Αυτός Είναι ο Λόγος του Θεού
ΕΦΟΣΟΝ ο Θεός μας είναι ένας φιλάγαθος Πατήρ, ορθώς θα μπορούσε κανείς ν’ αναμένη ότι θα έδινε πνευματική εκπαίδευσι και καθοδήγησι στα τέκνα του. Πώς, όμως, μπορούμε να είμεθα βέβαιοι ότι η Γραφή είναι ο Λόγος του; Έχομε κάποια βεβαίωσι ότι είναι ασφαλής και αξιόπιστη;
Ναι, έχομε διότι ο Υιός του Θεού, Ιησούς Χριστός, σε προσευχή προς τον Πατέρα του εβεβαίωσε: «Ο λόγος ο ιδικός σου είναι αλήθεια.» Πράγματι, η αλήθεια χαρακτηρίζει ολόκληρο τον Λόγο του Θεού, διότι εγράφη όχι από ανθρώπινη επινόησι ή πηγή, αλλά κάτω από την καθοδήγησι του αγίου πνεύματος του Θεού μας. Γι’ αυτό «Όλη η Γραφή είναι θεόπνευστος, και ωφέλιμος.»—Ιωάν. 17:17· 2 Τιμ. 3:16· 2 Πέτρ. 1:20, 21.
Πολλές κοσμικές αυθεντίες εσχολίασαν τις βέβαιες αποδείξεις της αυθεντικότητος της Γραφής. Μια από αυτές τις προσωπικότητες, ήταν ο διάσημος επιστήμων Σερ Ισαάκ Νεύτων, ο οποίος, ως κριτικός αρχαίων εγγράφων, εξήτασε τις Άγιες Γραφές και κατέληξε: «Ευρίσκω βεβαιότερες αποδείξεις αυθεντικότητος στην Καινή Διαθήκη παρά σε οποιαδήποτε άλλη κοσμική ιστορία.»a Και ένας εξέχων αρχαιολόγος, ο Β. Φ. Αλμπράιτ, έγραψε στο βιβλίο του Αρχαιολογία και Ισραήλ: «Καμμιά σοβαρή αμφισβήτησις της Γραφής δεν απεδείχθη αντίθετη προς την ιστορία.» Όσον αφορά μικρές λεπτομέρειες όπως χρονολογικές και γεωγραφικές δηλώσεις στη Γραφή, ο Καθηγητής Ρ. Δ. Ουίλσον στο βιβλίο του Μία Επιστημονική Έρευνα της Παλαιάς Διαθήκης γράφει τα εξής: «Οποτεδήποτε υπάρχει αρκετά τεκμηριωμένη απόδειξις για να γίνη μία έρευνα, οι δηλώσεις της Γραφής στο αρχικό κείμενο άνθεξαν στη δοκιμή . . . Οι χρονολογικές και γεωγραφικές δηλώσεις είναι ακριβέστερες και πιο αξιόπιστες από εκείνες που παρέχουν οποιαδήποτε άλλα αρχαία χειρόγραφα.»
Μολονότι άλλα βιβλία πιθανόν να είναι ιστορικώς ακριβή, κανένα δεν μπορεί να συγκριθή με τον Λόγο του Θεού. Αν και εγράφη από σαράντα περίπου διάφορα πρόσωπα σε μια μακρά περίοδο 1.600 περίπου ετών, τα διάφορα μέρη της προσαρμόζονται μεταξύ των όπως τα εξαρτήματα ενός ωραίου ωρολογίου. Πράγματι αυτό είναι μια απόδειξις ότι έχει μόνο ένα Θείο Συγγραφέα! Ανόμοια με άλλα βιβλία, τα οποία αποτελούν τη βάσι των μεγάλων θρησκειών, η Γραφή μόνον χαράσσει την ιστορία του ανθρώπου από τη δημιουργία του σε τελειότητα ως την πτώσι του στην αμαρτία, έως την εποχή μας και έως το ένδοξο μέλλον.
