Ουδείς Προφήτης εκ της Γαλιλαίας;
«ΠΗΓΑΙΝΕ προς βορράν για πλούτη, πήγαινε προς νότον για σοφία.» Αυτά συνεβούλευε μια Ιουδαϊκή παροιμία στην εποχή του Χριστού. Γιατί επενοήθη αυτή η παροιμία; Διότι, αν και η Γαλιλαία προς βορράν της Παλαιστίνης ήταν το πιο εύφορο μέρος της, εν τούτοις ο ναός, το Σάνχεδριν και οι εκπαιδευμένες τάξεις ευρίσκοντο προς νότον, στην Ιουδαία και στην Ιερουσαλήμ.
Η άποψις, εν τούτοις, της παροιμίας δεν ήταν εντελώς αληθινή. Η Γαλιλαία, με τις πολλές πλούσιες και ακμάζουσες πόλεις της, με το εύφορο έδαφός της και την παραγωγική της λίμνη, αφθονούσε σε υλικά πλούτη. Αλλ’ η Ιουδαία κι η Ιερουσαλήμ, παρά τους ισχυρισμούς των, δεν μπορούσαν ν’ αξιώσουν ότι υπερείχαν σε σοφία. Αφού αναγινώσκομε στον λόγον του Θεού ότι «αρχή σοφίας φόβος Ιεχωβά,» και ότι «θέλει οδηγήσει τους πράους εν κρίσει, και θέλει διδάξει τους πράους την οδόν αυτού,» στη Γαλιλαία μάλλον, παρά στην Ιουδαία, εξεδηλώθη η αληθινή σοφία, διότι ο λαός της ήταν πολύ πιο πράος και ευδίδακτος, εκδηλώνοντας πολύ περισσότερο φόβο του Ιεχωβά, πράγματα που προαπαιτούνται για τη θεία σοφία.—Ψαλμ. 111:10, ΜΝΚ· 25:9.
Κανείς δεν ήταν πιο πεπλανημένος από τους αυταρέσκους Φαρισαίους, οι οποίοι, ακούοντας τον Νικόδημο να λέγη για τον Γαλιλαίο Ιησού Χριστό: «Μήπως ο νόμος ημών κρίνει τον άνθρωπον, εάν δεν ακούση παρ’ αυτού πρότερον, και μάθη τι πράττει;» απήντησαν χλευαστικά και σαρκαστικά: «Μήπως και συ εκ της Γαλιλαίας είσαι; ερεύνησον και ιδέ, ότι προφήτης εκ της Γαλιλαίας δεν ηγέρθη.» Πόσο θλιβερά πεπλανημένοι ήσαν οι υπεροπτικοί εκείνοι Φαρισαίοι! Ο μεγαλύτερος προφήτης που είδε ποτέ ή θα ιδή αυτή η γη ήταν Γαλιλαίος. Εκτός απ’ αυτό, από τους δώδεκα αποστόλους, που εξέλεξε ο Γαλιλαίος εκείνος προφήτης, οι ένδεκα που παρέμειναν πιστοί ήσαν, επίσης, Γαλιλαίοι, εκείνος δε που έγινε προδότης ήταν Ιουδαίος.—Ιωάν. 7:51, 52.
Τι έκαμε τους Φαρισαίους να ομιλούν με τέτοια διάθεσι για τη Γαλιλαία; Μήπως υπήρχε μια τόσο έντονη διαφορά μεταξύ Ιουδαίας και Γαλιλαίας όπως φαίνεται να σημαίνη η παρατήρησίς των; Πραγματικά υπήρχε, και κατά πολλούς μάλιστα τρόπους. Η Ιουδαία και η Γαλιλαία, τα δύο κύρια θέατρα του κηρύγματος και της διδασκαλίας του Ιησού, διέφεραν σε κλίμα, σε εμφάνισι, σε φυσικούς πόρους, σε καρποφορία, σε ιδιοσυγκρασία και μάθησι των ανθρώπων και, το σπουδαιότερο απ’ όλα, στην ανταπόκρισι που παρείχε ο καθένας στη διακονία του Ιησού Χριστού και των αποστόλων του. Το να σημειώσωμε αυτές τις διαφορές θα αυξήση την κατανόησί μας και την εκτίμησι πολλών πραγμάτων που αναγράφονται στα θεόπνευστο Υπόμνημα για τη ζωή του Ιησού. Επιπρόσθετα, αυτή η πληροφορία εμπεριέχει κι ένα ζωτικό μάθημα για όλους όσοι εκζητούν την αλήθεια.
