Ο Αρχικός Χριστιανικός Κώδιξ

ΤΟ ΕΝΤΥΠΟ βιβλίο αποτελεί τόσο μεγάλο μέρος του συγχρόνου πολιτισμού μας, ώστε το θεωρούμε ως κάτι συνηθισμένο και συχνά λησμονούμε ότι υπήρχε καιρός πριν από δύο μόνο χιλιάδες χρόνια, οπότε βιβλία όπως αυτό ήσαν σχεδόν άγνωστα. Αντί γι’ αυτό, εχρησιμοποιούντο κύλινδροι για φιλολογικά έργα, συνεχείς κύλινδροι μήκους είκοσι έως τριάντα ποδών και ύψους εννέα ή δέκα ιντσών. Δέρματα ή φύλλα παπύρου συνεκολλώντο για να σχηματίσουν τον ‘τόμον [κύλινδρον (ΜΝΚ)] του βιβλίου’ (Ψαλμ. 40:7), το δε κείμενον ήταν γραμμένο σε στήλες, οι οποίες αποτελούσαν τις σελίδες. (Ιερεμ. 36:23) Ακόμη και η δική μας λέξις «κύλινδρος» σημαίνει κατά γράμμα κάτι περιτυλιγμένο ή περιεστραμμένο. Έτσι, μπορούμε να οραματισθούμε τη στάσι του Ιησού στη συναγωγή της Ναζαρέτ, όταν του εδόθη ο κύλινδρος του προφήτου Ησαΐα από τον «υπηρέτην» κι αυτός εξετύλιγε τον κύλινδρον επιδέξια με το ένα χέρι και τον ετύλιγε με το άλλο ώσπου να φθάση στην απαιτούμενη θέσι.—Λουκ. 4:16, 17.

Από τότε επήλθε μια αλλαγή. Από τις μικρές αρχές ενεφανίσθη και ανεπτύχθη ο κώδιξ ώσπου σχεδόν εξηφάνισε τον κύλινδρο. Αλλά τι είναι κώδιξ; Ο κορμός ενός δένδρου εκαλείτο «κώδιξ», κι απ’ αυτό εφηρμόσθη το όνομα σε ξύλινες πινακίδες με ανυψωμένα άκρα, συχνά καλυμμένα με κήρινο στρώμα και γραμμένα με γλυφίδα, όπως η πλάκα ενός μαθητού σχολείου. (Ησ. 8:1) Ως τον πέμπτον αιώνα π.Χ. εχρησιμοποιούντο πλάκες από διάφορα φύλλα, με σπάγγους περασμένους από ανοιγμένες τρύπες για να συγκρατούνται. Επειδή αυτές οι πλάκες, όταν συνεδέοντο, έμοιαζαν σαν κορμοί δένδρων, ωνομάσθησαν κώδικες.

Φαντασθήτε τη μεταφορά τέτοιων ογκωδών, δυσκόλων στη μετακίνησι ξυλίνων πλακών! Φυσικά ανεζητείτο ένα υλικό ελαφρότερο και πιο εύχρηστο. Οι Ρωμαίοι εφεύραν το σημειωματάριο από περγαμηνή, που απετέλεσε ένα άμεσο βήμα μεταξύ της πλακός και του μετέπειτα σε σχήμα βιβλίου κώδικος. Επειδή άλλαξε το είδος και το υλικό της αρχικής πλακός, κατέστη πρόβλημα να γνωσθή πώς έπρεπε να καλήται το νέο σχήμα. Η χρησιμοποιούμενη στη Λατινική γλώσσα λέξις μεμβράνη έφθασε να καθορίζη ειδικά το σημειωματάριο περγαμηνής,¹ η δε λέξις αυτή εχρησιμοποιήθη από τον Παύλον, όταν εζήτησε «τα βιβλία, μάλιστα τας μεμβράνας». (2 Τιμ. 4:13) Το ότι ο Παύλος εχρησιμοποίησε μια Λατινική λέξι και μάλιστα στη Λατινική σημασία της ωφείλετο μόνο στο ότι δεν υπήρχε Ελληνική αντίστοιχη λέξις για να καθορίση αυτό που ζητούσε. Αργότερα η λέξις «κώδιξ» μετεγλωττίσθη στην Ελληνική για να σημαίνη βιβλίο.

