Κεφάλαιον 11

Είναι ο Άδης Πύρινος;

ΔΕΝ είναι γεγονός ότι πολλές μεταφράσεις της Βίβλου αναφέρουν έναν τόπο που λέγεται «άδης»; Πολλές μεταφράσεις των Αγίων Γραφών χρησιμοποιούν αυτή την έκφρασι. Το ζήτημα, όμως, είναι αν αυτά που διδάσκει ο κλήρος για τον τόπο που λέγεται «άδης» προήλθαν από την Αγία Γραφή ή από κάποια άλλη πηγή.

Γνωρίζατε σεις ότι, όχι μόνο μέλη εκκλησιών του Χριστιανικού κόσμου, αλλά και πολλοί μη Χριστιανοί, επίσης, διδάχθηκαν να πιστεύουν σ’ έναν άδη βασάνων;. Είναι αποκαλυπτικό να διαβάσωμε από διάφορες πηγές αυτά που λέγονται για τους βασανισμούς εκείνων που είναι κλεισμένοι στον άδη.

Ένα μη Χριστιανικό «ιερό βιβλίο» του εβδόμου αιώνος μ.Χ. λέγει τα εξής:

«Άδης!—θα καίονται εκεί μέσα,—είναι μια κακή κλίνη (πραγματικά, για να ξαπλώνη κανείς)!—Τέτοιος είναι!—Θα τον αισθανθούν,—ένα καυτό υγρό, και ένα υγρό μαύρο, θολό και έντονα ψυχρό!. . . (Θα είναι) μέσα σ’ ένα τρομερό Κύμα Φωτιάς και σε Βραστό Νερό, και στο σκοτάδι Μαύρου Καπνού: Τίποτε (δεν θα υπάρχη) για να τους ανακουφίζη ούτε να τους ευχαριστή.»

Ο Βουδδισμός, που άρχισε τον έκτον αιώνα περίπου π.Χ., δίνει αυτή την περιγραφή για έναν «άδη» τον οποίον διδάσκει:

«Εκεί δεν υπάρχει καμμιά διακοπή ούτε των φλογών ούτε των πόνων των πλασμάτων.»

Ένα Ρωμαιοκαθολικό βιβλίο με τίτλο Κατήχησις της Χριστιανικής Δοξασίας (έκδοσις 1949) λέγει τα εξής:

«Στερούνται οράσεως του Θεού και υποφέρουν τρομερά βάσανα, ιδιαίτερα πύρινα βάσανα, σε όλη την αιωνιότητα. . . . Η στέρησις της μακαρίας οράσεως καλείται πόνος της απωλείας· ο βασανισμός που επιβάλλεται στην ψυχή με εξωτερικά μέσα, καθώς και στο σώμα μετά την ανάστασί του, καλείται πόνος των αισθήσεων.»

Επίσης μεταξύ του Προτεσταντικού κλήρου σε μερικά μέρη υπάρχουν εκείνοι που περιγράφουν με ζωηρές εκφραστικές εικόνες τα φρικτά πράγματα του άδου. Ακόμη και τα μέλη των εκκλησιών των κατά καιρούς ισχυρίζονται ότι έχουν οράσεις αυτών των βασάνων. Ένας άνθρωπος περιέγραψε ως εξής αυτά που οραματίσθηκε: ‘Όσο μπορούσε να φθάση το βλέμμα μου έβλεπα μόνον φωτιά και ανθρώπινα όντα. Τι πόνος και βάσανα! Μερικοί εκραύγαζαν, άλλοι θρηνούσαν και ζητούσαν νερό, νερό! Μερικοί τραβούσαν τα μαλλιά τους, άλλοι έτριζαν τα δόντια τους· άλλοι πάλι εχτυπώντο με τους βραχίονες και τα χέρια τους.’