Επί πλέον, για οποιοδήποτε θέμα και αν ομιλή η Γραφή, ακόμη και επί επιστημονικών θεμάτων, ποτέ δεν είναι εκτός χρόνου. Δεν υποστηρίζει καμμιά επιστημονική πλάνη από εκείνες, που ήσαν κοινές την εποχή εκείνη που εγράφη· δεν αναφέρει ότι η γη είναι επίπεδη ή ότι αποτελεί το κέντρον του σύμπαντος. Μάλλον λέγει για τη γη ότι είναι στρογγύλη και κρέμεται «επί το μηδέν». (Ησ. 40:22· Ιώβ 26:7) Ένας αστρονόμος, ο Π. Β. Στόνερ, είπε τα εξής για την Γραφή: «Μολονότι η Γένεσις εγράφη πριν από χιλιάδες χρόνια, κάθε τι που αναφέρει σχετικό με την αστρονομία σ’ αυτό το πρώτο κεφάλαιο επιβεβαιώνεται από τις καλύτερες επιστημονικές πληροφορίες της εποχής μας. Κι εν τούτοις, παρατηρούμε ότι βιβλία της αστρονομίας, γραμμένα πριν από 25 ή περισσότερα χρόνια, είναι γεμάτα από σοβαρά λάθη και οτιδήποτε εγράφη πριν από μερικές εκατοντάδες χρόνια είναι κατάλληλο μόνο για την αναψυχή του αναγνώστου.»b
Είχε σοβαρούς λόγους, λοιπόν, ένας απόστολος του Ιησού Χριστού, όταν έγραψε στους Θεσσαλονικείς Χριστιανούς: «Παραλαβόντες τον λόγον του Θεού, . . . εδέχθητε αυτόν ουχί ως λόγον ανθρώπων, αλλά, (καθώς είναι αληθώς), λόγον Θεού.»—1 Θεσ. 2:13.
ΕΝΑ ΒΙΒΛΙΟ ΠΡΟΦΗΤΕΙΩΝ ΠΟΥ ΠΟΤΕ ΔΕΝ ΑΠΟΤΥΓΧΑΝΟΥΝ
Μια από τις πολλές επιβεβαιώσεις ότι η Γραφή είναι αξία της απολύτου εμπιστοσύνης μας είναι η προφητεία. Διότι η Γραφή δεν είναι απλώς ένα Βιβλίο ακριβούς ιστορίας αλλά, επίσης, ένα Βιβλίο ιστορίας γραμμένης εκ των προτέρων! Είναι ένα Βιβλίο προφητειών οι οποίες ποτέ δεν αποτυγχάνουν. Η προφητεία της Γραφής δεν είναι ασαφής αλλά τόσο προσδιοριστική λεπτομερειών ώστε έχει αναφέρει ακόμη και ονόματα ανθρώπων πριν γεννηθούν.
Ο προφήτης Ησαΐας, παραδείγματος χάριν, προείπε ότι η Βαβυλών θα εκυριεύετο από κάποιον ονόματι Κύρον. Και πολύ πριν ακόμη γεννηθή αυτός ο Κύρος, η προφητεία προείπε, επίσης, ότι οι πύλες της Βαβυλώνος επί του ποταμού θα έμεναν ανοιχτές για να εισέλθη αυτός και να καταλάβη την πόλι. (Ησ. 45:1, 2) Το έγγραφο της προφητείας του Ησαΐα συνεπληρώθη το 732 π.Χ. περίπου. Η εκπλήρωσίς της έγινε το 539 π.Χ., όταν ο Κύρος ο Πέρσης κατέλαβε τη Βαβυλώνα, και οι πύλες της πόλεως επί του ποταμού είχαν μείνει ανοιχτές, όπως προελέχθη από τον Ησαΐα διακόσια περίπου χρόνια πριν.
Υπάρχουν πολλές ακόμη προφητείες, των οποίων η εκπλήρωσις έχει αναγραφή από τους συγγραφείς της Βίβλου. Παραδείγματος χάριν, ο Ιησούς του Ναυή προείπε ότι εκείνος, που θα επανέχτιζε την Ιεριχώ, ήθελε βάλει τα θεμέλια με τον θάνατο του πρωτοτόκου του και ήθελε στήσει τις πύλες της με τον θάνατο του νεωτέρου υιού του. (Ιησ. Ναυή 6:26) Αυτό ελέχθη το 1473 π.Χ. Πεντακόσια χρόνια και πλέον αργότερα, στις ημέρες του Βασιλέως του Ισραήλ Αχαάβ, η Γραφή αναφέρει ότι ο Χιήλ οικοδόμησε την Ιεριχώ με τον θάνατο του πρωτόκου γυιού του Αβειρών και έστησε τις πύλες της με τον θάνατο του νεωτέρου γυιού του Σεγούβ, «κατά τον λόγον του Ιεχωβά, τον οποίον ελάλησε δια Ιησού υιού του Ναυή.»—1 Βασ. 16:34, ΜΝΚ.
