Πληρώνετε για τις Αμαρτίες Σας μετά Θάνατον;

Όλες σχεδόν οι θρησκείες του κόσμου απαντούν Μάλιστα. Αλλά τι λέγει η Αγία Γραφή;

ΠΛΗΡΩΝΕΤΕ για τις αμαρτίες σας μετά θάνατον, ειδικά σ’ ένα καθαρτήριο; Ναι, λέγουν πάρα πολλοί από τις κοσμικές θρησκείες. Ο ευσεβής Κινέζος πιστεύει ότι «ένα πνεύμα περιφέρεται στο καθαρτήριο επί δύο χρόνια μετά θάνατον και πρέπει να βοηθηθή ώσπου να μπορέση να μπη στον ουρανό.» Για να βοηθήσουν αυτά τα πνεύματα, οι Κινέζοι στους περασμένους χρόνους συνήθιζαν να προσφέρουν θυσίες, αλλά τώρα καίουν σπίτια κατασκευασμένα από χαρτί ειδικά γι’ αυτόν τον σκοπό.¹ Υπάρχει μια εξονυχιστική περιγραφή των βασανιστηρίων του καθαρτηρίου στα ιερά συγγράμματα του Βουδδισμού.²

Πραγματικά, μας λέγεται ότι «κάτι ανάλογα με το καθαρτήριο μπορεί να βρεθή σε πλείστες θρησκείες. Έτσι, οι θεμελιώδεις ιδέες περί μιας ενδιαμέσου καταστάσεως μετά θάνατον κι ενός εξαγνισμού προπαρασκευαστικού της τελείας ευλογητότητος συναντώνται στον Ζωροάστρη, ο οποίος λαμβάνει τις ψυχές μέσω δώδεκα σταδίων, ώσπου να εξαγνισθούν επαρκώς για να εισέλθουν στον ουρανό· οι δε Στωικοί εφαντάσθησαν ένα ενδιάμεσο τόπο διαφωτίσεως», τον οποίον εκάλεσαν εμπύρωσιν, δηλαδή, τόπον πυρός.³

Όσον αφορά τον «Χριστιανικό κόσμο», μολονότι σποραδικά ένας Διαμαρτυρόμενος κληρικός μπορεί να παραδέχεται τη διδασκαλία περί καθαρτηρίου,⁴ είναι ειδικά γνωστό ότι πρόκειται για μια διδασκαλία της Ρωμαιοκαθολικής Εκκλησίας. Η Καθολική Σύνοδος του Τρεντ είπε: «Η Καθολική Εκκλησία, διδαγμένη από το Άγιο Πνεύμα, εδίδαξε από τις Ιερές Γραφές κι από την αρχαία παράδοσι των Πατέρων . . . ότι υπάρχει ένα καθαρτήριον, και ότι οι ψυχές που φυλάσσονται εκεί μέσα βοηθούνται από τις δεήσεις των πιστών, αλλά κυρίως από την ευπρόσδεκτη θυσία της Αγίας Τραπέζης· η Ιερά Σύνοδος εντέλλεται στους Επισκόπους να προσπαθούν επιμελώς, όπως η υγιαίνουσα διδασκαλία . . . περί καθαρτηρίου διδάσκεται παντού, κηρύττεται, διακρατήται και πιστεύεται από τους πιστούς.»⁵ Είναι, λοιπόν, μια διδασκαλία της Καθολικής εκκλησίας το ότι πληρώνετε πράγματι για τις αμαρτίες σας μετά θάνατον.

Μολονότι αυτή είναι η επίσημη θέσις της Ρωμαιοκαθολικής Εκκλησίας, υπάρχει η μεγαλύτερη αοριστία για τις λεπτομέρειες αυτής της διδασκαλίας. Πού ακριβώς βρίσκεται το καθαρτήριο; Πόση είναι η διάρκεια των βασανισμών και πώς μπορεί ένας να πη πότε οι προσφιλείς του έφθασαν τελικά στον ουρανό; Ιδιαίτερα μάλιστα υπάρχει αοριστία και θετική διαφορά γνώμης ως προς την ακριβή φύσι του βασανισμού.