Συχνά εγείρεται ο ισχυρισμός ότι οι απειλούμενες ποινές του άδου αποτελούν μια ισχυρή δύναμι που υποκινεί τους ανθρώπους να κάνουν ό,τι είναι ορθόν. Αλλά αποδεικνύεται αυτό από τα γεγονότα της ιστορίας; Μήπως δεν διεπράχθησαν μερικές από τις μεγαλύτερες ωμότητες από εκείνους που πιστεύουν στη δοξασία του πυρίνου άδου; Μήπως οι τρομερές ιερές εξετάσεις και οι αιμοσταγείς σταυροφορίες του Χριστιανικού κόσμου δεν αποτελούν παραδείγματα τούτου;

Δεν πρέπει να εκπληττώμεθα ότι ένας σημαντικός αριθμός ανθρώπων δεν πιστεύουν πραγματικά στην ύπαρξι ενός άδου βασάνων ούτε θεωρούν αυτές τις τιμωρίες ως εμπόδια στην αδικοπραγία. Μολονότι δεν ανέτρεψαν πραγματικά αυτή τη δοξασία, απλώς δεν είναι διατεθειμένοι να πιστεύσουν κάτι που δεν τους φαίνεται λογικό και αληθινό. Ωστόσο μπορούν να είναι μέλη μιας εκκλησίας, η οποία διδάσκει αυτή τη δοξασία και υποστηρίζοντας την μετέχουν στην ευθύνη της δοξασίας περί πυρίνου άδου.

Αλλά τι ακριβώς λέγει η Βίβλος για τα βάσανα μετά θάνατον; Αν έχετε διαβάσει προηγούμενα κεφάλαια αυτού του βιβλίου, γνωρίζετε ότι πολλές κοινές πεποιθήσεις για τους νεκρούς είναι ψευδείς. Γνωρίζετε, σύμφωνα με τη Βίβλο, ότι η ψυχή ή το πνεύμα δεν χωρίζεται από το σώμα στον θάνατο και δεν συνεχίζει μια συνειδητή ύπαρξι. Επομένως, δεν υπάρχει Γραφική βάσις για τη δοξασία των αιωνίων βασάνων μετά θάνατον, διότι τίποτα δεν επιζή για να μπορή να υποβάλλεται σε κατά γράμμα βάσανα. Τι είναι, λοιπόν, ο τόπος τον οποίον διάφορες βιβλικές μεταφράσεις αναφέρουν ως «άδην»;

ΠΡΟΣΔΙΟΡΙΣΜΟΣ ΤΟΥ «ΣΙΕΟΛ»

Στην Καθολική Μετάφρασι Ντουαί, η πρώτη φορά που μνημονεύεται η λέξις «άδης» βρίσκεται στη Γένεσι 37:35, όπου αναφέρεται ότι ο πατριάρχης Ιακώβ είπε για τον Ιωσήφ, τον οποίον θεωρούσε ως νεκρό, τα εξής: «Πενθών θέλω καταβή προς τον υιόν μου εις τον άδην.» Ασφαλώς ο Ιακώβ δεν εξέφρασε την ιδέα να συναντήση τον γυιο του σ’ ένα τόπο βασάνων. Ακόμη και η υποσημείωσις που γίνεται γι’ αυτό το εδάφιο στη Μετάφρασι Ντουαί (έκδοσις Βιβλικού Οίκου Ντουαί, Νέα Υόρκη, 1941) δεν αποδίδει αυτή την ερμηνεία του κειμένου. Λέγει:

«Εις τον άδην. Δηλαδή, στο λίμπο, έναν τόπο όπου οι ψυχές των δικαίων πήγαιναν πριν από τον θάνατο του Λυτρωτού μας. . . . [Αυτό] βέβαια εσήμαινε τον τόπο της αναπαύσεως όπου επίστευε ότι βρίσκεται η ψυχή του.»

Εν τούτοις, πουθενά η Αγία Γραφή δεν αναφέρει κανένα τόπο όπως το «λίμπο.» Ούτε υποστηρίζει την ιδέα κανενός τόπου αναπαύσεως της ψυχής σαν κάτι το καθαρά χωριστό από το σώμα. Στο λεξιλόγιο μιας συγχρόνου Καθολικής μεταφράσεως, της Νέας Αμερικανικής Βίβλου (υπό Π. Ι. Κένεντυ και Υιών, Νέα Υόρκη, 1970) αναγράφεται: «Δεν υπάρχει αντίθεσις η διαφορά μεταξύ ψυχής και σώματος· πρόκειται απλώς για διαφόρους τρόπους περιγραφής της μιας συγκεκριμένης πραγματικότητος.»