Η εκπλήρωσις πολλών προφητειών, αν δεν αναγράφεται στον Λόγο του Θεού, αποδεικνύεται από καταφανή γεγονότα της ιστορίας ή αναφέρεται από κοσμικούς ιστορικούς. Τον όγδοο αιώνα π.Χ. ο Ησαΐας προείπε ότι η πονηρή «Βαβυλών, η δόξα των βασιλείων, . . . θέλει είσθαι ως ότε κατέστρεψεν ο Θεός τα Σόδομα και τα Γόμορρα· ουδέποτε θέλει κατοικηθή.» (Ησ. 13:19, 20) Μια αυθεντία λέγει: «Μια πιο ολοσχερής καταστροφή από εκείνη που επήλθε επί της Βαβυλώνος δεν θα μπορούσε να συλλάβη κανείς.»c
Μια παρόμοια προφητεία είναι του Σοφονία εναντίον της Νινευή, την οποία εβάρυνε ενοχή αίματος: «Και θέλει καταστήσει την Νινευή εις αφανισμόν.» (Σοφον. 2:13) Εξεπληρώθη αυτή η προφητεία, η οποία εγράφη πριν από το 648 π.Χ.; Τα γεγονότα της ιστορίας πληροφορούν ότι η Νινευή εκυριεύθη από τους Χαλδαίους και Μήδους το 633 π.Χ. περίπου και αργότερα έγινε ένας σωρός από ερείπια. Ιστορικοί ανέφεραν ότι, «όταν ο Ξενοφών και ο εν υποχωρήσει Ελληνικός στρατός του διήρχετο [από τη Νινευή] το 401 π.Χ., ήταν ήδη μια άμορφη μάζα ερειπίων.»d
Πριν από το 607 π.Χ. ο προφήτης του Θεού Ιερεμίας προείπε ότι η Ιερουσαλήμ, ναι, «πάσα αυτή η γη θέλει είσθαι εις ερήμωσιν» επί εβδομήντα χρόνια. (Ιερεμ. 25:11· 29:10) Η προφητεία αυτή εξεπληρώθη όταν η Ιερουσαλήμ παρέμεινε ερημωμένη επί εβδομήντα χρόνια μετά την καταστροφή της το 607 π.Χ., μετά την οποία, όπως, επίσης, είχε προλεχθή, ένα υπόλοιπο Ιουδαίων επέστρεψε στη γενέτειρά τους το 537 π.Χ. Αυτό συνέβη, λέγει ο Ιουδαίος ιστορικός Ιώσηπος, «το πρώτο έτος της βασιλείας του Κύρου, το οποίον ήταν το εβδομηκοστόν έτος από της ημέρας οπότε ο λαός μας μετεφέρθη από τη γη του στη Βαβυλώνα.»e
Ποιό αξιοσημείωτες από όλες, εν τούτοις, είναι οι πολλές προφητείες, οι οποίες σχετίζονται με την έλευσι του Μεσσία, ο οποίος επρόκειτο να προμηθεύση ένα αντίλυτρο για τις αμαρτίες του ανθρώπου. Παραδείγματος χάριν, η προφητεία του Μιχαία λέγει: «Και συ, Βηθλεέμ . . . εκ σου θέλει εξέλθει εις εμέ ανήρ δια να ήναι ηγούμενος εν τω Ισραήλ.» (Μιχ. 5:2) Η προφητεία αυτή εγράφη πριν από το 716 π.Χ. Επτακόσια χρόνια και πλέον αργότερα, ή το 2 π.Χ., ο Ιησούς Χριστός «εγεννήθη. . . . εν Βηθλεέμ της Ιουδαίας, επί των ημερών Ηρώδου του βασιλέως», εις εκπλήρωσιν της προφητείας του Μιχαία. (Ματθ. 2:1-6) Σύμφωνα με μια αυθεντία, αυτή είναι μια μόνο από τριακόσιες και πλέον συγκεκριμένες προφητείες, οι οποίες εξεπληρώθησαν όλες κατά ένα αξιοσημείωτο τρόπο στον Ιησού Χριστό.f