ΓΑΛΙΛΑΙΟΣ ΕΝΑΝΤΙΟΝ ΙΟΥΔΑΙΟΥa
Η Γαλιλαία στην εποχή του Χριστού ήταν ο κήπος της Παλαιστίνης, αν όχι του κόσμου όλου. Το κλίμα της ήταν κλίμα ο διαρκούς ανοίξεως. Είχε μια σπάνια ομορφιά και μια ασυνήθως γόνιμη παραγωγικότητα· κάθε είδους καρποί και καρύδια, καθώς και μέλι και σίτος, ήσαν άφθονα και υπερείχαν σε ποιότητα. Οι πόλεις της ήσαν πολλές και ευημερούσαν.
Όλα αυτά ήσαν σε έντονη αντίθεσι προς την Ιουδαία, η οποία τότε ήταν η λιγώτερο ελκυστική και λιγώτερο εύφορη χώρα όλης της Παλαιστίνης και της οποίας πολλές πόλεις παρήκμαζαν ή ήσαν ήδη ερειπωμένες. Τα καλοκαίρια της ήσαν θερμότερα, οι χειμώνες της ψυχρότεροι από της Γαλιλαίας. Ενώ δε η Θάλασσα της Γαλιλαίας περιείχε υπεραφθονία ψαριών, η Νεκρά θάλασσα, που έφθανε στα σύνορα της Ιουδαίας, γρήγορα εφόνευε όλα τα ψάρια που έφθαναν ως αυτήν μέσω του Ιορδάνου Ποταμού.
Υπήρχε σχεδόν τόσο μεγάλη διαφορά μεταξύ των Γαλιλαίων και των Ιουδαίων όσο και μεταξύ των χωρών των. Οι Ιουδαίοι θεωρούσαν τους Γαλιλαίους με μια κατά το μάλλον ή ήττον φανερή καταφρόνησι. Αυτή η στάσις από μέρους των πιθανώτατα ωφείλετο, εν μέρει, στο γεγονός ότι οι Γαλιλαίοι δεν ήσαν από τόσο αγνή καταγωγή όσο ήσαν οι Ιουδαίοι, διότι μεταξύ αυτών ήσαν και οι απόγονοι εκείνων, οι οποίοι είχαν αναγκαστικά περιτμηθή από τους Μακκαβαίους πριν έναν αιώνα, καθώς και στο γεγονός ότι οι Γαλιλαίοι συνολικά δεν ήσαν τόσο καλά εκπαιδευμένοι όσο οι Ιουδαίοι.
Οι Ιουδαίοι ήσαν αλαζονικοί, επιφυλακτικοί και θεωρούσαν τους εαυτούς των ως πραγματικούς τηρητάς του Νόμου. Μήπως οι Εβραϊκές Γραφές κατά το πλείστον δεν εγράφησαν κι αντεγράφησαν στην Ιουδαία; Είναι αληθές ότι οι Φαρισαίοι και οι Σαδδουκαίοι φιλονεικούσαν μεταξύ των πάντοτε, αλλ’ ήσαν ενωμένοι στη στάσι των απέναντι των ταπεινών Γαλιλαίων. Οι γραμματείς και οι Φαρισαίοι, ‘οι οποίοι εκάθισαν επί της καθέδρας του Μωυσέως,’ οι οποίοι έλεγαν αλλά δεν έπρατταν σύμφωνα με τους λόγους των, και οι οποίοι έδεναν φορτία βαρέα και δυσβάστακτα και τα επέθεταν στους ώμους των ανθρώπων, δεν ήθελαν όμως ούτε με τον δάκτυλόν των να τα κινήσωσι,’ ήσαν πρωτίστως Ιουδαίοι, οι δε Γαλιλαίοι εστέναζαν κάτω από τον θρησκευτικό ζυγό των.—Ματθ. 23:2-4.