Ο Ιησουίτης συγγραφεύς Ρ. Γ. Γκλήζον λέγει: «Πρέπει να παρατηρήσωμε ότι κατά καιρούς το καθαρτήριο παρουσιάσθη ως ένας πραγματικός προθάλαμος του άδου και τούτο από θεολόγους ουχί μικρής αξίας. Οι ψυχές που είναι φυλακισμένες εκεί βασανίζονται από δαίμονας, όπως μας λέγεται· οι βασανισμοί των είναι πιο έντονοι απ’ ό,τι μπορεί κανείς να φαντασθή εδώ στη γη.» Εν τούτοις, δεν είναι όλοι τόσο βέβαιοι. Όπως σημειώνει επίσης ο Γκλήζον: «Όταν ο Βελλαρμίν μας λέγη ότι είναι πράγματι βέβαιο ότι η οδύνη του πυρός υπάρχει στο καθαρτήριο, αλλ’ ότι η λέξις ‘πυρ’ μπορεί να νοηθή με μεταφορική ή με κατάλληλη έννοια, ότι μπορεί ν’ αναφέρεται σε πόνο αισθήσεως ή σε πόνο απωλείας, πραγματικά μας αφήνει λίγα που να είναι σαφή στις πεποιθήσεις μας.»⁵

Πραγματικά, υπάρχουν μερικοί Καθολικοί, που υποστηρίζουν μάλιστα ότι οι ευρισκόμενοι στο καθαρτήριο είναι πιο ευτυχείς απ’ εκείνους που είναι στη γη. Πράγματι, «Η Αικατερίνη της Γενούης εμφατικά μας διαβεβαιώνει ότι καμμιά χαρά επάνω στη γη δεν συγκρίνεται με τη χαρά του καθαρτηρίου, καμμιά χαρά πράγματι εκτός από τη χαρά του ιδίου του ουρανού.»⁵ Αλλ’ αν είναι έτσι, θα μπορούσε κάλλιστα να ερωτηθή τι είδους εμπόδιο υποτίθεται ότι είναι το καθαρτήριο, και γιατί λέγονται προσευχές για κείνους που είναι μέσα σ’ αυτό, αν διάγουν καλύτερα απ’ εκείνους που είναι στη γη; Αληθινά, πολλή ασάφεια υπάρχει σ’ αυτό το θέμα.

Δεν είναι εκπληκτικό, λοιπόν, ότι η ίδια Σύνοδος του Τρεντ, που καθώρισε το καθαρτήριο, ταυτόχρονα ενουθέτησε τον Καθολικό κλήρο ότι «δεν πρέπει να επιτρέπουν αβεβαιότητες ή πράγματα που έχουν τη μορφή του ψεύδους να λέγονται ή να τυγχάνουν χειρισμού, και πρέπει ν’ απαγορεύουν ως σκανδαλώδη και προσβλητικά όσα εξυπηρετούν την περιέργεια ή τη δεισιδαιμονία ή δίνουν την αίσθησι του ποταπού κέρδους. Οι επίσκοποι ας φροντίζουν ώστε οι προσευχές . . . να μη γίνωνται κατά ένα μηχανικό τρόπο αλλά μ’ επιμέλεια και ακρίβεια».⁶

Η ΦΩΝΗ ΤΗΣ ΠΑΡΑΔΟΣΕΩΣ;

«Οι Καθολικοί Ευχαριστούν τον Θεό Που ΥΠΑΡΧΕΙ ένα Καθαρτήριο.» Έτσι λέγει μια διαφήμισις υπό την προστασία των Ιπποτών του Κολόμπους. Μεταξύ των ισχυρισμών, που έγιναν σ’ αυτές τις διαφημίσεις για την ύπαρξι καθαρτηρίου, είναι το ότι «οι πατέρες και διδάκτορες της Εκκλησίας ομιλούν κατ’ επανάληψιν για τους πρώτους Χριστιανούς, που προσηύχοντο για τους νεκρούς.» Επίσης ότι «Ο Τερτυλλιανός, τον δεύτερον αιώνα, ενουθέτησε ‘την πιστή σύζυγο να προσεύχεται για την ψυχή του αποθανόντος συζύγου της’. Τον τέταρτον αιώνα ο Ιστορικός Ευσέβιος, ο Άγιος Κύριλλος της Ιερουσαλήμ, ο Άγιος Ευφραίμιος, ο Άγιος Αμβρόσιος κι ο Άγιος Ιωάννης ο Χρυσόστομος, όλοι μιλούν για προσευχές για τις ψυχές που εξέλιπαν.»