Ο ίδιος ο Ιησούς Χριστός εξέφερε πολλές Γραφικές προφητείες, οι οποίες είχαν καταπληκτική εκπλήρωσι. Παραδείγματος χάριν, είπε στην Ιερουσαλήμ ότι οι εχθροί «θέλουσι κάμει χαράκωμα περί σε, και θέλουσι σε περικυκλώσει» και «δεν θέλουσιν αφήσει εν σοι λίθον επί λίθον.» (Λουκ. 19:43, 44) Η προφητεία αυτή, η οποία ελέχθη το 33 μ.Χ., εξεπληρώθη το 70 μ.Χ., όταν οι Ρωμαϊκές στρατιές υπό τον Τίτον περιεκύκλωσαν την Ιερουσαλήμ και την περιέβαλαν μ’ ένα τείχος ή «χαράκωμα», ακριβώς όπως ο Ιησούς είχε προφητεύσει πριν από τριάντα επτά χρόνια. Γι’ αυτό το περιχαράκωμα, ο Ιώσηπος λέγει, «Κάθε ελπίδα διαφυγής είχε χαθή τώρα από τους Ιουδαίους.»g Η κατεδάφισις της πόλεως από τις Ρωμαϊκές στρατιές συμφωνεί με τις ‘αρχαιολογικές αποδείξεις περί ολοσχερούς καταστροφής των Ιουδαϊκών κτιρίων σ’ όλη τη χώρα’. h
Υπάρχουν έπειτα εκείνες οι πολλές Βιβλικές προφητείες, που βρίσκονται σε πορεία εκπληρώσεως σήμερα, όπως εκείνες, που αναφέρονται στις ‘έσχατες ημέρες’, ή τη δευτέρα παρουσία του Χριστού, οπότε θα υπήρχε επί της γης «στενοχωρία εθνών εν απορία» και «καιροί κακοί», συνεπεία ηθικής καταπτώσεως στη δημοσία και ιδιωτική ζωή. Τα μάτια μας τα ίδια μπορούν να ιδούν την εκπλήρωσι αυτών των προφητειών.—Λουκ. 21:25, 26· 2 Τιμ. 3:1-5, 12, 13· Ματθ. 24:3, 7, 11, 12, 14.
ΕΝΑΣ ΘΕΙΟΣ ΤΡΟΠΟΣ ΔΙΟΡΑΣΕΩΣ ΠΡΟΣ ΤΟ ΜΕΛΛΟΝ
Υπάρχουν, λοιπόν, πολλές προφητείες στη Γραφή που αφορούν την εποχή μας και ακόμη μακρύτερα! Πολλές συγκινητικές προφητείες έχουν σχέσι με ό,τι πρόκειται να κάμη ο Θεός για το ευπειθές ανθρώπινο γένος μέσω της ουρανίας βασιλείας του. Έτσι η Γραφή είναι ένας θείος τρόπος διοράσεως προς το μέλλον. Καθώς διαβάζετε τις προφητείες της, θ’ αντιληφθήτε τι ευρύ μέλλον αναμένει εκείνους, οι οποίοι αποβλέπουν στη βασιλεία του Θεού. Θα θέλατε να ζήσετε σε μια Παραδεισιακή γη κάτω από τη βασιλεία εκείνη, όπου θα υπάρχη πραγματική ασφάλεια, δίχως απειλή για το σπίτι σας, τη ζωή σας και τη ζωή των παιδιών σας; Τότε, ιδού τι δείχνει η προφητεία της Γραφής ότι επιφυλάσσει το μέλλον:
«Ιδού, νέους ουρανούς κτίζω, και νέαν γην. . . . Και θέλουσιν οικοδομήσει οικίας, και κατοικήσει· και θέλουσι φυτεύσει αμπελώνας, και φάγει τον καρπόν αυτών. Δεν θέλουσι κτίσει αυτοί, και άλλος να κατοικήση· δεν θέλουσι φυτεύσει αυτοί, και άλλος να φάγη· διότι αι ημέραι του λαού μου είναι ως αι ημέραι του δένδρου, και οι εκλεκτοί μου θέλουσι παλαιώσει το έργον των χειρών αυτών. Δεν θέλουσι κοπιάζει εις μάτην, ουδέ θέλουσι τεκνοποιεί δια καταστροφήν. . . . Ο λύκος και το αρνίον θέλουσι βόσκεσθαι ομού· και ο λέων θέλει τρώγει άχυρον ως ο βους.»—Ησ. 65:17, 21-25.