Τι, λοιπόν, είναι ο «άδης» στον οποίον ο Ιακώβ ενόμιζε ότι θα συναντούσε τον γυιο του; Η ορθή απάντησις σ’ αυτό το ερώτημα έγκειται στην απόδοσι της ορθής εννοίας της πρωτοτύπου λέξεως που μεταφράζεται «άδης,» δηλαδή της λέξεως Σιεόλ. Αυτή η λέξις, που μεταφράζεται επίσης «τάφος,» «λάκκος,» «κατοικία των νεκρών» και «κάτω κόσμος,» εμφαίνεται εξήντα έξη φορέςa (στη Μετάφρασι Νέου Κόσμου) στα τριάντα εννέα βιβλία των Εβραϊκών Γραφών (που λέγονται κοινώς «Παλαιά Διαθήκη»), αλλά ποτέ δεν συνδέεται με ζωή, δράσι ή βασανισμό. Αντιθέτως, συχνά συνδέεται με θάνατο και αδράνεια. Μερικά παραδείγματα είναι τα εξής:

«Διότι εν τω θανάτω δεν υπάρχει ενθύμησις περί σου [Ιεχωβά]· εν τω άδη τις θέλει σε δοξολογήσει;»—Ψαλμός 6:5 (6:6, Μετάφρασις Ντουαί).

«Πάντα όσα εύρη η χειρ σου να κάμη, κάμε κατά την δύναμίν σου· διότι δεν είναι πράξις, ούτε λογισμός, ούτε γνώσις, ούτε σοφία, εν τω άδη όπου υπάγεις.»—Εκκλησιαστής 9:10.

«Διότι ο τάφος δεν θέλει σε υμνήσει· ο θάνατος δεν θέλει σε δοξολογήσει· οι καταβαίνοντες εις τον λάκκον δεν θέλουσιν ελπίζει επί την αλήθειάν σου. Ο ζων, ο ζων, αυτός θέλει σε υμνεί, καθώς εγώ ταύτην την ημέραν.»—Ησαΐας 38:18, 19.

Σιεόλ, λοιπόν, είναι προφανώς ο τόπος στον οποίον πηγαίνουν οι νεκροί. Δεν είναι ένας ατομικός τάφος αλλά ο κοινός τάφος των νεκρών ανθρώπων γενικά, όπου παύει κάθε συνειδητή δράσις. Αυτό παραδέχεται και η Νέα Καθολική Εγκυκλοπαιδεία ότι είναι η Βιβλική σημασία της λέξεως Σιεόλ, λέγοντας:

«Στη Βίβλο σημαίνει τον τόπο της τελείας αδρανείας στην οποία κατέρχεται κανείς όταν πεθαίνη είτε δίκαιος είναι είτε αμαρτωλός, είτε πλούσιος είτε πτωχός.»—Τόμ. 13, σελ. 170.

Το γεγονός ότι δεν υπήρχε τόπος πυρίνων βασάνων στη διάρκεια ολοκλήρου της περιόδου των Εβραϊκών Γραφών επιβεβαιώνεται και από το ότι τα βάσανα αυτά ποτέ δεν εκτίθενται ως ποινή της παρακοής. Η εκλογή που ετέθη ενώπιον του έθνους Ισραήλ δεν ήταν ζωή ή βάσανα, αλλά ζωή ή θάνατος. Ο Μωυσής είπε στο έθνος εκείνο: «Έθεσα ενώπιον σας την ζωήν και τον θάνατον, την ευλογίαν και την κατάραν· δια τούτο εκλέξατε την ζωήν δια να ζήτε συ και το σπέρμα σου· δια να αγαπάς Ιεχωβά τον Θεόν σου, δια να υπακούης εις την φωνήν αυτού και δια να ήσαι προσηλωμένος εις αυτόν.»—Δευτερονόμιον 30:19, 20, ΜΝΚ.

Ομοίως, οι μετέπειτα εκκλήσεις του Θεού στους Ισραηλίτας να μετανοήσουν εχρησίμευσαν για να τους ενθαρρύνουν να αποφύγουν όχι βάσανα, αλλά ένα πρόωρο θάνατο. Ο Ιεχωβά, δια του προφήτου του Ιεζεκιήλ, εδήλωσε: «Δεν θέλω τον θάνατον του αμαρτωλού, αλλά να επιστρέψη ο ασεβής από της οδού αυτού και να ζη· επιστρέψατε, επιστρέψατε από των οδών υμών των πονηρών· δια τι να αποθάνητε, οίκος Ισραήλ;»—Ιεζεκιήλ 33:11.

