Προσδιορίζοντας τις Βιβλικές Ιερουσαλήμ

ΤΙΣ ΙΕΡΟΥΣΑΛΗΜ; Ναι, η Αγία Γραφή ομιλεί για πολλές διαφορετικές Ιερουσαλήμ. Αυτό δεν πρέπει να μας καταπλήσση, εφόσον το όνομα αυτό συναντάται περισσότερο από οκτακόσιες φορές στις σελίδες της Αγίας Γραφής από τον καιρό του Ιησού του Ναυή έως τα τελευταία έτη του αποστόλου Ιωάννου. Έτσι, διαβάζομε για την «Ιερουσαλήμ» (Ιησ. Ναυή 10:1), για την «άνω Ιερουσαλήμ» (Γαλ. 4:26), την «επουράνιον Ιερουσαλήμ» (Εβρ. 12:22) και την «Νέαν Ιερουσαλήμ.»—Αποκάλ. 21:2.

Εν τούτοις, μερικές φορές η Ιερουσαλήμ που αναφέρεται δεν προσδιορίζεται από κάποιο επιθετικό προσδιορισμό. Για να γνωρίζωμε ποια Ιερουσαλήμ εννοείται, απαιτείται να εξετάσωμε τα συμφραζόμενα ή άλλα μέρη της Αγίας Γραφής. Η πόλις στον καιρό του Αβραάμ ήταν γνωστή ως «Σαλήμ,» που σημαίνει, «ειρήνη». Το μεταγενέστερο όνομα «Ιερουσαλήμ» σημαίνει «κατοχή (ή θεμέλια) διπλής ειρήνης,» ή πιθανόν απλώς «πόλις ειρήνης.» Η Ιερουσαλήμ συνήθως εθεωρείτο ως μια Ισραηλιτική πόλις, αλλά τον καιρό του Ιησού του Ναυή εκατοικείτο από τους Ιεβουσαίους. Όταν κατέκτησαν τη γη κάτω από την ηγεσία του Ιησού του Ναυή, οι Ισραηλίται δεν επέτυχαν να εκδιώξουν πλήρως εκείνους τους ειδωλολάτρας από την πόλι τους. (Ιησ. Ναυή 15:63) Αυτή η κατάστασις φαίνεται ότι συνεχίσθηκε μέχρις ότου ο Δαβίδ έγινε βασιλεύς.—2 Σαμ. 5:4-10.

Εκείνο τον παλαιό καιρό, η πόλις δεν ήταν πολύ μεγάλη, μόνον 194 εκτάρια (τα τρία τέταρτα ενός τετραγωνικού μιλίου). Έκειτο και κείται περίπου τριάντα πέντε μίλια (56 χιλιόμετρα) μακρυά από τη Μεσόγειο Θάλασσα και άλλα δεκαπέντε μίλια (24 χιλιόμετρα) δυτικά από το βόρειο άκρο της Νεκράς Θαλάσσης στο άκρον της έρημου της Ιουδαίας. Ως πρωτεύουσα του δωδεκαφύλου βασιλείου του Ισραήλ πολύ κατάλληλα ευρίσκετο στο κέντρον. Αποτελείτο κυρίως από αρκετούς λόφους—το Όρος Μοριά, το Όρος Σιών και τον Δυτικό Λόφο. Με την Ιερουσαλήμ, επίσης, συνεδέοντο αρκετές κοιλάδες: η Κοιλάδα των Κέδρων, η Κοιλάδα του Εννώμ και η Κοιλάδα των Τυροποιών. Μολονότι εξ αποστάσεως η Ιερουσαλήμ δεν φαινόταν να κείται σε υψηλό επίπεδο, λόγω της λοφώδους φύσεως της υπολοίπου χώρας, εν τούτοις, είναι μια από τις υψηλές πρωτεύουσες του κόσμου γιατί βρίσκεται σ’ ένα υψόμετρο περίπου 2.500 ποδών (762 μέτρων).

Υπήρχαν λίγα πράγματα σχετικά με την τοποθεσία της Ιερουσαλήμ που θα μπορούσαν να δικαιολογήσουν τη μεγαλοπρέπειά της. Εκείνο που την έκαμε σπουδαία και φημισμένη ήταν το γεγονός ότι ο Ιεχωβά την εξέλεξε για να θέση το όνομά του εκεί. (Δευτ. 26:2· 1 Βασ. 11:36· 2 Χρον. 7:12) Όταν ο Βασιλεύς Δαβίδ έφερε την κιβωτό της διαθήκης εκεί, ήταν σαν να είχε αρχίσει ο ίδιος ο Ιεχωβά Θεός να κατοική σ’ αυτήν, και όταν ο Βασιλεύς Σολομών αφιέρωσε ένα μεγαλοπρεπή ναό στον Ιεχωβά στο Όρος Μοριά, έγινε ακόμη περισσότερο ο ‘οίκος της κατοικήσεώς’ Του.—1 Βασ. 8:13.