Αυτή η γεμάτη ελπίδες προφητεία δεν μπορεί ν’ αποτύχη. Φαντασθήτε ένα νέο σύστημα πραγμάτων, στο οποίον κάθε απειλή εναντίον της ασφαλείας σας θα εκλείψη! Όλοι θα έχουν την κατοικία τους δίχως τον φόβο να την χάσουν. Σήμερα πολλοί έχουν κατοικία αλλά λόγω μη σταθερής εργασίας, βαρέων φόρων ή άλλων λόγων, ποτέ δεν αισθάνονται ασφαλείς. Πολλοί έχουν χάσει την κατοικία των, διότι δεν μπόρεσαν να συνεχίσουν την πληρωμή. Αλλά στη Νέα Διάταξι του Θεού κανείς δεν θα αισθάνεται την ανάγκη του φόβου μήπως χάση την κατοικία του και τη γη του, με τα καρποφόρα δένδρα και τους αμπελώνες του, τα άνθη και τους κήπους, που θα έχη κάμει ωραία. Ούτε και οι γονείς θα φοβούνται μήπως τα παιδιά των όταν μεγαλώσουν σταλούν σε πολέμους και πεθάνουν ή να έχουν ένα τραγικό τέλος λόγω εγκλήματος ή βίας που υπάρχει στον κόσμο. Βία και καταστροφή θα είναι πράγματα που ανήκουν στο παρελθόν!
Επί πλέον, ποτέ πάλι δεν θα παραστή ανάγκη να φοβηθή το ανθρώπινο γένος από τα άγρια θηρία της φύσεως, διότι ο βέβαιος λόγος της προφητείας του Θεού μάς βεβαιώνει ότι και ο λύκος και το αρνίον θα ζουν μαζί ειρηνικά, ότι ο λέων δεν θα είναι απειλή για τα κατοικίδια ζώα. Βλέποντας προς το μέλλον μέσω του θείου τρόπου διοράσεως, του Λόγου του Θεού, διαβάζομε την υπόσχεσί του αυτή: «Και εν τη ημέρα εκείνη θέλω κάμει διαθήκην υπέρ αυτών προς τα θηρία του αγρού, και προς τα πετεινά του ουρανού, και τα ερπετά της γης· τόξον δε, και ρομφαίαν, και πόλεμον θέλω συντρίψει εκ της γης, και θέλω κατοικίσει αυτούς εν ασφαλεία.» (Ωσηέ 2:18) Ανόμοια με τις υποσχέσεις των πολιτικών, η θεία αυτή υπόσχεσις ποτέ δεν θα σας απογοητεύση.
Για να μάθετε περισσότερα σχετικά με τις συγκινητικές ευλογίες, που θα φέρη η βασιλεία του Θεού στο ανθρώπινο γένος, μη παρατρέξετε το κύριο άρθρο αυτής της εκδόσεως, «Η Προσεχής Ευωχία για Όλους τους Λαούς.» Καθώς θα διαβάζετε το άρθρο εκείνο και τη μεγάλη ελπίδα που παρουσιάζει, έχετε υπ’ όψι σας ότι καμμιά προφητεία στον Λόγο του Θεού ποτέ δεν αποτυγχάνει. Ο Θεός του ουρανού και της γης μας βεβαιώνει: «Ούτω θέλει είσθαι ο λόγος μου ο εξερχόμενος εκ του στόματός μου· δεν θέλει επιστρέψει εις εμέ κενός, αλλά θέλει εκτελέσει το θέλημά μου, και θέλει ευοδωθή εις ό,τι αυτόν αποστέλλω.»—Ησ. 55:11.
ΠΕΡΙΠΑΤΕΙΤΕ ΣΤΙΣ ΟΔΟΥΣ ΤΟΥ ΘΕΟΥ ΤΩΡΑ
Βλέποντας ποια θαυμαστή προοπτική επιφυλάσσει ο ουράνιος Πατήρ μας για κείνους, οι οποίοι περιπατούν στις οδούς του, πώς θ’ ανταποκριθούμε σ’ όλα αυτά; Δεν θα θελήσωμε να εξοικειωθούμε περισσότερο με τον Θεό μας και τον Λόγο του; Ναι, θα θελήσωμε να τον μελετήσωμε, όχι απλώς ν’ ακούσωμε άλλους να μιλούν γι’ αυτόν. Θα θελήσωμε ν’ αποδείξωμε στον εαυτό μας όλα αυτά τα πράγματα, ώστε να κάνωμε την ελπίδα μας βεβαία. Θα κάνωμε καλά να μιμηθούμε τα άτομα εκείνα που επαινεί η Γραφή διότι ‘εξήταζαν καθ’ ημέραν τας γραφάς.’ (Πράξ. 17:11) Με μια τέτοια τακτική, καθημερινή μελέτη της Γραφής, θα μάθετε το θέλημα του Θεού και τις οδούς του.