Ο ΑΔΗΣ ΕΙΝΑΙ ΤΑΥΤΟΣΗΜΟΣ ΜΕ ΤΟΝ ΣΙΕΟΛ

Μπορεί όμως να ρωτήση κάποιος, Δεν άλλαξε όμως τα πράγματα η έλευσις του Ιησού Χριστού στη γη; Όχι, ο Θεός δεν άλλαξε την προσωπικότητα του, ούτε τις δίκαιες αρχές του. Μέσω του προφήτου του Μαλαχία, εδήλωσε τα εξής: «Εγώ είμαι ο Ιεχωβά· δεν αλλοιούμαι.» (Μαλαχίας 3:6, ΜΝΚ) Ο Ιεχωβά δεν άλλαξε την ποινή της παρακοής. Δείχνει υπομονή στον λαό του για να μπορέσουν να διαφύγουν, όχι τα βάσανα, αλλά την καταστροφή, όπως έγραψε ο απόστολος Πέτρος στους ομοπίστους του: «Δεν βραδύνει ο Ιεχωβά την υπόσχεσιν αυτού, ως τινές λογίζονται τούτο βραδύτητα, αλλά μακροθυμεί εις ημάς μη θέλων να απολεσθώσι τινές, αλλά πάντες να έλθωσιν εις μετάνοιαν.»—2 Πέτρου 3:9, ΜΝΚ.

Σύμφωνα με το γεγονός ότι η ποινή της παρακοής εξακολούθησε να είναι ο θάνατος, ο τόπος στον οποίον οι Χριστιανικές Ελληνικές Γραφές (που λέγονται κοινώς «Καινή Διαθήκη») λέγουν ότι πηγαίνουν οι νεκροί δεν διαφέρει από τον Σιεόλ των Εβραϊκών Γραφών. (Ρωμαίους 6:23) Αυτό είναι φανερό από τη συμπαραβολή των Εβραϊκών Γραφών με τις Χριστιανικές Ελληνικές Γραφές. Στις δέκα φορές που απαντάται η Ελληνικής λέξις άδης, βασικά μεταδίδει την ίδια έννοια της Εβραϊκής λέξεως σιεόλ! (Ματθαίος 11:23· 16:18· Λουκάς 10:15· 16:23·b Πράξεις 2:27, 31· Αποκάλυψις 1:18· 6:8· 20:13, 14 [Αν η μετάφρασις που χρησιμοποιείτε δεν λέγη «Άδης» σε όλα αυτά τα εδάφια, θα σημειώσετε, εν τούτοις, ότι οι λέξεις που χρησιμοποιούνται αντί αυτής. δεν αφήνουν να νοηθή κάποιος τόπος βασάνων.]) Λάβετε υπ’ όψιν το επόμενο παράδειγμα:

Στον Ψαλμό 16:10 (15:10, Μετάφρασις Ντουαί) διαβάζομε τα εξής: «Δεν θέλεις εγκαταλείψει την ψυχήν μου εν τω άδη, (σιεόλ, Εβραϊκό κείμενο) ουδέ θέλεις αφήσει τον Όσιόν σου να ίδη διαφθοράν.» Σε μια ομιλία που δόθηκε από τον απόστολο Πέτρο, αυτός ο ψαλμός καταδείχθηκε ότι έχει προφητική εφαρμογή. Ο Πέτρος είπε: «Επειδή λοιπόν ήτο προφήτης [ Δαβίδ], και ήξευρεν ότι μεθ’ όρκου ώμοσε προς αυτό ο Θεός, ότι εκ του καρπού της οσφύος αυτού θέλει αναστήσει κατά σάρκα τον Χριστόν, δια να καθίση αυτόν επί του θρόνου αυτού, προϊδών ελάλησε περί της αναστάσεως του Χριστού ότι δεν εγκατελείφθη η ψυχή αυτού εν τω άδη ουδέ η σαρξ αυτού είδε διαφθοράν.» (Πράξεις 2:30, 31) Σημειώστε ότι η Ελληνική λέξις άδης χρησιμοποιήθηκε στη θέσι της Εβραϊκής λέξεως σιεόλ. Επομένως Σιεόλ και Άδης φαίνεται ότι είναι αντίστοιχες λέξεις.

Το Λεξιλόγιον της Νέας Μεταφράσεως της Γαλλικής Βιβλικής Εταιρίας, παρατηρεί τα εξής κάτω από τη φράσι «Κατοικία των νεκρών»:

«Αυτή η έκφρασις είναι η μετάφρασις της Ελληνικής λέξεως Άδης, που αντιστοιχεί με την Εβραϊκή λέξι Σιεόλ. Είναι ο τόπος όπου βρίσκονται οι νεκροί μεταξύ [του χρόνου] του θανάτου των και της αναστάσεως των (Λουκάς 16:23· Πράξεις 2:27, 31· Αποκάλ. 20:13, 14). Ωρισμένες μεταφράσεις εσφαλμένα απέδωσαν αυτή τη λέξι ως κόλασις.»