Πολύ κατάλληλα η αρχαία Ιερουσαλήμ ελέγετο ότι είναι «η ανάπαυσις» του Ιεχωβά, ο τόπος της ‘κατοικίας’ του. (Ψαλμ. 132:14· 135:21) Ωνομάζετο επίσης, ‘αγία πόλις,’ «πόλις του Βασιλέως του μεγάλου,» «πόλις της δικαιοσύνης . . . πιστή πόλις,» «Σιών,» «πόλις του Ιεχωβά» και «ο θρόνος του Ιεχωβά.»—Νεεμ. 11:1· Ψαλμ. 48:2· Ησ. 1:26· 33:20· 60:14· Ιερεμ. 3:17, ΜΝΚ.

ΣΥΜΒΟΛΟΝ ΤΟΥ ΕΘΝΟΥΣ ΤΟΥ ΘΕΟΥ ΚΑΙ ‘ΓΥΝΗ’

Στα ιστορικά βιβλία της Αγίας Γραφής από τη Γένεσι μέχρι την Εσθήρ, το όνομα «Ιερουσαλήμ» αναφέρεται πάντοτε στην κατά γράμμα πόλι που περιεγράφη προηγουμένως. Και προφανώς αυτό, επίσης, συμβαίνει και στα ιστορικά βιβλία των Χριστιανικών Ελληνικών Γραφών από τον Ματθαίο μέχρι τις Πράξεις. Αλλά στα ποιητικά και προφητικά βιβλία των Εβραϊκών Γραφών και στα υπόλοιπα των Χριστιανικών Ελληνικών Γραφών, ο όρος «Ιερουσαλήμ» χρησιμοποιείται συχνά με μια συμβολική έννοια.

Όπως ήταν φυσικό, επειδή ήταν η πρωτεύουσα του Ισραήλ, η Ιερουσαλήμ εχρησιμοποιείτο κατά καιρούς για να προσδιορίση το ίδιο το έθνος. Έτσι, στον Ησαΐα 52:1, 2, 9, ο Ιεχωβά λέγει ότι θα επαναφέρη την Ιερουσαλήμ από την Βαβυλωνιακή αιχμαλωσία, χωρίς βεβαίως να εννοή την κατά γράμμα πόλι, ούτε μόνον τους κατοίκους της, αλλά ένα υπόλοιπο εκείνων των Ιουδαίων που πήγαν στη Βαβυλώνα εξόριστοι. Ο απόστολος Παύλος αναφέρει κάτι παρόμοιο στους Γαλάτας 4:25: «Διότι το Άγαρ είναι το όρος Σινά εν τη Αραβία, και ταυτίζεται με την σημερινήν Ιερουσαλήμ, είναι δε εις δουλείαν μετά των τέκνων αυτής.»

Επειδή η κατά γράμμα Ιερουσαλήμ αντιπροσώπευε το έθνος του Θεού Ισραήλ και επειδή εκείνο το έθνος ήταν σε σχέσι διαθήκης με τον Ιεχωβά, αυτός τυπικά ανεφέρετο σ’ αυτό το έθνος ως σύζυγο του και στον εαυτό του ως σύζυγο. «Δια την Ιερουσαλήμ δεν θέλω ησυχάσει . . . Δεν θέλεις πλέον ονομασθή, Εγκαταλελειμμένη· . . . αλλά θέλεις ονομασθή, Η ευδοκία μου εν αυτή . . . Και καθώς ο νυμφίος ευφραίνεται εις την νύμφην, ούτως ο Θεός σου θέλει ευφρανθή εις σε.» (Ησ. 62:1-5) «Διότι ο ανήρ σου είναι ο Ποιητής σου· το όνομα αυτού είναι, ο Ιεχωβά των δυνάμεων.» (Ησ. 54:5, ΜΝΚ) Φυσικά, αυτές οι προφητείες έχουν, επίσης, μια αντιτυπική εκπλήρωσι.