Θα θελήσωμε ν’ ανταποκριθούμε στην αγάπη του Θεού περισσότερο, όχι μόνο με τη μελέτη του Λόγου του, αλλά με την εφαρμογή όλης της θείας εκπαιδεύσεως στη ζωή μας. Ο ίδιος ο Λόγος του μας λέγει: «Το τέλος της όλης υποθέσεως· Φοβού τον Θεόν, και φύλαττε τας εντολάς αυτού, επειδή τούτο είναι το παν του ανθρώπου.» (Εκκλησ. 12:13) Έχομε, λοιπόν, ανάγκη να εξοικειωθούμε με τις εντολές του, και να υπακούωμε σ’ αυτές ώστε ο Λόγος του Θεού να εφαρμόζεται μεταξύ μας.
Θέτοντας τον Λόγο του Θεού σ’ εφαρμογή στη ζωή μας σημαίνει, επίσης, υπακοή σ’ εκείνες τις εντολές που αφορούν τη βασιλεία του Θεού. Ο Ιησούς Χριστός, ο πρώτιστος Προφήτης του Θεού, προείπε ένα μεγάλο έργο διακηρύξεως για τις ημέρες μας όταν είπε: «Και θέλει κηρυχθή τούτο το ευαγγέλιον της βασιλείας εν όλη τη οικουμένη, προς μαρτυρίαν εις πάντα τα έθνη.» (Ματθ. 24:14) Έτσι το θέλημα του Θεού είναι να δοθή στη βασιλεία του η μεγίστη δυνατή δημοσιότης. Αυτό ήδη γίνεται, όχι μόνο με γραπτό λόγο, αλλά με τον προφορικό λόγο, με το στόμα. Αν πράγματι θέτετε τον γραπτό Λόγο του Θεού σ’ εφαρμογή στη ζωή σας, θα θελήσετε ν’ ανταποκριθήτε στην πρόσκλησι του Κυρίου Ιησού Χριστού και με πιστότητα να υποστηρίξετε τη βασιλεία του με το να είσθε ένας ειλικρινής κήρυξ της στους άλλους.
Η Αγία Γραφή—αυτή μόνον είναι ο Λόγος του Θεού! Μόνο με το να την μελετάτε και να την εφαρμόζετε στη ζωή σας μπορείτε να κάμετε το θέλημα του Θεού ώστε να περιπατήτε στις οδούς του αιωνίως.
[Υποσημειώσεις]
a Δη Γιούνιον Μπάιμπλ Κομπάνιον (Φιλαδέλφεια, Πενσυλβ. 1871) υπό Σ. Α. Άλλιμπον, σελ. 29, 30.
b Σύγχρονος Επιστήμη και Χριστιανική Πίστις (Χουήτον, Ιλλινόις, 1950), υπό μελών της Αμερικανικής Επιστημονικής Ενώσεως, σ. 22.
c Εγκυκλοπαιδεία (Νέα Υόρκη· 1882) Μακ Κλίντοκ και Στρονγκ, Τόμ. Α΄. σ. 596.
d Το Νέον Λεξικόν της Γραφής (Γκραντ Ράπιντς, Μίσσιγκαν 1963), εκδότης Ι. Δ. Ντούγκλας, σ. 889.
e Ιουδαϊκή Αρχαιολογία, Βιβλίον ΙΑ΄, Κεφ. Α΄, παρ. 1· Βλέπε, επίσης, Η Γραφή ως Ιστορία (Νέα Υόρκη· 1956), υπό Βέρνερ Κέλλερ, σ. 313.
f Αρχαιολογία και Βιβλική Ιστορία (Χουήτον, Ιλλιν.· 1950), υπό Ιωσήφ Π. Φρη, σ. 284.
g Περί του Ιουδαϊκού Πολέμου. Βιβλίον Ε΄, κεφάλαιον 12, παρ. 2, 3.
h Η Γραφή και η Αρχαιολογία (Γκραντ Ράπιντς, Μίσσ.· 1962), υπό Ι. Α. Θόμπσον, σ. 299.