Η ΠΗΓΗ ΤΗΣ ΔΙΔΑΣΚΑΛΙΑΣ ΤΟΥ ΠΥΡΙΝΟΥ ΑΔΟΥ

Είναι σαφές, ότι οι λέξεις Σιεόλ και Άδης στις Γραφές δεν υποστηρίζουν τη δοξασία πυρίνης κολάσεως. Το Καθολικό περιοδικό Κόμμονγουηλ (15 Ιανουαρίου 1971) ομολογώντας ότι δεν είναι Χριστιανικό και μάλιστα αντιφάσκει στο πνεύμα της Χριστιανοσύνης, παρατηρεί τα εξής:

«Για πολλούς ανθρώπους, περιλαμβανομένων και μερικών φιλοσόφων, η λέξις άδης απαντά σε μια ανάγκη της ανθρώπινης φαντασίας—σ’ ένα είδος αντιστρόφου Σάντα-Κλος. . . . Ποιος μεταξύ των δικαίων δεν θέλει να δη τους αδίκους να τιμωρούνται με κάποια δικαιοσύνη; Και αν όχι σ’ αυτή τη ζωή, γιατί όχι στην επόμενη; Μια τέτοια άποψις, όμως, είναι ασυμβίβαστη με την Καινή Διαθήκη, που καλεί τον άνθρωπο σε ζωή και σε αγάπη.»

Το περιοδικό αυτό προχωρεί για να δείξη τις πιθανές πηγές αυτής της δοξασίας, λέγοντας τα εξής:

«Ένα άλλο στοιχείο που θα μπορούσε να έχη συμβάλει στην παραδοσιακή Χριστιανική αντίληψι περί άδου μπορεί να βρεθή στον Ρωμαϊκό κόσμο. Ακριβώς όπως η έμφυτη αθανασία εθεωρείτο ως δεδομένο κατά μέγα μέρος στην Ελληνική φιλοσοφία, η δικαιοσύνη αποτελούσε μια πρώτιστη, αρετή μεταξύ των Ρωμαίων, ιδιαίτερα όταν η Χριστιανοσύνη άρχισε να ευδοκιμή. . . . Η συνένωσις των δύο αυτών αντιλήψεων—της φιλοσοφικής Ελληνικής και της δικαστικής Ρωμαϊκής—θα μπορούσε κάλλιστα να επιτύχη τη θεολογική συμμετρία του ουρανού και του άδου: αν η καλή ψυχή ανταμείβεται, τότε η κακή ψυχή τιμωρείται. Οι Ρωμαίοι, για να βεβαιώσουν την πίστι τους στη δικαιοσύνη για τους αδίκους δεν είχαν παρά να πάρουν την Αινειάδα του Βιργιλίου και να διαβάσουν για τους ευλογημένους στα Ηλύσια και τους καταραμένους στον Τάρταρο, ο οποίος περιεβάλλετο από πυρ και υπερχείλιζε από τον πανικό της τιμωρίας.»

Η διδασκαλία για έναν πύρινο άδη αναγνωρίζεται έτσι ότι αποτελεί πεποίθησι ανθρώπων αποξενωμένων από τον Θεό. Μπορεί ορθώς να χαρακτηρισθή ως ‘διδασκαλία δαιμονίων.’ (1 Τιμόθεον 4:1) Αυτό οφείλεται στο ότι πηγάζει από το ψεύδος ότι ο άνθρωπος δεν πεθαίνει πραγματικά, και αντικατοπτρίζει τη νοσηρή, κακή και σκληρή διάθεσι των δαιμόνων. (Παράβαλε Μάρκος 5:2-13.) Μήπως αυτή η διδασκαλία δεν γέμισε ασκόπως τους ανθρώπους από φόβο και φρίκη; Δεν κακοπαρέστησε χονδροειδώς τον Θεό; Ο Ιεχωβά αποκαλύπτεται στον Λόγο του ότι είναι Θεός αγάπης. (1 Ιωάννου 4:8) Αλλά η διδασκαλία για έναν πύρινο άδη τον συκοφαντεί, κατηγορώντας τον ψευδώς για τις χειρότερες σκληρότητες που μπορεί κανείς να φαντασθή.