Αντιθέτως, οι Γαλιλαίοι ήσαν άνθρωποι θερμοί, φιλόφρονες, σώφρονες κι ενθουσιώδεις, μολονότι μ’ ένα κάπως τραχύ εξωτερικό. Ο ορμητικός Πέτρος, και οι Ιάκωβος και Ιωάννης οι δύο «υιοί βροντής,» ήσαν τύποι χαρακτηριστικοί. Ελέγετο γι’ αυτούς τους Γαλιλαίους ότι ήσαν «υγιείς όσο και το κλίμα των, χαρωποί όσο κι ο ουρανός των.» Ακόμη κι όταν υπεκινούντο από θρησκευτική μισαλλοδοξία, ενεργούσαν διαφορετικά από τους Ιουδαίους. Όταν ωργίσθησαν με την απλή ομιλία του Ιησού στη συναγωγή της Ναζαρέτ, δεν προσεκόμισαν ψευδομάρτυρες και δεν εμηχανεύθησαν τη θανάτωσι του Ιησού, αλλά κατά παρόρμησιν , στην έξαψι της οργής των, επεδίωξαν να τον ρίξουν από τον κρημνό της πόλεώς των.—Μάρκ. 3:17· Λουκ. 4:28-30.
Οι θρησκευτικοί ηγέται της Ιερουσαλήμ υπέβλεπαν τον κοινό λαό, τους γεωργούς, τους αλιείς και άλλους, που ησχολούντο σε έντιμη χειρωνακτική εργασία, στην οποίαν ησχολούντο οι περισσότεροι από τους Γαλιλαίους. Οι τελευταίοι περισσότερο εφρόντιζαν για ένα καλό όνομα οι πρώτοι για πλούτη. Οι Γαλιλαίοι, μολονότι δεν λογομαχούσαν για τις ωραιότητες του νόμου, ωστόσο έπαιρναν στο σοβαρά τη λατρεία του Θεού. Οι Γαλιλαίοι ετόνιζαν τον γραπτό νόμο· οι Ιουδαίοι την παράδοσι των πρεσβυτέρων.
Οι Γαλιλαίοι πιστά μετέβαιναν στην Ιερουσαλήμ για τις ετήσιες εορτές και, ενώ οι Ιουδαίοι είχαν τη συνήθεια ν’ αφιερώνουν πράγματα σε ιερείς, οι Γαλιλαίοι συχνότερα αφιέρωναν τις προσφορές των στον Ιεχωβά Θεό. Στους Ιουδαίους η θρησκεία ήταν κατά το πλείστον υπόθεσις τύπων· στους Γαλιλαίους ήταν υπόθεσις καρδιάς, προσωπικής σχέσεως με τον Θεό, όπως τονίζεται από τους προφήτας. Στους Ιουδαίους η ελευθερία από τον Ρωμαϊκό ζυγό ήταν κατά το πλείστον ζήτημα πολιτικής· στους Γαλιλαίους ήταν ελευθερία και θρίαμβος της δικαιοσύνης.
Η ΔΙΑΚΟΝΙΑ ΤΟΥ ΙΗΣΟΥ ΣΤΗ ΓΑΛΙΛΑΙΑ
Ο Ιεχωβά Θεός με τη σοφία του εφρόντισε ώστε ο Ιησούς να γεννηθή στην Ιουδαία, στη Βηθλεέμ, για να εκπληρώση τις προφητείες του και σύμφωνα με τη βασιλική καταγωγή του Ιησού και τον μελλοντικό του ρόλο ως Βασιλέως των βασιλέων. Ταυτόχρονα κατηύθυνε τα πράγματα έτσι ώστε ο Ιησούς ν’ ανατραφή στη Γαλιλαία, στη χώρα που είχε το πιο ευνοϊκό περιβάλλον για τη νεότητα του Ιησού καθώς και το πιο ευνοϊκό έδαφος για το κήρυγμα και τη διδασκαλία του αφότου είχε αρχίσει την επίγεια διακονία του. Όπως ο Ιωάννης ο Βαπτιστής έτυχε καλής υποδοχής στη Γαλιλαία, έτσι κι ο Ιησούς. Αλλά με τον ζήλο του για δικαιοσύνη ο Ιωάννης κατήγγειλε την κακή πορεία του Ηρώδου Αντίπα, με αποτέλεσμα να φυλακίση τον Ιωάννη ο Ηρώδης.