ΟΙ ΧΡΙΣΤΙΑΝΟΙ ΑΝΑΠΤΥΣΣΟΥΝ ΤΟΝ ΚΩΔΙΚΑ

Σε ποια χρονολογία τοποθετούν την ανάπτυξι του κώδικος οι αποδείξεις που συνελέγησαν έως τώρα; Ο Φ. Γ. Κένυον, που ήταν ήδη βοηθός φύλαξ χειρογράφων στο Βρεττανικό Μουσείο, γράφοντας στο έτος 1898, εδήλωσε ότι «η εμφάνισις του κώδικος συνωδεύετο από την εμφάνισι της μοσχείου διφθέρας [κατειργασμένου δέρματος]», κυρίως τον τέταρτον αιώνα μ.Χ., και ότι ο κώδιξ του παπύρου αποτελούσε μόνον ένα αποτυχημένο πείραμα.² Φυσικά, έως τότε πολύ λίγα χειρόγραφα παπύρου της Βίβλου είχαν ανακαλυφθή, οι δε πρώτοι τρεις αιώνες μ.Χ. ήσαν σχεδόν λευκές σελίδες στην ιστορία του κείμενου της Βίβλου. Ο πάπυρος απαιτεί ένα πολύ ξερό κλίμα για να επιζήση από τις φθορές που επιφέρουν ο χρόνος και οι καιρικές συνθήκες, εκείνος δε που αναζητούσε παπύρους έπρεπε να στραφή εκεί όπου βρίσκεται η ιδεώδης αυτή κατάστασις, όπως είναι στην περιοχή της Νεκράς Θαλάσσης και στην Αίγυπτο. Πόσο διαφορετικά, λοιπόν, είναι σήμερα τα πράγματα, χάρις στην καλή άμμο της Αιγύπτου! Έτσι, πολλά πειστήρια εξετάφησαν σε εξήντα χρόνια, ειδικά από τους τόπους απορρίψεως των σκουπιδιών της πόλεως Οξυρρύγχου και της αρχαίας Φαγιούμ, ώστε το κενόν τριών αιώνων να καλυφθή ουσιαστικά, και ο ρόλος που επαίχθη από τον παπυρικό κώδικα να εννοηθή καλύτερα.

Πολύ αξιοσημείωτο είναι το γεγονός ότι σχεδόν όλα τα Βιβλικά χειρόγραφα της Χριστιανικής εποχής που βρέθηκαν σε παπύρους είναι σε μορφή κώδικος, αυτό δε ωδήγησε στο ενδιαφέρον συμπέρασμα ότι, «ενώ τα κλασσικά συγγράμματα εξακολούθησαν επί μακρόν να κυκλοφορούν σε κυλίνδρους, ο κώδιξ φαίνεται ότι εθεωρήθη ως ειδικά κατάλληλος για Χριστιανικά συγγράμματα».³ Μια πρόσφατη έρευνα της ειδωλολατρικής φιλολογίας απεκάλυψε μόνο περίπου 2,4 τοις εκατό κώδικες έναντι των κυλίνδρων για τον δεύτερον αιώνα μ.Χ. (11 κώδικες και 465 κύλινδροι). Εν τούτοις όλα τα Βιβλικά χειρόγραφα που αποδίδονται στον δεύτερον αιώνα είναι κώδικες και υπάρχει μόνον ένα μεταγενέστερο χειρόγραφο των Ψαλμών, που είναι βέβαια Χριστιανικό κι ευρέθη σε σχήμα κυλίνδρου.⁴ Κατέχομε τώρα, διεσπαρμένους σε όλου του κόσμου τα μουσεία και τις συλλογές, πάνω από εκατό Βιβλικούς κώδικες γραμμένους σε παπύρους (μερικών τεμάχια μόνο) πριν από το τέλος του τετάρτου αιώνος. Οι πρώτοι Χριστιανοί σαφώς εξεχώρισαν το σχήμα του κυλίνδρου σε μια πρώιμη εποχή.