Αλλά το ότι οι ισχυρισμοί αυτοί προϋποθέτουν περισσότερα απ’ όσα δικαιολογούν τα γεγονότα είναι προφανές από τη μαρτυρία μιας εγκύρου πηγής, ότι «είναι αδύνατο να τονισθή σε κάποιο σύγγραμμα των πρώτων τεσσάρων αιώνων οποιαδήποτε περικοπή που να περιγράφη την κατάστασι κάποιου από τους πιστούς εκλιπόντας ως κατάστασι οξέος βασανισμού. . . . Ακόμη λιγώτερο δυνατόν θα ήταν να καταδειχθή ότι η ενδιάμεση κατάστασις εθεωρείτο απ’ αυτούς ως κατάστασις στην οποία εγίνετο ικανοποίησις για την αμαρτία.»⁷ Αυτό περαιτέρω εξάγεται από την αοριστία, με την οποία η Ανατολική Ορθόδοξος Εκκλησία παρουσιάζει τη διδασκαλία της περί καθαρτηρίου. Έτσι, η φωνή της παραδόσεως απέχει πολύ από το να είναι θετική σχετικά με τούτο.

Αλλά και αν ακόμη η φωνή της παραδόσεως δεν ήταν διφορούμενη, αφ’ εαυτής της δεν θ’ απεδείκνυε την ύπαρξι καθαρτηρίου. Γιατί όχι; Διότι οι συγγραφείς των Χριστιανικών Ελληνικών Γραφών προειδοποίησαν ότι θα εγίνετο αποστασία από την αληθινή πίστι μετά την αναχώρησί των, πραγματικά, αυτό άρχισε και στην εποχή τους ακόμη. Εξ άλλου, είναι παραδεδεγμένον ότι μέρος αυτής της παλαιάς μαρτυρίας, που ελέγετο ότι ευνοούσε τη διδασκαλία περί καθαρτηρίου, πρέπει ν’ αποδοθή στην «επιβίωσι προ-Χριστιανικών εθίμων.»⁵​—Πράξ. 20:29, 30· 1 Ιωάν. 2:18.

ΓΡΑΦΙΚΗ

Λέγεται, επίσης, ότι η διδασκαλία περί καθαρτηρίου βρίσκει υποστήριξι στις Γραφές. Μεταξύ των κυριοτέρων εδαφίων, που χρησιμοποιούνται για ν’ αποδειχθή αυτό είναι το 1 Κορινθίους 3:11-15, που λέγει: «Διότι θεμέλιον άλλο ουδείς δύναται να θέση παρά το τεθέν, το οποίον είναι ο Ιησούς Χριστός. Εάν δε τις εποικοδομή επί το θεμέλιον τούτο, χρυσόν, άργυρον, λίθους τιμίους, ξύλα, χόρτον, καλάμην​—εκάστου το έργον θέλει φανερωθή, διότι η ημέρα του Κυρίου θέλει φανερώσει αυτό, εφόσον η ημέρα πρόκειται ν’ αποκαλυφθή εν πυρί. Το πυρ θέλει δοκιμάσει την ποιότητα του έργου εκάστου: εάν το έργον αυτού το οποίον επωκοδόμησε μένη, θέλει λάβει μισθόν εάν το έργον αυτού κατακαή, θέλει απολέσει τον μισθόν του, αυτός όμως θέλει σωθή, πλην ούτως ως δια πυρός.»​—Μετάφρασις Καθολ. Συναδελφ.

Μπορεί αυτό το χωρίον να χρησιμοποιηθή για ν’ αποδείξη ένα καθαρτήριο; Όχι, δεν μπορεί. Εν πρώτοις, εφόσον τα έργα ενός Χριστιανού δεν είναι κατά γράμμα χρυσός και άργυρος, χόρτος ή καλάμη, ούτε το πυρ δεν θα ήταν κατά γράμμα. Δεύτερον, το πυρ λέγεται ότι καταναλίσκει το έργον ενός, αν δεν είναι έργον του ορθού είδους. Ασφαλώς δεν είναι τα έργα εκείνα που πηγαίνουν στο καθαρτήριο. Τρίτον, η δήλωσις είναι ότι το άτομον θα σωθή «ως δια πυρός», όχι πραγματικά δια πυρός. Προφανώς, ο Μονσινιόρ Νοξ, προσπαθώντας να κάμη αυτό το εδάφιο να λέγη περισσότερα απ’ όσα πράγματι λέγει, το απέδωσε ως εξής: «Εν τούτοις αυτός ο ίδιος θέλει σωθή, καίτοι μόνον όπως σώζονται άνθρωποι διερχόμενοι μέσω πυρός.»

