Σύγχρονη Ιστορία των Μαρτύρων του Ιεχωβά
Μέρος ΣΤ΄—Επαλήθευσις της Χρονολογίας 1914
ΤΟΥΣ πρώτους λίγους μήνες του 1914, ο κλήρος και άλλοι πολύ περιέπαιζαν τον Κ. Τ. Ρώσσελ και την Εταιρία Σκοπιά επειδή δεν έβλεπαν να συμβαίνη τίποτε στα άπιστα έθνη. Αλλ’ όλος αυτός ο εμπαιγμός εσταμάτησε όταν «έθνος επί έθνος και βασιλεία επί βασιλείαν» άρχισαν να συγκρούωνιαι σε ό,τι λέγεται τώρα ο πρώτος παγκόσμιος πόλεμος. Από τις 27 Ιουλίου ως τον Αύγουστο του έτους εκείνου ήταν για τον κόσμο ολόκληρον ένας καιρός συγκλονιστικών εκπλήξεων. Μια χαρακτηριστική αντίδρασις του τύπου προς την κατάστασι εδημοσιεύθη στις 30 Αυγούστου 1914 από μια από τις κυριώτερες εφημερίδες της πόλεως Νέας Υόρκης Δη Γουώρλντ. «Τέλος Όλων των Βασιλείων στο 1914» ήταν η χτυπητή επικεφαλίς ενός μακρού χαρακτηριστικού άρθρου στο τμήμα Κυριακάτικου περιοδικού της εφημερίδος εκείνης (σελ. 4 και 17), από το οποίον παραθέτομε τα εξής :
«Κατά τους Υπολογισμούς των ‘Διεθνών Σπουδαστών της Γραφής’ του Σεβ. Ρώσσελ, Τώρα Είναι ο ‘Καιρός Θλίψεως’ που Ελέχθη από τον Προφήτην Δανιήλ, το Έτος 1914 που Προελέχθη στο Βιβλίο «Ο Καιρός Εστιν Εγγύς»—από το οποίον Επωλήθησαν Τέσσερα Εκατομμύρια Αντίτυπα—ως η Χρονολογία της Πτώσεως των Βασιλείων της Γης.
»Το τρομακτικό ξέσπασμα του πολέμου στην Ευρώπη εξεπλήρωσε μια εξαιρετική προφητεία. Στο περασμένο τέταρτον αιώνος, με κήρυκας και με τον τύπο, οι ‘Διεθνείς Σπουδασταί της Γραφής’ που είναι μάλλον γνωστοί ως ‘Οπαδοί της Χαραυγής της Χιλιετηρίδος’, διεκήρυτταν στον κόσμον ότι η Ημέρα της Οργής, που επροφητεύθη στην Αγία Γραφή, θα άρχιζε στο έτος 1914. ‘Προσέξτε το 1914!’, αυτή ήταν η κραυγή των εκατοντάδων περιοδευόντων ευαγγελιστών, οι οποίοι, εκπροσωπώντας το παράδοξο αυτό δόγμα, περιήλθαν ολόκληρη τη χώρα εξαγγέλλοντας τη διδαχή ότι ‘η Βασιλεία του Θεού Επλησίασε’ . . . Αν και θα πρέπει να έχουν ακούσει εκατομμύρια ανθρώπων αυτούς τους ευαγγελιστάς, . . . αν και οι διαφημίσεις των διεξήχθησαν με θρησκευτικά δημοσιεύματα και με μια υπηρεσία κοσμικού τύπου που περιελάμβανε εκατοντάδες εφημερίδων της χώρας, καθώς και με διαλέξεις, συζητήσεις, τάξεις μελετών, και με κινηματογραφικές προβολές ακόμη, ο μέσος άνθρωπος αγνοεί την ύπαρξι μιας τέτοιας κινήσεως όπως είναι η ‘Χαραυγή της Χιλιετηρίδος’ . . . Ο Σεβ. Κάρολος Τ. Ρώσσελ είναι ο άνθρωπος που προέβαλε αυτή την ερμηνεία των Γραφών από το έτος 1874. . . . ‘Λόγω της δυνατής αυτής Βιβλικής μαρτυρίας’, έγραφε ο Σεβ. Ρώσσελ στο 1889 ‘θεωρούμεν ως αποδεδειγμένην αλήθειαν το γεγονός ότι το οριστικό τέλος των βασιλείων του κόσμου τούτου και η πλήρης εγκαθίδρυσις της Βασιλείας του Θεού θα συντελεσθούν στο τέλος του έτους 1914 μ.Χ.’ . . . Το να λέγη όμως ότι η θλίψις θα απεκορυφώνετο στο 1914—αυτό ήταν ιδιότυπο. Για κάποιον παράδοξο λόγο, ίσως διότι ο Σεβ. Ρώσσελ έχει ένα πολύ ήρεμο συγγραφικό ύφος ανωτέρων μαθηματικών, αντί να μεταχειρίζεται επιδεικτικούς τρόπους διατυπώσεως, ο κόσμος γενικά λίγο τον έλαβε υπ’ όψι. Οι σπσυδασταί εκεί μέσα στη ‘Σκηνή του Μπρούκλυν’ λέγουν ο τι αυτό έπρεπε ν’ αναμένεται, ότι ο κόσμος ποτέ δεν επρόσεξε τις θείες προειδοποιήσεις ούτε θα τις προσέξη ποτέ, ώσπου να περάση η ημέρα της θλίψεως. . . . Και στο 1914 ήλθε ο πόλεμος, ο πόλεμος τον οποίον εφοβούντο όλοι και που όλοι φρονούσαν πώς δεν θα συνέβαινε πραγματικά. Ο Σεβ. Ρώσσελ δεν λέγει ‘Σας το είπα αυτό’· ούτε αναθεωρεί τις προφητείες για να τις προσαρμόση στην τρέχουσα ιστορία. Αυτός και οι σπουδασταί του είναι ευχαριστημένοι να αναμένουν—ν’ αναμείνουν ως τον Οκτώβριο, που υπολογίζουν ότι είναι το πραγματικό τέλος του 1914.»
Κι έτσι απεδείχθη ότι περίπου την 1η Οκτωβρίου 1914 τα 2.520 έτη της θείας ανοχής της αξιουμένης κυριαρχίας των εθνών επάνω στη γη έφθασε σε νόμιμο τέλος, όπως τόσο καλά γνωρίζομε τώρα και από την Αγ. Γραφή και από τα πράγματα.a Αυτό έκαμε τότε δυνατόν να συμβή το μεγαλύτερο γεγονός της παγκοσμίου ιστορίας, η γέννησις του επί πολύν καιρό υποσχεμένου «άρρενος», της ουρανίας βασιλείας με τον Χριστόν Ιησούν ενθρονισμένον τώρα ως Βασιλέα, με την ουράνια κυβέρνησί του περιβεβλημένη με θεία κυριαρχία, για να άρχη ανάμεσα στους εχθρούς του. Όλα αυτά γίνονται για ν’ απαλλαγή τελικά η γη από την ασέβεια και να καταστή κατάλληλος τόπος για να ζη ο άνθρωπος μέσα σ’ ένα αποκαταστημένο παράδεισο, αποδίδοντας αίνο στον φιλάγαθο Δημιουργό του, τον Ιεχωβά Θεό. (Δαν. 7:13, 14· Ψαλμ. 2:6-9· Αποκάλ. 12:5, 10) Η Εταιρία Σκοπιά των μαρτύρων του Ιεχωβά ενεργούσε ορθά στην τριακονταετή της δημοσία προσπάθεια προειδοποιώντας τα έθνη για το μοιραίο έτος 1914.b Ατομικά όμως, μερικοί που είχαν συμμετάσχει στην επίδοσι της προειδοποιήσεως αυτής απεγοητεύθησαν διότι εσκέπτοντο εσφαλμένως για τον εαυτό τους ότι επρόκειτο να μεταβούν στον ουρανό το 1914 για ν’ αποτελέσουν μέρος της αοράτου οργανώσεως της Βασιλείας, χωρίς να καταλάβουν καλά ότι ως το 1918 δεν θα ήταν δυνατόν για κανέναν από τους νεκρούς κληρονόμους της Βασιλείας να ενωθή με τον ενθρονισμένο Χριστό του Ιεχωβά στον ουρανό, στην τελευταία δε αυτή χρονολογία επρόκειτο ν’ αρχίση η «πρώτη ανάστασις». Πολλοί επίσης ανακριβώς ενόμισαν ότι ο παγκόσμιος πόλεμος, που άρχισε στο 1914, θα κατέληγε στον «πόλεμον της ημέρας εκείνης της μεγάλης του Θεού του Παντοκράτορος,» στον Αρμαγεδδώνα κι έτσι θα εξεκαθάριζε τη γη από κάθε εναντίωσι στη δικαιοσύνη. Εν τούτοις, η καθοδηγία του Ιεχωβά έδειξε ότι υπήρχε ακόμη πολύ έργον να γίνη από τους κεχρισμένους Χριστιανούς επάνω στη γη. Ένδοξες ημέρες μεγαλυτέρας ακόμη μαρτυρίας επέκειντο σύμφωνα με τους περαιτέρω σκοπούς του Ιεχωβά να προπαρασκευάση ένα μεγάλο πλήθος «άλλων προβάτων» που θα επιζήσουν μετά τον πραγματικόν Αρμαγεδδώνα όταν θα επέλθη τελικά επάνω στη γη. Αληθινά οι μεγαλειώδεις κατευθύνσεις και βουλές του Ιεχωβά είναι πάντοτε άριστες και απεργάζονται τη μεγίστη ευτυχία.