ΒΙΒΛΙΚΑ ΧΕΙΡΟΓΡΑΦΑ ΤΟΥ ΔΕΥΤΕΡΟΥ ΑΙΩΝΟΣ

Αλλά τώρα μπορούμε να πούμε ότι ένα χειρόγραφο προέρχεται από τον δεύτερον αιώνα μ.Χ.; Υπάρχει καμμιά χρονολογία εμφανώς εκτεθειμένη στο πρώτο φύλλο; Πολύ λίγες χρονολογίες επέζησαν στα αρχαία χειρόγραφα, και δεν είναι πάντοτε αξιόπιστες όταν εμφανίζωνται. Ακόμη κι ένα σύγχρονο βιβλίο συχνά δίνει τη χρονολογία εκδόσεως στην προμετωπίδα. Αν αυτή χαθή, θα είναι ίσως δύσκολο να χρονολογηθή επακριβώς· αλλ’ εδώ το χειρόγραφο μπορεί να έχη πλεονεκτήματα συγκρινόμενο με το έντυπο βιβλίο.

Η παλαιογραφία παρέχει τις απαντήσεις. Αυτή η τέχνη εμπερικλείει επιμελή εργασία για την αναζήτησι και εξακρίβωσι της συγγραφής, της μορφής και του είδους της. Ακριβώς, όπως λεπτές αλλαγές διαμορφώνουν τις σύγχρονες γλώσσες μας, έτσι έγινε και στους πρώτους αιώνες, και μια προσεκτική συμπαραβολή δωδεκάδων λεπτομερειακών χαρακτηριστικών μπορούν να καθορίσουν τη χρονολογία ενός χειρογράφου μεταξύ σαράντα και πενήντα ετών. Η εισαγωγή μικρών διαστημάτων μεταξύ των λέξεων, η περιωρισμένη στίξις και διάφορες συντομίες εβοήθησαν όλα στον καθορισμό ιδιαιτέρων περιόδων. Κατηρτίσθησαν πίνακες χαρακτηριστικών γραμμάτων από μη φιλολογικούς παπύρους, όπως, λόγου χάριν, αποδείξεις, γράμματα, αιτήσεις και συμβόλαια που δίνουν ακριβείς χρονολογίες, και αυτά αποτελούν μια καλή βάσι για συμπαραβολή. Στο τεμάχιον του κατά Ιωάννην Ευαγγελίου, που είναι γνωστό ως Π⁵², ο γραφεύς προσέθεσε μια μικρή αγκύλη ή ποίκιλμα σε μερικές από τις πεννιές του, παρέλειψε ωρισμένα σημεία, εχρησιμοποίησε έναν ειδικό τύπο σταυροπεννιάς και στρογγυλευμένα ιδιαίτερα γράμματα—που όλα ήσαν αξιοσημείωτες συνήθειες των πρώτων γραφέων του δευτέρου αιώνος.