«Ακούσας δε ο Ιησούς ότι ο Ιωάννης παρεδόθη, ανεχώρησεν εις την Γαλιλαίαν. Και αφήσας την Ναζαρέτ [όπου είχε ανατραφή], ήλθε και κατώκησεν εις Καπερναούμ [τη μεγαλύτερη πόλι της Γαλιλαίας] την παραθαλασσίαν, εν τοις ορίοις Ζαβουλών και Νεφθαλείμ· δια να πληρωθή το ρηθέν δια Ησαΐου του προφήτου, λέγοντος, “Γη Ζαβουλών και γη Νεφθαλείμ, κατά την οδόν της θαλάσσης, πέραν του Ιορδάνου, Γαλιλαία των εθνών· ο λαός ο καθήμενος εν σκότει είδε φως μέγα, και εις τους καθημένους εν τόπω και σκιά θανάτου, φως ανέτειλεν εις αυτούς.” Από τότε ήρχισεν ο Ιησούς να κηρύττη και να λέγη, Μετανοείτε· διότι επλησίασεν η βασιλεία των ουρανών.»—Ματθ. 4:12-17.
Οι Γαλιλαίοι που ήσαν οι ίδιοι ταπεινοί και πράοι κι εκζητούσαν ένθερμα την έλευσι του Μεσσίου και της βασιλείας του Θεού, δεν ήταν παράδοξο ότι ανταπεκρίθησαν στο άγγελμα και στον τρόπο με τον οποίον το παρουσίαζε ο Ιησούς κηρύττοντας «εν ταις συναγωγαίς αυτών, εις όλην την Γαλιλαίαν,» και μετά το οποίον ο Ιησούς «πάλιν εισήλθεν εις Καπερναούμ,» τον τόπον της κατοικίας του. Διόλου δεν είναι πιθανόν ότι στην Ιουδαία η επί του όρους ομιλία του, με τα σαφή λόγια του περί του τι ήταν αληθινά σπουδαίο, θα εγίνετο δεκτή με τον ίδιο τρόπο που είχε γίνει δεκτή στη Γαλιλαία, όταν είχε ομιλήσει ο Ιησούς. Εκεί όχι μόνο άκουσαν ό,τι είχε πει ο Ιησούς, αλλά κι εντυπωσιάσθησαν πολύ: «Εξεπλήττοντο οι όχλοι δια την διδαχήν αυτού. Διότι εδίδασκεν αυτούς ως έχων εξουσίαν, και ουχί ως οι γραμματείς.» Ως αποτέλεσμα, «Ότε . . . κατέβη από του όρους, ηκολούθησαν αυτόν όχλοι πολλοί.»—Μάρκ. 1:39· 2:1· Ματθ. 7:28 έως 8:1.
Η διδασκαλία του Ιησού ήταν απλή, όχι περιελιγμένη, ασαφής ή πολυσύνθετη· οι απλές παραβολές του προσείλκυαν αυτούς τους Γαλιλαίους. Όχι ότι κι εδώ, επίσης, δεν συναντούσε αδιαφορία κι εναντίωσι. Εσημειώσαμε ήδη του καιρό που οι συμπατριώται του ήθελαν να τον ρίξουν από τον βράχο στον οποίον ήταν κτισμένη η πόλις. Γι’ αυτή την ίδια του πατρίδα ο Ιησούς είπε: «Δεν είναι προφήτης άνευ τιμής, ειμή εν τη πατρίδι αυτού, και εν τη οικία αυτού.» Και για τρεις άλλες πόλεις της Γαλιλαίας ο Ιησούς ανεφώνησε: «Ουαί εις σε, Χοραζίν· ουαί εις σε Βηθσαϊδά· διότι εάν εν τη Τύρω και Σιδώνι ήθελον γείνει τα θαύματα τα γενόμενα εν τω μέσω υμών»—όπου, εν τούτοις, είχε δώσει μια ενδεικτική μαρτυρία—«προ πολλού ήθελον μετανοήσει καθήμεναι εν σάκκω και σποδώ. . . . Και συ, Καπερναούμ, ήτις υψώθης έως του ουρανού, θέλεις καταβιβασθή έως άδου.» Και οι τρεις αυτές πόλεις κατεβιβάσθησαν ως τον άδη, διότι δεν υπάρχουν πια σήμερα. Εν τούτοις, αυτοί δεν ήσαν οι ισχυρότεροι λόγοι καταγγελίας του. Εκείνους τους εφύλαξε για την Ιερουσαλήμ: «Δεν είναι δυνατόν προφήτης να απολεσθή έξω της Ιερουσαλήμ.»—Ματθ. 13:57· Λουκ. 10:13-15· 13:33.