Για ποιο πράγμα, λοιπόν, ομιλεί ο Παύλος στην επιστολή 1 Κορινθίους 3:11-15; Ο χρυσός, ο άργυρος και οι πολύτιμοι λίθοι αντέχουν στις φλόγες, αλλά το ξύλο, το χόρτο και το άχυρο δεν αντέχουν. Ομοίως, έργα τα οποία ο Θεός επιδοκιμάζει δεν καταστρέφονται από τις κρίσεις του, αλλ’ οι πεπλανημένες διδασκαλίες και τα έργα δεν μπορούν ν’ ανθέξουν στις πύρινες δοκιμασίες του Ιεχωβά. Αν εκείνος που κάνει αυτά τα τελευταία έργα είναι διατεθειμένος να υποστή την απώλειά των, όταν αντιμετωπίση συμβουλή ή κρίσι από τον λόγον της αληθείας του Θεού, τότε θα σωθή με αυτόν τον καθαρισμό, σαν μέσ’ από φωτιά. Ο Χριστιανός διάκονος στο έργον του φυτεύματος και ποτίσματος πρέπει να προσέχη πώς εργάζεται, να οικοδομή με ανθεκτικά υλικά, κάνοντας όλα σε αρμονία με την αλήθεια και σύμφωνα με το παράδειγμα που εδόθη από τον Χριστό Ιησού.​—1 Κορ. 3:5-10.

Το κατά Ματθαίον 5:25, 26 (Καθολ. Συναδελφ.) είναι άλλο ένα χωρίον, που παρατίθεται για ν’ αποδειχθή ότι υπάρχει καθαρτήριον: «Ειρήνευσον με τον αντίδικόν σου ταχέως, ενόσω είσαι καθ’ οδόν μετ’ αυτού· μήποτε σε παραδώση ο αντίδικος εις τον κριτήν, και ο κριτής σε παραδώση εις τον υπηρέτην, και ριφθής εις φυλακήν. Αληθώς σοι λέγω, Δεν θέλεις εξέλθει εκείθεν, εωσού αποδώσης το έσχατον λεπτόν.» Αλλ’ αυτό, που εξετάζει ενταύθα ο Ιησούς, δεν είναι η πληρωμή γι’ αμαρτίες μετά θάνατον, αλλ’ είναι η σύνεσις για τον διακανονισμό υποθέσεων εξωδίκως. Με καμμιά έντασι της φαντασίας δεν μπορεί αυτό να χρησιμοποιηθή για ν’ αποδειχθή το καθαρτήριο. Μόνο αν το ίδιο το καθαρτήριο απεδεικνύετο θα μπορούσε να λεχθή ότι αυτή η αρχή εφαρμόζεται σ’ αυτό. Εκτός απ’ αυτό, τα λόγια του Ιησού υπονοούν ότι ένας οποιοσδήποτε μπορεί να διαφύγη την ποινή, η οποία είναι κάτι που το αρνούνται όσοι διδάσκουν καθαρτήριον.

Κι άλλο ένα χωρίον, που χρησιμοποιείται για τη διδασκαλία περί καθαρτηρίου, περιέχει αυτά τα λόγια του Ιησού: «Όστις όμως είπη κατά του πνεύματος του αγίου, δεν θέλει συγχωρηθή εις αυτόν, ούτε εν τούτω τω κόσμω, ούτε εν τω μέλλοντι κόσμω.» (Ματθ. 12:32, Καθολ. Συναδελφ.) Λέγουν ότι αυτό υπονοεί συγχώρησι στον μέλλοντα κόσμο, και για να γίνη αυτό πρέπει να υπάρχη καθαρτήριο. Αλλά δεν είναι έτσι. Πρώτον, η βασική έννοια της περικοπής αυτής είναι απλώς ότι αυτή η αμαρτία εναντίον του αγίου πνεύματος είναι ασυγχώρητη σε οποιονδήποτε καιρό, ακόμη και στον ‘μέλλοντα κόσμον’ δεν θα υπάρξη πρόβλεψις για τέτοια συγχώρησι. (Παραβάλατε με Μάρκον 3:29) Η Αγία Γραφή ομιλεί για μια ανάστασι κρίσεως για κείνους που έπραξαν τα φαύλα, αλλ’ όχι και εκουσίως.