Ανατρέχοντας στην ιστορία της εκδοτικής δράσεως της Εταιρίας Σκοπιά στην τριακονταετία που προηγήθηκε από το 1914 παρατηρούμε ότι εδόθη στα έθνη μια σημαντικά εκτενής δημοσία προειδοποίησις. Ο παρατιθέμενος πίναξ αριθμών σταχυολογημένων από τις ετήσιες εκθέσεις της Εταιρίας, που εδημοσιεύοντο συνήθως στο τεύχος της Σκοπιάς της 15ης Δεκεμβρίου του καθενός από τα έτη εκείνα, μαρτυρεί εύγλωττα για τον ζήλο, το σκληρό έργον, την αφοσίωσι στο καθήκον και την απόφασι των μαρτύρων του Ιεχωβά ν’ αναλάβουν και να εκτείνουν πιστά το προειδοποιητικό έργον του 1914.
ΕΚΘΕΣΙΣ ΠΑΓΚΟΣΜΙΟΥ ΔΙΑΝΟΜΗΣc
Έτη Φυλλάδια & Μεγάλα Δημοσίευσις εκθέσεως στη
Βιβλιάρια Βιβλία
1909 22.838.164 710.992 Σκοπιά 1909, σελ. 374· Σκοπιά 1910, σελ. 67-71
1910 27.025.180 711.410 Σκοπιά 1910 σελ. 388· Σκοπιά 1911, σελ. 7-9, 21
1911 22.838.282 538.783 Σκοπιά 1911 σελ. 452, 453
1912 49.151.244 812.046 Σκοπιά 1912, σελ. 386· Σκοπιά 1913, σελ. 38-42
1913 49.065.189 864.510 Σκοπιά 1913 σελ. 372, 3· Σκοπιά 1914, σελ. 41-43
1914 71.285.037 992.845 Σκοπιά 1914 σελ. 374· Σκοπιά 1915, σελ. 27-31
1915 55.149.578 661.789 Σκοπιά 1915, σελ. 373· Σκοπιά 1916, σελ. 8-11
1916 30.547.172 452.713 Σκοπιά 1916, σελ. 387· Σκοπιά 1917, σελ. 101-104
1917 33.890.664 836.417 Σκοπιά 1917, σελ. 374-377
(στην Αγγλική)
Ο Κ. Τ. Ρώσσελ και οι σύντροφοί του έδωσαν όλη τη δύναμί τους και τις περιουσίες τους στην προώθησι μιας όσον το δυνατόν πιο σθεναρής εκστρατείας στην εποχή τους υπό την καθοδηγία της αγίας ενεργού δυνάμεως του Ιεχωβά. Τα έτη 1915 και 1916 είδαν μια παρακμή στην εκδοτική τους δράσι,d επειδή αυτή ήταν μια περίοδος μαρτυρίας ανάμεσα σε αυξημένη εναντίωσι, χλευασμούς και παγκόσμια διαίρεσι. Η παρακμή αυτή αποτελούσε εκπλήρωσι της Θεόδοτης προφητείας: «Και θέλω δώσει εις τους δύο μάρτυράς μου να προφητεύσωσι χιλίας διακοσίας εξήκοντα ημέρας, ενδεδυμένοι σάκκους.» (Αποκάλ. 