Η ΙΟΥΔΑΙΑ ΔΕΝ ΠΑΡΗΜΕΛΗΘΗ
Επειδή τα συνοπτικά ευαγγέλια πραγματεύονται κυρίως τη διακονία του Ιησού στη Γαλιλαία, μερικοί ήχθησαν στο συμπέρασμα ότι ο Ιησούς παρημέλησε την Ιουδαία, αλλά δεν έγινε αυτό. Όχι ότι δεν μπορούσε να διακονήση τους Ιουδαίους χωρίς να πάη στην περιοχή των, διότι η αφήγησις λέγει ότι πολλοί όχλοι ήρχοντο από την Ιουδαία για ν’ ακούσουν τον Ιησούν, όπως έκαναν πολλοί γραμματείς και Φαρισαίοι.—Λουκ. 5:17.
Ωστόσο ο Ιησούς εδίδαξε δια μακρών και κατ’ επανάληψιν στην Ιερουσαλήμ, όπως τονίζει ο Ιωάννης ομιλώντας για τα ταξίδια του Ιησού στην Ιερουσαλήμ για την εορτή του πάσχα. Εξ άλλου, μήπως δεν εδήλωσε ο Ιησούς, όταν εξέφερε καταδίκη εναντίον της Ιερουσαλήμ: «Ποσάκις ηθέλησα να συνάξω τα τέκνα σου, καθ’ ον τρόπον συνάγει η όρνις τα ορνίθια εαυτής υπό τας πτέρυγας, και δεν ηθελήσατε;» Και δεν είπε, όταν εδικάζετο ενώπιον του Σάνχεδριν: «Καθ’ ημέραν εκαθήμην πλησίον υμών διδάσκων εν τω ιερώ, και δεν με επιάσατε»;—Ματθ. 23:37· 26:55.
Πραγματικά, ο Ιησούς δεν θα εδικαιολογείτο στην έντονη καταγγελία του εναντίον της Ιερουσαλήμ και των θρησκευτικών ηγετών της αν δεν τους είχε δώσει πλήρη μαρτυρία. Επίσης, η φιλία του με τον Λάζαρο, τη Μαρία και τη Μάρθα, που κατοικούσαν στην Ιουδαία κοντά στην Ιερουσαλήμ, θα πιστοποιούσε ότι ήταν συχνός επισκέπτης των κι έτσι πρέπει να εκήρυττε συχνά επίσης στην Ιουδαία .Όχι, ο Ιησούς εστάλη σε όλα τα απολωλότα πρόβατα του οίκου Ισραήλ και δεν παρημέλησε κανένα απ’ αυτά. Στο τελευταίο έτος της διακονίας του εδαπάνησε περισσότερον καιρό στη Γαλιλαία, αλλά μόνο διότι εγνώριζε ότι ο καιρός του δεν είχε έλθει ακόμη: «Και περιεπάτει ο Ιησούς μετά ταύτα εν τη Γαλιλαία· διότι δεν ήθελε να περιπατή εν τη Ιουδαία, επειδή οι Ιουδαίοι εζήτουν να θανατώσωσιν αυτόν.»—Ιωάν. 7:1.
Κατόπιν, μήπως οι Ματθαίος, Μάρκος και Λουκάς, που έγραψαν συνοπτικά, μας δίνουν μια μονόπλευρη εικόνα της διακονίας του Ιησού; Όχι κατ’ ανάγκην. Όπως και σήμερα η έκτασις, στην οποία έχει ένας ν’ αφηγηθή πείρες από το κήρυγμα, εξαρτάται μάλλον από τον αριθμό των προθύμων ν’ ακούσουν παρά από τον πραγματικό χρόνο που εδαπανήθη στο κήρυγμα, έτσι και μ’ εκείνους που κατέγραψαν για μας τις πείρες που είχε ο Ιησούς στη διακονία του. Οι ευθείς, ένθερμοι, ειλικρινείς, ταπεινοί και άδολοι Γαλιλαίοι απλώς ανταπεκρίθησαν πιο πρόθυμα στη διακονία του Ιησού παρά ο αλαζονικός, πλούσιος και πολυμαθής λαός της Ιουδαίας, και ειδικά στην Ιερουσαλήμ.