Το γεγονός ότι ο λαός ωμολογούσε πως ήταν λαός του Θεού, μολονότι ήσαν άπιστοι σ’ αυτόν, δείχνει ότι η Ιερουσαλήμ, στη διάρκεια εκείνων των ετών της αποστασίας, είχε γίνει ένα κατάλληλο πρότυπο του Χριστιανικού κόσμου, ο οποίος επίσης ισχυρίζεται ότι είναι ο λαός του Θεού και φέρει ακόμη και το όνομα του Υιού του Θεού. Εν τούτοις, είναι Χριστιανικός μόνο κατά το όνομα, αφού είναι άπιστος στον Θεό. Γι’ αυτό, μπορούμε λογικά να συμπεράνωμε ότι αυτές οι προφητείες, οι οποίες λέγουν για την οργή του Ιεχωβά και προειδοποιούν ότι αυτός θα εκτελέση κρίσι επάνω στην αρχαία πόλι της Ιερουσαλήμ, έχουν μια περαιτέρω εφαρμογή στον Χριστιανικό κόσμο. Ένα παράδειγμα αυτού αναφέρεται στον Ιεζεκιήλ 9:4: «Δίελθε δια της πόλεως, δια της Ιερουσαλήμ, και κάνε σημείον επί των μετώπων των ανδρών των στεναζόντων δια πάντα τα βδελύγματα τα γινόμενα εν μέσω αυτής.»a Η προφητεία του Ιησού, η οποία προειδοποιούσε τους Χριστιανούς να φύγουν όταν θα έβλεπαν τα στρατεύματα να περικυκλώνουν την Ιερουσαλήμ, εφαρμόζεται άμεσα στην κατά γράμμα Ιερουσαλήμ και, κατ’ επέκτασιν, στον Χριστιανικό κόσμο σήμερα.—Λουκ. 21:20-22.

Η «ΑΝΩ ΙΕΡΟΥΣΑΛΗΜ»

Όταν ήταν πιστό το έθνος Ισραήλ, καθώς αντιπροσωπεύετο από την Ιερουσαλήμ, ήταν ο τύπος ή το σύμβολο του πνευματικού Ισραήλ του Ιεχωβά που αποτελείτο από 144.000 νικητάς ακολούθους του βασιλέως Ιησού Χριστού. (Δαν. 7:13, 14, 27) Η πνευματική των ‘μητέρα’ εξεικονίζετο από την κάτοχο της δούλης Άγαρ, δηλαδή, την αληθινή σύζυγο του Αβραάμ Σάρρα, τη μητέρα του Ισαάκ. Αυτό το κατανοούμε από τα λόγια που απευθύνονται στους ακολούθους του Χριστού στην προς Γαλάτας 4:26: «Η δε άνω Ιερουσαλήμ είναι ελευθέρα, ήτις είναι μήτηρ πάντων ημών.» Αυτή είναι η ουράνια Ιερουσαλήμ στην οποία προσέρχονται σήμερα οι άνθρωποι.—Μιχ. 4:1.

Πώς μπορεί, όμως, να συμβαίνη αυτό, μπορεί να ρωτήσετε, εφόσον οι άνθρωποι των εθνών βρίσκονται στη γη και η «άνω Ιερουσαλήμ» είναι στους ουρανούς; Αυτό συμβαίνει επειδή αυτή η «άνω Ιερουσαλήμ» (η αντιτυπική ‘ελευθέρα’ γυναίκα Σάρρα) αντιπροσωπεύεται επάνω στη γη από το ‘υπόλοιπο’ των κεχρισμένων ακολούθων του Ιησού Χριστού. Έτσι, στις προφητείες του Ησαΐα και σε άλλες, καθώς και στο βιβλίο της Αποκαλύψεως, λέγεται ότι συμβαίνουν γεγονότα σ’ αυτή την ουρανία Ιερουσαλήμ, τη σύζυγο του Θεού, όταν αυτά στην πραγματικότητα συμβαίνουν στους ‘υιούς’ της επάνω στη γη.

Ένα ωραίο παράδειγμα σχετικά μ’ αυτό βρίσκεται στην Αποκάλυψι, κεφάλαιο 12. Εκεί η «γυνή» του Θεού, η ουρανία οργάνωσίς του η οποία δεν καλείται με το όνομά της, φαίνεται ότι γεννά τη Μεσσιανική βασιλεία του Θεού, ένα άρρεν βρέφος. Κατόπιν διαβάζομε ότι η γυναίκα κατέφυγε στην έρημο όπου ετρέφετο επί 1.260 ημέρες, «από προσώπου του όφεως.» Εν τούτοις, ο Σατανάς κατόπιν κατεδίωξε αυτή τη γυναίκα και προσεπάθησε να την καταπνίξη μ’ ένα ποταμό ύδατος που εξεχύθη από το στόμα του. Φυσικά, τίποτε απ’ όλα αυτά δεν μπορούσε να συμβή στη ‘γυναίκα’ του Θεού ή στην παγκόσμιο οργάνωσί του στους ουρανούς! Αλλ’ η εκπλήρωσις της Βιβλικής προφητείας δείχνει ότι όλα αυτά τα πράγματα συνέβησαν πράγματι στο ‘σπέρμα’ της, στα τέκνα της επάνω στη γη. Έχοντας αυτό υπ’ όψιν, διαβάζομε: «Και ωργίσθη ο δράκων κατά της γυναικός και υπήγε να κάμη πόλεμον με τους λοιπούς του σπέρματος αυτής, τους φυλάττοντας τας εντολάς του Θεού και έχοντας την μαρτυρίαν του Ιησού Χριστού.» (Αποκάλ. 12:1-17) Ομοίως, οι προφητείες του Ησαΐα, καθώς και άλλων προφητών, για την αποκατάστασι είχαν την αρχική τους εκπλήρωσι επάνω στη γήινη «Ιερουσαλήμ» της εποχής εκείνης, επάνω στον λαό του διφύλου βασιλείου του Ιούδα, αλλά έχουν τη μεγαλύτερη εκπλήρωσί τους επάνω στην ουράνια ‘γυναίκα’ του Θεού καθώς αυτή αντιπροσωπεύεται από τα πνευματικώς αποκυημένα τέκνα της, τους κεχρισμένους ακολούθους του Χριστού.