Μολονότι δεν συμφωνούν όλοι οι ειδικοί, υπάρχει μια δωδεκάδα κωδίκων παπύρου που αποδίδονται από τους περισσοτέρους ειδικούς στον δεύτερον αιώνα μ.Χ. Επειδή αυτοί προεξέχουν σε σπουδαιότητα και για την παλαιά χρονολογία των και την παλαιά των μορφή κώδικος, παρατίθενται κατωτέρω. Στα Βιβλικά χειρόγραφα εδόθησαν οι αριθμοί, οι οποίοι αναγνωρίζονται διεθνώς. Ο κατάλογος των παπύρων των Χριστιανικών Ελληνικών Γραφών είναι γνωστός ως κατάλογος του Γκρέγκορυ φον Ντόμπσυζ, και ο της Ελληνικής Μεταφράσεως των Εβδομήκοντα των Εβραϊκών Γραφών ως κατάλογος του Ραλφς, σε κάθε περίπτωση κατά τον πιο επιφανή αρχαιολόγο που τους ετήρησε. Επιπρόσθετα, κάθε χειρόγραφο φέρει ένα όνομα και αριθμό της συλλογής για να καθορισθή το πού βρέθηκε ή σε ποιον ανήκει.

ΚΑΤΑΡΤΙΣΙΣ ΕΝΟΣ ΚΩΔΙΚΟΣ

Στην εξέτασι των κωδίκων μπορούν να παρατηρηθούν μερικά ενδιαφέροντα χαρακτηριστικά. Φαίνεται να υπήρχε μια παλαιά συνήθεια να καταρτίζεται ένας κώδιξ σε μια τεράστια δεσμίδα με την τοποθέτηση του ενός φύλλου πάνω στο άλλο και κατόπιν την κατασκευή ενός διπλώματος. Ένα τεμάχιο ενός μόνο ζεύγους φύλλων, που είναι γνωστό ως Π⁵ έχει ένα μέρος του κατά Ιωάννην 1 πάνω σ’ ένα φύλλο και το κατά Ιωάννην 20 στο άλλο φύλλο, κι έτσι αυτός ο κώδιξ, για να περιλάβη όλα τα ενδιάμεσα κεφάλαια, θ’ αποτελούσε μια ενιαία δεσμίδα από πενήντα περίπου φύλλα. Ο κώδιξ του Ησαΐα της συλλογής Τσέστερ Μπήττυ ήταν μια ενιαία δεσμίς από 112 φύλλα περίπου αρχικά. Ένας τέτοιος κώδιξ συχνά είχε ξακρισμένα τα κεντρικά του φύλλα για να τα προφυλάσση από το να προεξέχουν σαν σφήνα όταν εκλείετο, με αποτέλεσμα να υπάρχουν μόνο στενές στήλες γραφής εν συγκρίσει με τα ευρύτερα εξώτερα φύλλα. Η τελείως αντίθετη διαδικασία υιοθετήθη για τους άλλους παλαιούς κώδικας, που απετελέσθησαν από δεσμίδες απλών φύλλων μόνο, δηλαδή, όλα τα φύλλα εδιπλώνοντο πρώτα και κατόπιν ετοποθετούντο το ένα πάνω στο άλλο για συρραφή. Αλλά και οι δύο αυτές ακρότητες απεδείχθησαν πολύ καλές. Δεσμίδες από τέσσερα ή πέντε φύλλα (οκτώ έως δέκα φύλλα) εφαίνοντο πολύ κατάλληλες. Μερικοί κώδικες, όμως, έχουν ένα μίγμα, όπως συμβαίνει με τον κώδικα Μπόντμερ Τζων Π⁶⁶. Από τις πέντε δεσμίδες που σώζονται, οι τρεις έχουν από πέντε φύλλα η καθεμιά, μία έχει τέσσερα φύλλα, και η τελευταία οκτώ φύλλα. Το μέρος που λείπει από το έκτο κεφάλαιο ήταν μια ενιαία μονόφυλλη δεσμίδα.

Οι διάφορες μέθοδοι τοποθετήσεως των φύλλων αποκαλύπτουν, ίσως, προσωπικές προτιμήσεις. Κάθε φύλλο συνίσταται από δύο στρώσεις ινών παπύρου που έχουν συγκολληθή σταυροειδώς έτσι, ώστε η πλευρά που δείχνει την οριζόντια στρώσι να γνωρίζεται ως η προσθία σελίς και η πλευρά που δείχνει την κάθετη στρώσι ινών να είναι η οπισθία σελίς. Η μέθοδος τοποθετήσεως των φύλλων θα μετέβαλλε την εμφάνισι, όταν ηνοίγετο ο κώδιξ. Μια προσθία σελίς θα μπορούσε να αντικρύζη μια οπισθία σελίδα, αλλά μερικοί θα προτιμούσαν η προσθία ν’ αντικρύζη προσθίαν και η οπισθία οπισθίαν.