Όταν λάβη χώραν εκείνη η ανάστασις, θα υπάρξη ευκαιρία για τους τοιούτους ν’ αποκτήσουν αιώνια ζωή με την υπακοή των, αλλά θα είναι, επίσης, δυνατόν λόγω παρακοής τότε ν’ αμαρτήσουν εναντίον του αγίου πνεύματος. Αυτό θ’ αποδειχθή ότι είναι μια ασυγχώρητη αμαρτία γι’ αυτούς, και θα έχη ως αποτέλεσμα την αιώνια καταστροφή τους.​—Πράξ. 24:15· Ιωάν. 5:28, 29· Αποκάλ. 20:11-15.

Η ΑΠΑΝΤΗΣΙΣ ΤΗΣ ΓΡΑΦΗΣ

Πληρώνετε για τις αμαρτίες σας μετά θάνατον; Όχι κατά τη Γραφή, τον λόγον του Θεού. Εν πρώτοις, η Γραφή μάς λέγει ότι ο άνθρωπος δεν έχει ψυχή, αλλά είναι ψυχή: «Και έπλασε Κύριος ο Θεός τον άνθρωπον από χώματος εκ της γης· και ενεφύσησεν εις τους μυκτήρας αυτού πνοήν ζωής, και έγεινεν ο άνθρωπος εις ψυχήν ζώσαν.» Δεύτερον, η Γραφή πιστοποιεί ότι η ψυχή είναι θνητή, όχι αθάνατη: «Η ψυχή η αμαρτάνουσα, αυτή θέλει αποθάνει.» «[Ο Ιησούς] παρέδωκε την ψυχήν αυτού εις θάνατον.» Και, τρίτον, μας βεβαιώνει ότι οι νεκροί δεν έχουν συνείδησιν: «Οι ζώντες γνωρίζουσιν ότι θέλουσιν αποθάνει· αλλ’ οι νεκροί δεν γνωρίζουσιν ουδέν, ουδέ έχουσι πλέον απόλαυσιν . . . η αγάπη αυτών, και το μίσος αυτών, και ο φθόνος αυτών, ήδη εχάθη. . . . Πάντα όσα εύρη η χειρ σου να κάμη, κάμε κατά την δύναμίν σου· διότι δεν είναι πράξις, ούτε λογισμός, ούτε γνώσις, ούτε σοφία, εν τω άδη όπου υπάγεις.»​—Γεν. 2:7· Ιεζ. 18:20· Ησ. 53:12· Εκκλησ. 9:5, 6, 10.

Αν, λοιπόν, ο άνθρωπος είναι ψυχή αντί να έχη ψυχή, και αν αυτή η ψυχή είναι θνητή, και αν στον θάνατο αφανίζωνται οι σκέψεις του, τότε πώς θα μπορούσε ο άνθρωπος να έχη συναίσθησι στο καθαρτήριο μετά θάνατον;

Η ιδέα του εξιλασμού για τις αμαρτίες με βασανισμούς μετά θάνατον, ή και σ’ αυτή την παρούσα ζωή, είναι ξένη στις Γραφές. Ο Ιησούς, όταν εθεράπευσε τον παραλυτικό που εφέρθη ενώπιόν του, είπε απλώς: «Θάρρει, τέκνον· συγκεχωρημέναι είναι εις σε αι αμαρτίαι σου.» Αυτό ήταν. Ο Ιησούς δεν του είπε τίποτε για το ότι είναι ανάγκη να υποφέρη γι’ αυτές. Ομοίως, όταν ετόνισε στους μαθητάς του ότι έπρεπε να κηρυχθή «μετάνοια και άφεσις αμαρτιών», τίποτε δεν είπε για τιμωρία ή βασανισμό αργότερα για τις αμαρτίες. Έτσι, επίσης, ο απόστολος Πέτρος συνεβούλευσε τους Ιουδαίους: «Μετανοήσατε λοιπόν κι επιστρέψατε, δια να εξαλειφθώσιν αι αμαρτίαι σας», αλλά τίποτε πάλι για τιμωρία ή βασανισμό για τις αμαρτίες. Ο απόστολος Ιωάννης, πιστοποιώντας την ίδια αλήθεια, έγραψε: «Εάν όμως περιπατώμεν εν τω φωτί καθώς αυτός είναι εν τω φωτί, έχομεν κοινωνίαν μετ’ αλλήλων, και το αίμα του Ιησού Χριστού του Υιού αυτού καθαρίζει ημάς από πάσης αμαρτίας.» Αν το αίμα του Ιησού Χριστού μάς καθαρίζη από πάσης αμαρτίας, αυτό δεν αφήνει τίποτε να καθαρισθή από τα πυρά του καθαρτηρίου.​—Ματθ. 9:2· Λουκ. 24:47· Πράξ. 3:19· 1 Ιωάν. 1:7.