11:3) Προς το τέλος του 1916 η υγεία του Ρώσσελ άρχισε να καταρρέη γοργά. Τελικά δε, στην επιστροφή του από ένα ταξίδι ομιλιών που είχε κάμει στην Καλιφορνία, πέθανε μέσα στο σιδηροδρομικό όχημα κοντά στην Πάμπα της πολιτείας Τέξας, την 31η Οκτωβρίου.e Από τους καρπούς που έφερε με το πλήθος των μόχθων του ως διακόνου του ευαγγελίου, ο Αδελφός Ρώσσελ ασφαλώς απεδείχθη πιστός μάρτυς του Ιεχωβά. Αγωνίσθηκε γενναία υπερασπίζοντας την αλήθεια της Γραφής κατά το φως που υπήρχε τότε. Στη διάρκεια των 32 ετών που διετέλεσε πρόεδρος της Εταιρίας, οι πολλοί αφωσιωμένοι Χριστιανοί σύντροφοί του τον υπεστήριζαν να εκτελέση ένα πρωτοφανές έργον κάτω από την ηγεσία του πρωτίστου Πιστού Μάρτυρος, του Χριστού Ιησού, προς αίνον του Δημιουργού των.f
Μετά τον θάνατο του Αδελφού Ρώσσελ, ήλθαν κρίσιμα χρόνια, που παρήγαγαν μέσα στην οργάνωσι τις πιέσεις της εναντιώσεως, της κρίσεως και του καθαρισμού. Ο Σατανάς και το σπέρμα του ήσαν έτοιμοι να καταφέρουν, επιπροσθέτως, εξωτερικά πλήγματα τα οποία προωρίζοντο να καταρρίψουν την Εταιρία, που ήταν τόσο εξασθενημένη, σε μια ξαφνική κατάστασι ομοία με θάνατο. Ύστερ’ από μια τέτοια γιγάντεια προειδοποιητική μαρτυρία που έγινε σχετικά με την προφητική εκείνη χρονολογία του 1914, πολλοί από τους συντρόφους απέκαμαν ν’ αγαθοεργούν. Μια στασιαστική τάσις μεταξύ των πρεσβυτέρων των εκκλησιών ήλθε στην επιφάνεια, και γενικά ενέσκηψαν νοσηρές πνευματικές καταστάσεις για να δοκιμασθούν πολλοί από τους κεχρισμένους μάρτυρας ως προς την πραγματική τους αγάπη και πιστότητα στον αοράτως παρόντα Βασιλέα τους, Χριστόν Ιησούν.g (Αποκάλυψις, κεφάλαια 2 και 3) Επί τριάμισυ χρόνια (1.260 ημέρες κατά γράμμα) διεξήγαγαν το κήρυγμά τους στην κρίσιμη αυτή περίοδο από το φθινόπωρον του 1914 ως την άνοιξι του 1918 σε μια κατάστασι σαν «ενδεδυμένοι σάκκους» πένθους και ονείδους. Τελικά, στο 1918, όταν ετελείωσαν «την μαρτυρίαν αυτών, το θηρίον [οι ενωμένες επίγειες ηγετικές δυνάμεις] το αναβαίνον εκ της αβύσσου [της συμβολικής βαθιάς ανθρωποθάλασσας που μαίνεται εναντίον του Θεού] θέλει κάμει πόλεμον με αυτούς, και θέλει νικήσει αυτούς, και θανατώσει αυτούς. Και μετά τας τρεις ημέρας και ήμισυ, εισήλθεν εις αυτούς πνεύμα ζωής εκ του Θεού· και εστάθησπν επί τους πόδας αυτών, και φόβος μέγας έπεσεν επί τους θεωρούντας αυτούς.» Εδώ έχομε την προφητική περιγραφή των ετών εκείνων της κρίσεως, η δε ιστορική περιγραφή που εξετάζεται εδώ δείχνει την εκπλήρωσι της προφητείας από τα γεγονότα.—Αποκάλ. 11:3, 4, 7, 11.