Μερικοί παλαιοί κώδικες με δύο στενές στήλες Γραφής σε μια σελίδα ενεγράφησαν πιθανώς από κυλίνδρους με όσο το δυνατόν λιγώτερη ανωμαλία από την αρχική διάταξι. Αντιθέτως, όταν η οπισθία πλευρά ενός παλαιού κυλίνδρου, που περιείχε μια επιτομή του Λιβίου, εχρησιμοποιήθη εκ νέου από έναν οικονομικό Χριστιανό, αυτός αντέγραψε από έναν κώδικα των Εβραίων και μάλιστα ενέγραψε και τους αριθμούς των σελίδων. Ένας τέτοιος μεταχειρισμένος κύλινδρος καλείται οπισθόγραφος.

ΓΙΑΤΙ ΕΠΡΟΤΙΜΗΘΗ Ο ΚΩΔΙΞ

Γιατί εξελέγη ο κώδιξ κατά προτίμησιν από τους κυλίνδρους, που τόσον ευρέως εχρησιμοποιούντο και ήσαν συνήθεις; Εν πρώτοις, δεν ήταν δυνατόν ν’ αγορασθή ένας κώδιξ απ’ εκείνους που ασκούσαν το εμπόριο βιβλίων, επειδή δε μερικοί κώδικες αποκαλύπτουν ότι έγιναν από κομμένους κυλίνδρους, πολύ συγκεκριμένοι λόγοι μπορεί να υπηγόρευσαν τα πρώτα αυτά ερασιτεχνικά πειράματα. Το ότι τα τέσσερα Ευαγγέλια θα μπορούσαν να συνδεθούν σ’ έναν κώδικα αποτελούσε ένα μεγάλο πλεονέκτημα, ενώ αυτά δεν θα μπορούσαν ν’ αποτελέσουν έναν εύχρηστο κύλινδρο, διότι το κατά Ματθαίον θ’ απαιτούσε τριάντα πόδια, το κατά Μάρκον περίπου δεκαεννέα, το κατά Λουκάν περίπου τριάντα ένα και το κατά Ιωάννην είκοσι τέσσερα, δηλαδή 104 πόδια συνολικά. Ο κώδιξ Τσέστερ Μπήττυ, του τρίτου αιώνος, που περιέχει τα Ευαγγέλια και τις Πράξεις των Αποστόλων, θ’ απαιτούσε πέντε κυλίνδρους, ο δε κώδιξ των Αριθμών και Δευτερονομίου τρεις κυλίνδρους. Σ’ έναν κώδικα τ’ απαιτούμενα εδάφια θα μπορούσαν ν’ ανευρεθούν πολύ πιο γρήγορα παρά σ’ ένα κύλινδρο, και τούτο είχε πολλή σημασία για τους πρώτους Χριστιανούς, οι οποίοι πραγματικά χρησιμοποιούσαν τις Γραφές τους. Και κώδικες της τσέπης ακόμη ανεκαλύφθησαν, των οποίων ο μικρότερος (Π. Λιτέραρυ Λόντον 204, 3ος αιών μ.Χ., Ψαλμ. 2) έχει μέγεθος σελίδος περίπου τρεις ίντσες επί δύο, με δώδεκα γραμμές γραψίματος. Η αξία ενός βοηθήματος ευχρήστου μορφής εξετιμήθη γρήγορα. Τελικά, ο κώδιξ ήταν φθηνότερος, διότι χρησιμοποιούντο και οι δύο πλευρές του παπυροφύλλου.