Εφόσον Ιουδαίοι από την Ιουδαία ακολούθησαν τον Ιησούν στη Γαλιλαία και Ιουδαίοι από τη Γαλιλαία ακολούθησαν τον Ιησούν στην Ιουδαία, μπορεί κάλλιστα να συνέβη ώστε το πλήθος που επευφήμησε τον Ιησούν ως βασιλέα πέντε μέρες πριν από τον θάνατό του ν’ απετελείτο κατά μέγα μέρος από Γαλιλαίους, οι οποίοι ακολουθούσαν τον Ιησούν ή ήλθαν για την εορτή του πάσχα. Μπορεί πολύ πιθανώς εξαιτίας αυτών να εφοβούντο οι ηγέται της Ιερουσαλήμ να συλλάβουν τον Ιησούν την ημέρα. Το γεγονός ότι, μετά την άρσιν του σώματος του σώματος από το ξύλο του μαρτυρίου, «ηκολούθησαν . . . γυναίκες, αίτινες είχον έλθει μετ’ αυτού από της Γαλιλαίας», οι οποίες εφρόντισαν να αλείψουν με μύρα το σώμα του, φαίνεται να εσήμαινε τούτο. Πολύ πιθανώς, επίσης, ο όχλος που εκραύγαζε ζητώντας τον θάνατο του Ιησού στη δίκη του, απετελείτο κατά μέγα μέρος από Ιουδαίους, τους πιο εύκολα επηρεασμένους από τον κλήρο της Ιερουσαλήμ.—Λουκ. 5:17· 23:55· Ματθ. 27:20-25.
Δεν υπάρχει αμφισβήτησις ότι οι Φαρισιαίοι, που μιλούσαν τόσο ταπεινωτικά για τη Γαλιλαία, επέτρεψαν στην προκατάληψι να τους τυφλώση απέναντι της αληθείας και των πραγμάτων. Βρίσκουν το αντίστοιχό τους στον φαρισαϊκό κλήρο των ημερών μας. Έτσι, μια κριτική που εμφαίνεται κατ’ επανάληψιν σε θρησκευτικά δημοσιεύματα είναι ότι μεταξύ των Χριστιανών μαρτύρων του Ιεχωβά στην κοινωνία Νέου Κόσμου υπάρχουν συγκριτικά λόγοι απόφοιτοι πανεπιστημίων ή άνθρωποι ανωτέρας μαθήσεως. Σε οποιονδήποτε βαθμό κι αν αληθεύη αυτό, είναι εντελώς άσχετο με το άγγελμα που φέρουν οι μάρτυρες του Ιεχωβά. Πραγματικά, αυτό είναι επιχείρημα υπέρ αυτών, διότι μήπως ο απόστολος Παύλος, που ήταν ο ίδιος ένας πολυμαθής άνθρωπος, δεν έγραψε ότι όχι πολλοί σοφοί κατά σάρκα, ή ισχυροί κι ευγενείς εκλήθησαν; και δεν συνέβαινε αυτό ακριβώς και στην εποχή του Ιησού;—1 Κορ. 1:26.
Επομένως, μην αφήνετε την κοινωνική τάξι ή τη μόρφωσι, τη φυλή ή τη μάθησι να σας υποκλέψουν την ικανότητα να εξετάσετε με ειλικρινή διάνοια και καρδιά το άγγελμα που σας φέρουν οι μάρτυρες του Ιεχωβά. Παραβάλετέ το με την Αγ. Γραφή σας και κατόπιν ενεργήστε σύμφωνα με ό,τι διαπιστώνετε ότι είναι αληθές. Ας έχουν όλοι υπ’ όψιν ότι ενώπιον του Θεού μια καλή καρδιά έχει περισσότερη αξία από ένα γεμάτο κεφάλι!
[Υποσημειώσεις]
a Ιστορικά συγγράμματα, όπως είναι Η Γαλιλαία στην Εποχή του Χριστού υπό Μέριλ, Ο Κόσμος Που Εγνώριζε ο Ιησούς υπό Ντην, Πού Εβάδισε ο Ιησούς υπό Φηλντ, Η Ζωή του Χριστού υπό Νεάνδρου και Η Ζωή του Ιησού υπό Γκούντσπηντ συμπληρώνουν τη Γραφική αφήγησι γι’ αυτή την πληροφορία.
[Χάρτης στη σελίδα 485]
(Για το πλήρως μορφοποιημένο κείμενο, βλέπε έντυπο)
ΓΑΛΙΛΑΙΑ
Η ΜΕΓΑΛΗ ΘΑΛΑΣΣΑ
ΘΑΛΑΣΣΑ ΤΗΣ ΓΑΛΙΛΑΙΑΣ