Στους δύο μήνες Νοέμβριο και Δεκέμβριο του 1916, μια μεταβατική διοίκησις της Εταιρίας ήταν στα χέρια μιας τριμελούς Εκτελεστικής Επιτροπής που απετελείτο από τον Αντιπρόεδρον Ρίτση, τον Γραμματέα-Ταμίαν Βαν Άμπουργκ και τον νομικόν σύμβουλον Ρόδερφορδ.h Σε συνάφεια με μια σωματειακή συνεδρίασι της Σκοπιάς, συνεκλήθη συνέλευσις στο Πίτσμπουρνκ της Πενσυλβανίας στις 6 και 7 Ιανουαρίου 1917. Το κύριον έργον της συνελεύσεως εκείνης ήταν η εκλογή ενός προέδρου και άλλων επισήμων για τη διαδοχή της διοικήσεως Ρώσσελ. Εξακόσια άτομα παρέστησαν σ’ εκείνη τη συνέλευσι του Σαββάτου, 6 Ιανουαρίου, όπου ερρίφθησαν περίπου 150.000 ψήφοι,i παρόντων προσωπικά ή δια πληρεξουσίου, υπέρ του Ι. Φ. Ρόδερφορδ ως προέδρου, του Γ. Ε. Βαν Άμπουργκ ως γραμματέως-ταμίου, και κατά πλειοψηφίαν του Α. Ν. Πήρσον ως αντιπροέδρου.j Την επομένη ημέρα, Κυριακή, ο νεοεκλεγείς πρόεδρος Ι. Φ. Ρόδερφορδ, μίλησε σε 1.500 άτομα στη συνέλευσι. Έτσι άρχισε μια νέα διοίκησις για την Εταιρία, την οποίαν επρόκειτο να επιβλέπη ο Ρόδερφορδ επί είκοσι πέντε χρόνια.
Κατάλληλη είναι μια σύντομη σκιαγραφία της ζωής του δευτέρου προέδρου της Εταιρίας, Ιωσήφ Φραγκλίνου Ρόδερφορδ.k Εγεννήθη στις 8 Νοεμβρίου 1869 στη Μπουνβίλ του Μισσούρι, από γονείς Βαπτιστάς. Ήταν 16 ετών όταν ο πατέρας του συγκατετέθη στη φοίτησί του σ’ ένα κολλέγιο για νομικές σπουδές, με τον όρον ν’ αυτοσυντηρηθή, διότι ο πατέρας του ήταν απλώς ένας γεωργός και δεν μπορούσε να τον βοηθήση. Αφού συνεπλήρωσε την ακαδημαϊκή του εκπαίδευσι, επέρασε δύο χρόνια υπό την κηδεμονία του Δικαστού Ε. Α. Έντουαρντς και τελικά σε ηλικία είκοσι ετών έγινε επίσημος εισηγητής στα δικαστήρια της Δεκάτης Τετάρτης Δικαστικής Περιοχής του Μισσούρι. Σε ηλικία 22 ετών έγινε δεκτός στο δικηγορικό σώμα και άρχισε να ασκή το δικηγορικό επάγγελμα στη Μπουνβίλ κι έγινε δόκιμος δικηγόρος του νομικού οίκου Ντράφφεν και Ράιτ. Αργότερα υπηρέτησε επί τετραετίαν ως εισαγγελεύς της Μπουνβίλ και αργότερα πάλι ως Ειδικός Δικαστής στην ίδια Δεκάτη Τετάρτη Δικαστική Περιοχή του Μισσούρι.l Επί δεκαπέντε χρόνια ασκούσε το νομικό επάγγελμα στο Μισσούρι.