Μια άλλη αξία του κώδικος ήταν η προστασία που παρέσχε αυτός στα θεόπνευστα βιβλία της Γραφής. Και σήμερα ακόμη μπορεί ο κώδιξ να πιστοποιήση τον Βιβλικό κανόνα. Όταν βρίσκωμε εννέα από τις επιστολές του Παύλου, οι οποίες είναι συνδεδεμένες σ’ έναν κώδικα (Τσέστερ Μπήττυ Π⁴⁶) και περιλαμβάνουν και την προς Εβραίους επιστολή, γνωρίζομε ότι αυτή η επιστολή είχε ληφθή στο ίδιο επίπεδο με τις άλλες επιστολές. Ο κώδιξ θ’ αποκαθιστούσε ένα σύνδεσμο μεταξύ των διαφόρων θεοπνεύστων συγγραμμάτων και θα καθιστούσε πιο δύσκολη την εισαγωγή ενός μη ανεγνωρισμένου έργου μέσα στη συλλογή. Το γεγονός δε ότι η μετάφρασις των Εβδομήκοντα από τις Εβραϊκές Γραφές γρήγορα μετεφέρθη από τον κύλινδρο στον κώδικα δείχνει ότι εχρησιμοποιείτο συχνά και δεν εθεωρείτο διόλου κατώτερη από τα νέα συγγράμματα.

Η γενική χρήσις του κώδικος στους Χριστιανικούς κύκλους του δευτέρου αιώνος, και για τη Μετάφρασι των Εβδομήκοντα ακόμη, δείχνει ότι η υιοθέτησίς του πρέπει ν’ ανάγεται στον πρώτον αιώνα μ.Χ. Αυτό μπορεί να εξηγήση την απώλεια του τελικού τμήματος του κατά Μάρκον Ευαγγελίου πιο εύκολα απ’ όσο μπορεί ο κύλινδρος, διότι θα ήταν πολύ δυνατόν να χαθή το τελευταίο φύλλο. Ο κύλινδρος, αφ’ ετέρου, γενικά περιετυλίσσετο με το τέλος εσωτερικά, κι έτσι η αρχή θα υφίστατο πολλή βλάβη, που φέρει ο μεγαλύτερος αριθμός τελικών τιμημάτων των κυλίνδρων που επέζησαν, παρά οι αρχές.

Μπορούμε τώρα να οραματισθούμε τη σκηνή της ενάρξεως της διαμορφώσεως των Χριστιανικών Ελληνικών Γραφών; Τι ως προς τον Ματθαίον, τον τελώνην και συγγραφέα του πρώτου Ευαγγελίου; «Αυτός έζησε με μια γραφίδα στο χέρι κατά το πλείστον της ημέρας· μπορεί, λοιπόν, να υποτεθή ότι, όταν άφησε την εργασία του χάριν αυτού που διέκρινε ότι ήταν πολύ ανωτέρου ενδιαφέροντος, θα ξέπεφτε η συνήθειά του να γράφη;»⁵ ρωτά ο συγγραφεύς μιας αφηγήσεως περί της συγγραφής των Ευαγγελίων. Οι πρώτες του σημειώσεις μπορεί να έγιναν σ’ ένα σημειωματάριο από περγαμηνή, και όταν ετελείωσε το Ευαγγέλιό του, αυτό θα εκυκλοφόρησε πιθανώς σ’ ένα λαμπρό σημειωματάριο ή βιβλίο σε μορφή κώδικος. Καθόσον συνεπληρώνοντο τα άλλα Ευαγγέλια, θα προσετίθεντο στο Ευαγγέλιο του Ματθαίου. Όσο δε ηύξανε η ζήτησις αντιγράφων, τα αντίγραφα σε μορφή κώδικος θα ετύγχαναν πλήρους εκμεταλλεύσεως, τα δε αντίγραφα αυτά θα διεδίδοντο πολύ, και η ευχέρεια μεταφοράς των καθιστούσε δυνατόν στους περιοδεύοντας διακόνους όπως ο Παύλος, ο Τιμόθεος κι ο Τίτος να έχουν κώδικες της τσέπης. Όταν διάκονοι σαν αυτούς επανήρχοντο να επισκεφθούν τις εκκλησίες, ασφαλώς θα επαινούσαν τους αδελφούς για την πρόοδο των στη χρησιμοποίησι των κωδίκων που προσφάτως είχαν λάβει, μολονότι δεν λησμονούσαν να ενθαρρύνουν εκείνους, που χρησιμοποιούσαν ακόμη κυλίνδρους.