Ο λόγος του Θεού δεν παρουσιάζει ως επακόλουθον το ένα από τα δύο, δηλαδή, ζωή με ευτυχία ή ζωή με βάσανα, αλλά ζωή ή θάνατο. Ο Ιεχωβά Θεός είναι στοργικός και δίκαιος. Η αιώνια ζωή είναι ένα από τα χαρίσματά του. Αν ο άνθρωπος δεν εκτιμά αυτό το δώρο, ο Ιεχωβά Θεός δεν τον βασανίζει. Ο άνθρωπος απλώς δεν λαμβάνει αιώνια ζωή. Όταν ο Αδάμ έδειξε ότι δεν εκτιμούσε την αιώνια ζωή, ο Θεός δεν του είπε ότι θα επήγαινε σ’ ένα καθαρτήριο, ή σ’ έναν πύρινο άδη ένεκα τούτου, ούτε και έκαμε μνεία για κάποια ελπίδα περί μεταδόσεως του Αδάμ στον ουρανό. Είπε καθαρά στον Αδάμ: «Εν τω ιδρώτι του προσώπου σου θέλεις τρώγει τον άρτον σου, εωσού επιστρέψης εις την γην, εκ της οποίας ελήφθης· επειδή γη είσαι, και εις γην θέλεις επιστρέψει.» Όπως διατυπώνεται τόσο σαφώς από τον απόστολο Παύλο: «Ο μισθός της αμαρτίας είναι θάνατος.»​—Γέν. 3:19· Ρωμ. 6:23.

Αλλ’ ίσως κάποιος θα φέρη αντίρρησι, λέγοντας, ‘Τι να λεχθή για εκφράσεις όπως αυτές, «όπου ο σκώληξ αυτών δεν τελευτά, και το πυρ δεν σβύνεται», «υψώσας τους οφθαλμούς αυτού ενώ ήτο εν βάσανοις», «θέλουσιν έχει την μερίδα αυτών εν τη λίμνη τη καιομένη με πυρ και θείον»; Δεν αντιφάσκουν αυτές οι δηλώσεις προς τα προηγούμενα;’ Όχι, διόλου. Η Αγία Γραφή, επειδή είναι ο λόγος του Θεού, δεν αντιφάσκει στον εαυτό της, όπως, φυσικά, δεν ήταν δυνατόν κάτι τέτοιο. Όλοι μας χρησιμοποιούμε μεταφορική ή συμβολική γλώσσα κατά καιρούς, εκφράσεις που δεν πρέπει να νοηθούν κατά γράμμα, το ίδιο δε συμβαίνει και με τους συγγραφείς της Γραφής. Αν εξετάσωμε απλώς το θέμα και τα συμφραζόμενα των εκφράσεων αυτών, θα διαπιστώσωμε ότι δεν πρέπει να ληφθούν κατά γράμμα.​—Μάρκ. 9:48· Λουκ. 16:23· Αποκάλ. 21:8.

Η μαρτυρία της Γραφής είναι σαφής, λογική και δίκαιη. Η ιδέα ότι πληρώνετε για τις αμαρτίες σας μετά θάνατον, και μάλιστα με βασανισμό, είναι ειδωλολατρική, δεν είναι Γραφική διδασκαλία. Ο άνθρωπος πληρώνει για τις αμαρτίες του με τον θάνατο. Ναι, «ο μισθός της αμαρτίας είναι θάνατος.»​—Ρωμ. 6:23.

ΠΑΡΑΠΟΜΠΕΣ

 ¹ Οι Μεγάλες Θρησκείες του Κόσμου, 1957, Χρόνος, Ενσ., σελ. 90.

 ² Κλασικά Χάρβαρντ, 1910, Τόμ. 45, σελ. 701-704,

 ³ Η Βρεττανική Εγκυκλοπαιδεία, Έκδοσ. 11η, Τόμ. 22, σελ. 660.

 ⁴ Ο Επισκέπτης Μας της Κυριακής, 26 Οκτωβρίου 1952.

 ⁵ Αμερική, 1 Νοεμβρίου 1958, σελ. 135, 136.

 ⁶ Η Βρεττανική Εγκυκλοπαιδεία, Έκδ. 9η, Τόμ. 20, σελ. 120.

 ⁷ Αυτόθι, σελ. 121.