Επομένως, εκείνοι που διδάσκουν τη δοξασία για έναν πύρινο άδη λέγουν βλάσφημα πράγματα εναντίον του Θεού. Μολονότι μερικοί κληρικοί μπορεί να μην είναι κατατοπισμένοι στις αλήθειες της Γραφής, εν τούτοις θα έπρεπε να είναι. Αυτοί παρουσιάζονται ως κήρυκες του θείου αγγέλματος και επομένως έχουν την υποχρέωσι να γνωρίζουν τι λέγει η Αγία Γραφή. Αυτοί βέβαια ξέρουν πολύ καλά ότι οτιδήποτε κάνουν και λέγουν μπορεί να επηρεάση βαθειά τη ζωή εκείνων που αποβλέπουν σ’ αυτούς για διδασκαλία. Αυτό θα έπρεπε να τους κάνη να προσέχουν στην εξακρίβωσι της διδασκαλίας των. Οποιαδήποτε κακοπαράστασις του Θεού μπορεί ν’ απομακρύνη τους ανθρώπους από την αληθινή λατρεία, προς βλάβην των.

Δεν μπορεί να υπάρξη αμφιβολία ότι ο Ιεχωβά Θεός δεν επιδοκιμάζει τους ψευδείς διδασκάλους. Στους απίστους θρησκευτικούς ηγέτας του αρχαίου Ισραήλ απήγγειλε την ακόλουθη κρίσι: Εγώ σας κατέστησα καταφρονητούς και εξουθενωμένους εις πάντα τον λαόν, καθότι δεν εφυλάξατε τας οδούς μου.» (Μαλαχίας 2:9) Μπορούμε να είμεθα βέβαιοι ότι ομοία κρίσις θα επέλθη στους ψευδείς θρησκευτικούς διδασκάλους της εποχής μας. Η Αγία Γραφή τονίζει ότι σύντομα τα πολιτικά στοιχεία του κόσμου θα τους απογυμνώσουν από τη θέσι τους και την επιρροή τους. (Αποκάλυψις 17:15-18) Όσο για εκείνους που εξακολουθούν να υποστηρίζουν τα θρησκευτικά συστήματα που διδάσκουν ψεύδη, αυτοί δεν θα έχουν καλύτερη τύχη. Ο Ιησούς Χριστός είπε: «Τυφλός δε τυφλόν εάν οδηγή αμφότεροι εις βόθρον θέλουσι πέσει.»—Ματθαίος 15:14.

Αφού λοιπόν τα πράγματα είναι έτσι, θα θέλατε σεις να εξακολουθήσετε να υποστηρίζετε κάποιο θρησκευτικό σύστημα που διδάσκει ένα πύρινο άδη; Πώς θα σας φαινόταν αν ο πατέρας σας εσυκοφαντείτο κακόβουλα; Θα εξακολουθούσατε να δέχεσθε τους συκοφάντας ως φίλους σας; Δεν θα διακόπτατε μάλλον κάθε συναναστροφή με αυτούς; Δεν θα έπρεπε κι εμείς επίσης να θέλωμε να διακόψωμε κάθε επικοινωνία μ’ εκείνους που εσυκοφάντησαν τον ουράνιο Πατέρα μας;

Ο φόβος των βασάνων δεν αποτελεί το κατάλληλο κίνητρο για να υπηρετούμε τον Θεό. Αυτός επιθυμεί η λατρεία μας να υποκινήται από αγάπη. Αυτή πρέπει να ελκύη την καρδιά μας. Αν κατανοήσωμε ότι οι νεκροί δεν είναι σ’ ένα τόπο γεμάτο από κραυγές αγωνίας μέσα σε φλογερά πυρά, αλλά, μάλλον, είναι χωρίς συναίσθησι μέσα στον σιωπηλό και χωρίς ζωή κοινό τάφο των νεκρών ανθρώπων, αυτό μπορεί ν’ αφαιρέση έναν φραγμό που εμποδίζει την εκδήλωσι αυτής της αγάπης για τον Θεό.

[Υποσημειώσεις]

[Εικόνα στη σελίδα 90]

Σκηνές από Βουδδιστικές εικόνες του άδου

[Εικόνα στη σελίδα 91]

Σκηνές από την «Κόλασι»του Καθολικού Δάντη