Ο κώδιξ του δευτέρου αιώνος καταδεικνύει έντονα τρία σημεία. Επιβεβαιώνει την αυθεντικότητα του Θείου λόγου, σχεδόν καλύπτοντας το κενόν μεταξύ του πραγματικού χρόνου των αποστόλων και των αρχαιοτέρων χειρογράφων που σώζονται τώρα. Αποκαλύπτει πόσο ενδιεφέροντο οι πρώτοι Χριστιανοί να συντελέσουν σε μεγάλη κυκλοφορία των Γραφών, μειώνοντας τη σχετικά υψηλή τιμή των βιβλίων για να μπορούν όλοι να διαβάζουν τα πολύτιμα αυτά λόγια της ζωής. Μας βοηθεί να διακρίνωμε πόσο αυτοί προσέφευγαν στα αντίγραφα των και γιατί ήθελαν να μπορούν να βρίσκουν τα μέρη γρήγορα κι εύκολα. Είθε κι εμείς να είμεθα σαν τους ενθουσιώδεις εκείνους πρώτους Χριστιανούς και να χρησιμοποιούμε τις Γραφές μας, εξετάζοντας τες επιμελώς για ν’ αποδείξωμε την αληθινή πίστι όπως έκαναν εκείνοι στην αρχαία Βέροια.—Πράξ. 17:11.

ΠΑΡΑΠΟΜΠΕΣ

 ¹ Ελληνο-Αγγλικόν Λεξικόν της Καινής Διαθήκης, υπό Αρντ και Τζίνκριχ, σελίς 503.

 ² Η Παλαιογραφία των Ελληνικών Παπύρων, υπό Φ. Γ. Κένυον, σελίς 25.

 ³ Εδώ κι Εκεί Μεταξύ των Παπύρων, υπό Γ. Μίλιγκαν, σελίς 54.

 ⁴ Ο Κώδιξ, στο Κ. Χ. Ρόμπερτς, σελίδες 184-186.

 ⁵ Η Ανάπτυξις των Ευαγγελίων, υπό Σερ Γ. Μ. Φλίντερς Πέτρι, σελίδες 5, 6.

[Πίνακας στη σελίδα 695]

Μετάφρασις Εβδομήκοντα

ΣΥΜΒΟΛΟ ΣΥΛΛΟΓΗ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΑΡΙΘ. ΦΥΛΛΩΝ ΧΡΟΝ.

ΟΝΟΜΑ & ΑΡ. ΚΑΤΑ ΠΡΟΣΕΓ Ή ΤΕΜΑΧΙΩΝ ΕΚΔ. ΠΑΡΑΤΗΡΗΣΕΙΣ

Ελληνικές Γραφές

905

[Χάρτης στη σελίδα 693]

(Για το πλήρως μορφοποιημένο κείμενο, βλέπε έντυπο)

ΧΑΡΤΗΣ ΤΗΣ ΑΙΓΥΠΤΟΥ

Που Δείχνει Τοποθεσίες Ανευρέσεως Σημαντικών Παπύρων

Μεσόγειος θάλασσα

Διμέχ

Κάιρον

Η ΦΑΓΙΟΥΜ

Αφροδιτόπολις

Καράρα

Οξύρρυγχος

Αντινούπολις

Ποταμός Νείλος

Ερυθρά Θάλασσα

Λούξορ