Στο 1894 ήλθε σε επαφή με εκπροσώπους της Εταιρίας Σκοπιά και μετά δώδεκα χρόνια, στο 1906, αφιέρωσε τη ζωή του στον Παντοδύναμο Θεό, κι έτσι εχειροτονήθη για τη Χριστιανική διακονία.a Στο 1907 έγινε νομικός σύμβουλος της Εταιρίας Σκοπιά στα κεντρικά γραφεία του Πίτσμπουργκ, για να χειρίζεται τις δικαστικές της υποθέσεις, ταυτόχρονα δε απεστάλη να κάνη δημόσιες ομιλίες ως ένας περιοδεύων εκπρόσωπος της Εταιρίας.b Στο 1909 έγινε δεκτός στο δικηγορικό της Νέας Υόρκης ως ανεγνωρισμένος δικηγόρος της πολιτείας εκείνης· το ίδιο έτος (24 Μαΐου 1909) έγινε δεκτός στο να παρίσταται ενώπιον του Ανωτάτου Δικαστηρίου των Ηνωμένων Πολιτειών στην Ουάσιγκτον, D.C. Εταξίδεψε ευρύτατα ως ένας δημόσιος Βιβλικός ομιλητής στις Ηνωμένες Πολιτείες, μιλώντας σε πολλά κολλέγια και πανεπιστήμια κατά ειδικήν αίτησιν και ενώπιον πολυπληθών δημοσίων ακροατηρίων σ’ εκείνη τη χώρα και σε ολόκληρη την Ευρώπη. Επεσκέφθη επίσης την Αίγυπτο και την Παλαιστίνη. Στο 1913, μαζί με τη σύζυγό του επεσκέφθη τη Γερμανία, όπου μίλησε σε ακροατήρια συνολικού αριθμού 18.000 ατόμων.c Στο 1915 εκέρδισε μια σειρά Βιβλικών συζητήσεων στο Λος Άντζελες της Καλιφορνίας, έναντι του «Σεβ.» Ι. Χ. Τρόυ,d Βαπτιστού, που εκπροσωπούσε τον κλήρο της νοτίου Καλιφορνίας. Στο 1916 ο Ρόδερφορδ εξελέγη να εκφωνήση τον επικήδειο λόγο στον θάνατο του επί μακράν σειράν ετών θερμού φίλου του Κ. Τ. Ρώσσελ.e
(Ακολουθεί)
[Υποσημειώσεις]
a Σκοπιά 1952, σελ. 227-240.
b Σκοπιά 1914, σελ. 371 (στην Αγγλική).
c Ακολουθούν οι αριθμοί διανομών για την περίοδο που προηγήθηκε από το 1909:
d Έτη Φυλλάδια και Βιβλιάρια Μεγάλα Βιβλία
1870-1878 50.000
1879-1893 3.859.609 205.916
1894-1901 15.740.357 588.402
1902-1908 37.687.694 2.518.233
e Σκοπιά 1916, σελ. 338 (στην Αγγλική).
f Βλέπε βιογραφικές εκθέσεις στη Σκοπιά του 1917, σελ. 131-136, 323-326· Σκοπιά 1916, σελ. 356-359 (στην Αγγλική).
g Σκοπιά 1916, σελ. 327 329· Σκοπιά 1917, σελ. 99 (στην Αγγλική).
h Σκοπιά 1917, σελ. 372 (στην Αγγλική).
i Η προηγούμενη διάταξις του σωματείου όσον αφορά την ψηφοφορία ήταν μια ψήφος για κάθε δωρεά δέκα δολλαρίων στην Εταιρία. Η μέθοδος της ψηφοφορίας ετροποποιήθη στο 1944. Σκοπιά 1944, σελ. 334 (στην Αγγλική).
j Σκοπιά 1917, σελ. 22 (στην Αγγλική)· Τάιμς Νέας Υόρκης, 7 Ιανουαρίου 1917, Τμήμα Α΄, σελ. 9.
k Βιογραφικόν Λεξικόν Ουέμπστερ 1943, σελ. 1295.
l Θρησκευτική Εγκυκλοπαιδεία υπό Βιργιλίου Φερμ, 1945, σελ. 674· Τάιμς Νέας Υόρκης, 7 Ιανουαρίου 1917, Τμήμα Α΄, σελ. 9.
a Σκοπιά 1894, σελ. 127 (στην Αγγλική).
b Σκοπιά 1919, σελ. 58 (στην Αγγλική).
c Σκοπιά 1913, σελ. 319 (στην Αγγλική).
d Σκοπιά 1915, σελ. 143· Παρηγορία 23 Αυγούστου 1939, σελ. 4 (στην Αγγλική).
e Δημοσιογραφική αγγελία «Ο Διάδοχος του Πάστορος Ρώσσελ, Δικαστής Ιωσήφ Φ. Ρόδερφορδ» από το Πίτσμπουργκ τις Πενσυλβανίας, 6 Ιανουαρίου 1917, αναδημοσιευμένη ως σελίδες 383, 384 ειδικής ανατυπώσεως του τεύχους Αναμνήσεως της Σκοπιάς 1ης Δεκεμβρίου 1916 (στην Αγγλική).
[Εικόνα στη σελίδα 240]
C. T. Russell