωνιακά αρχεία εκαλούντο με μια λέξι που σημαίνει «αγγείον πινακίδων». Εχρησιμοποιούντο, επίσης, καλαμόπλεκτα καλάθια και ξύλινα κιβώτια.

ΧΡΗΣΙΣ ΤΟΥ ΑΛΦΑΒΗΤΟΥ

Μολονότι ήλθαν σε ύπαρξι πολλά και διάφορα συστήματα γραφής στον αρχαίο κόσμο, οι Εβραίοι προφανώς χρησιμοποιούσαν αλφαβητική γραφή. Το αλφάβητο γενικά αναγνωρίζεται ότι είναι Σημιτικής προελεύσεως. Ο Ρ. Γ. Ρότζερς, στον 1 Τόμο της Ιστορίας της Βαβυλώνος και Ασσυρίας, σχολιάζοντας τη σφηνοειδή γραφή, λέγει: «Κι ενώ ακόμη ηγωνίζοντο οι Φοίνικες και οι Εβραίοι που ήσαν πλησίον αλλήλων με ιδεογράμματα, προσδιοριστικά, και απλά και σύνθετα συλλαβικά σημεία, για να μην πούμε τίποτα για τους πιο αξέστους λαούς, όπως ήσαν οι Μωαβίται, έγραφαν επιγραφές και, οι Εβραίοι μάλιστα, πεζά συγγράμματα και στίχους μέσω ενός απλού μεν αλλά πολύ αποτελεσματικού αλφαβήτου—του οποίου η κατάρτισις αποτελούσε τη μεγαλύτερη προσπάθεια του αρχαίου πολιτισμού.»

Μεταξύ των αρχαίων αυτών αλφαβητικών επιγραφών αξιοσημείωτη είναι η Μωαβιτική Λίθος. Είναι μια επιγραφή του Μεσά, βασιλέως του Μωάβ, στην οποίαν αυτός αφηγείται μερικά από τα γεγονότα που σχετίζονται με την αποστασία του από τον Ισραήλ, σ’ επιβεβαίωσι της αφηγήσεως του βιβλίου 2 Βασιλέων 1 και 3. Επίσης, ιδιαιτέρου ενδιαφέροντος είναι το γεγονός ότι το όνομα Ιεχωβά εμφαίνεται στην επιγραφή.

Η Αγία Γραφή τονίζει καθαρά ότι η τέχνη του γραψίματος όχι μόνον ήταν γνωστή μεταξύ των Ισραηλιτών στην εποχή του Μωυσέως, αλλά κι εχρησιμοποιείτο κοινώς από τον λαό. Αυτό καταφαίνεται στην εντολή του Ιεχωβά προς όλον τον λαό, όταν είπε σχετικά με τα λόγια της εντολής περί αγάπης του Θεού των: «Και θέλεις γράψει αυτούς επί τους παραστάτας της οικίας σου, και επί τας πύλας σου.» (Δευτ. 6:9) Πρόκειται για ένα γεγονός, που πιστοποιείται από το αρχαιότατο αυτό υπόμνημα περί της τέχνης του γράφειν, και που τώρα επιβεβαιώνεται από τα πιο πρόσφατα ευρήματα της αρχαιολογίας. Στο παράρτημα του βιβλίου Η Βίβλος Έρχεται Ζωντανή, αναγράφεται μια επιστολή από τον Σ. Λάγκντον στον εκδότη των Τάιμς, η οποία λέγει: «Η παρουσία ενός αλφαβητικού εγγράφου της Μωσαϊκής περιόδου στη Χαναάν ήταν μια μεγάλη ανακάλυψις, που αποδεικνύει την ύπαρξι της αλφαβητικής γραφής τότε και σ’ ένα έγγραφον από το οποίον εξήγοντο τα συνήθη Εβραϊκά γράμματα. Δεν μπορεί λοιπόν να υπάρξη αμφιβολία ότι οι Εβραίοι έγραφαν κείμενα σ’ αυτή την περίοδο.»

Από πού απέκτησαν αυτή την ικανότητα; Επειδή εχρησιμοποίησε ο Μωυσής προκατακλυσμιαία κείμενα για να συντάξη το βιβλίο της Γενέσεως, είναι προφανές ότι οι άνθρωποι πριν από τον Κατακλυσμό είχαν την ικανότητα να γράφουν, η δε ικανότης αυτή εδόθη στον πρώτον άνθρωπο Αδάμ από τον Θεό. Εχρησιμοποιείτο ως προστασία από τα ολισθήματα της ανθρωπίνης μνήμης για να έχωμε στον παρόντα καιρό τις πληροφορίες που επρομήθευσε ο Θεός για να μας διδάξη. (Ματθ. 24:37· Ρωμ. 15:4) Ένα κείμενο γραμμένο από τον Σημ μετά τον Κατακλυσμό μάς λέγει ότι, όταν οι άνθρωποι αλαζονικά επεδίωξαν να κτίσουν τον Πύργον της Βαβέλ για να φθάσουν ως τον ίδιο τον ουρανό, ο Θεός επενέβη κι εματαίωσε τα μωρά των σχέδια συγχέοντας τη γλώσσα των. (Γέν. 11:1-9) Δεν υπάρχει ένδειξις ότι ο πιστός Νώε ή ο Σημ συνέβαλαν σ’ εκείνη την προσπάθεια για να δοξάσουν ανθρώπους· αυτοί δεν θα ήσαν μεταξύ εκείνων των οποίων η λαλιά άλλαξε. Μετά από αιώνες, λοιπόν, δεν πρέπει να εκπληττώμεθα για το ότι βρίσκομε τους Σημιτικούς λαούς (απογόνους του Σημ) να γράφουν επιγραφές, πεζούς λόγους και ποιητικούς στίχους, ενώ οι των άλλων εθνικών ομάδων ηγωνίζοντο ν’ αναπτύξουν συστήματα επαρκή για να εκφράσουν γραπτώς τις ιδέες των.

Από τους Σημιτικούς λαούς οι Έλληνες εδανείσθησαν το αλφάβητον, το προσήρμοσαν, και το διεβίβασαν στα έθνη της Δύσεως. Και αυτό το Αγγλικό αλφάβητο προέρχεται από το Λατινικό, όπως και τα περισσότερα αλφάβητα της συγχρόνου Ευρώπης, αλλ’ έχουν προγενέστερες ρίζες που τις λαμβάνουν πάλι μέσω της Ελληνικής αναπτύξεως και ανάγονται στους Σημίτας.

ΑΛΛΑΓΕΣ ΣΤΗΝ ΤΕΧΝΗ

Οι αλλαγές εχαρακτήρισαν την τέχνη του γραψίματος από τους αρχαιότερους χρόνους και συνεχίζονται ακόμη. Η εικονογραφική, η ιδεογραφική, η σφηνοειδής, η ιερογλυφική και η αλφαβητική γραφή ήσαν όλες του συρμού. Η γραφή των ολίγων προηγουμένων αιώνων συχνά είναι σχεδόν δυσνόητη από τους ανθρώπους τώρα, μολονότι βασικά πρόκειται για την ίδια γλώσσα.

Κατά καιρούς τα χειρόγραφα εγράφοντο εξ ολοκλήρου με κεφαλαία στοιχεία ή με μεγάλα στρογγυλευμένα γράμματα που εκαλούντο ‘στρογγυλά’. Οι αρχαίες γραφές δεν είχαν κενά διαστήματα μεταξύ των λέξεων και δεν χρησιμοποιούσαν σημεία στίξεως. Όλα αυτά άλλαξαν, όπως και τα υλικά γραψίματος. Αντί πηλού, λίθων, μετάλλων, ξύλων, παπύρων, δερμάτων, κλπ., χρησιμοποιείται τώρα χαρτί.

Τα σημερινά Ευρωπαϊκά αλφάβητα πολύ απέχουν από το να είναι τέλεια. Έχουν μόνο είκοσι τέσσερα ως είκοσι έξη γράμματα για να παραστήσουν περίπου σαράντα δύο ήχους, και υπάρχουν κι εδώ ακόμη μη αναγκαίες επαναλήψεις. Η αρχαία εκείνη και πολύτιμη τέχνη του γραψίματος μπορεί ν’ αλλάξη και περισσότερο ακόμη, αλλά θα εξακολουθήση ν’ αποτελή την κλείδα της μεταδόσεως γνώσεως.