Η «ΝΕΑ ΙΕΡΟΥΣΑΛΗΜ»

Μια άλλη Ιερουσαλήμ αναφέρεται στις Γραφές ως «Νέα Ιερουσαλήμ.» Στο βιβλίο της Αποκαλύψεως δεν αναφέρεται καμμιά άλλη Ιερουσαλήμ εκτός από τη Νέα Ιερουσαλήμ. (Αποκάλ. 3:12· 21:2, 10) Αυτή είναι η ‘σύζυγος’ του Ιησού Χριστού, του Υιού του Θεού, με την ίδια οργανωτική έννοια που η ουράνια παγκόσμιος οργάνωσις των πνευματικών υιών είναι η σύζυγος ή η ‘γυναίκα’ του Ιεχωβά Θεού. Γι’ αυτό τον λόγο, ο απόστολος Παύλος μπορούσε να λέγη: «Σας [τους από το πνεύμα αποκυημένους μαθητάς του Χριστού] ηρραβώνισα με ένα άνδρα, δια να σας παραστήσω παρθένον αγνήν εις τον Χριστόν.» (2 Κορ. 11:2) Σε αρμονία με αυτό το σχήμα λόγου, ο απόστολος Ιωάννης λέγει: «Είδον την πόλιν, την αγίαν, την νέαν Ιερουσαλήμ καταβαίνουσαν από του Θεού εκ του ουρανού, ητοιμασμένην ως νύμφην κεκοσμημένην δια τον άνδρα αυτής.» (Αποκάλ. 21:2, 10) Κάτι που μας βοηθεί ακόμη περισσότερο να προσδιορίσωμε αυτή τη Νέα Ιερουσαλήμ είναι το γεγονός ότι έχει δώδεκα πύλες στις οποίες είναι γραμμένα τα ονόματα των δώδεκα φυλών του Ισραήλ—χωρίς αυτό βεβαίως να εννοή τις κατά γράμμα φυλές του αρχαίου Ισραήλ, αλλά τις δώδεκα φυλές του πνευματικού Ισραήλ που αναφέρονται στην Αποκάλυψι 7:4-8. Διευκρινιστικό γι’ αυτό το γεγονός είναι το ότι η Νέα Ιερουσαλήμ έχει δώδεκα θεμελίους λίθους επάνω στους οποίους είναι γραμμένα τα δώδεκα ονόματα των αποστόλων του Αρνίου.—Αποκάλ. 21:12-14.

Στις Γραφές το κατά γράμμα Όρος Σιών συνδέεται κατά καιρούς με την κατά γράμμα Ιερουσαλήμ και αυτό ακριβώς συμβαίνει και με τον πνευματικό Ισραήλ. Μερικές φορές φαίνεται ότι αναφέρεται σε μια τοποθεσία μάλλον, παρά σε μια πόλι ή σ’ έναν οργανισμό. Έτσι, ο Ιωάννης έγραψε: «Και είδον, και ιδού Αρνίον ιστάμενον επί το όρος Σιών, και μετ’ αυτού εκατόν τεσσαράκοντα τέσσαρες χιλιάδες, έχουσαι το όνομα του Πατρός αυτού γεγραμμένον επί των μετώπων αυτών.» Μ’ άλλα λόγια, η Νέα Ιερουσαλήμ, οι 144.000 πνευματικοί Ισραηλίται παρουσιάζονται σαν να στέκουν μαζί με τον Νυμφίο τους στο Όρος Σιών.—Αποκάλ. 14:1.

Εύστοχα είναι στο σημείο αυτό τα λόγια που αναφέρονται στους εκχριστιανισμένους Ιουδαίους στην προς Εβραίους επιστολή 12:22, 23: «Προσήλθετε εις όρος Σιών και εις πόλιν Θεού ζώντος, την επουράνιον Ιερουσαλήμ, και εις μυριάδας αγγέλων, εις πανήγυριν και εκκλησίαν πρωτοτόκων καταγεγραμμένων εν τοις ουρανοίς, και εις Θεόν κριτήν πάντων, και εις πνεύματα δικαίων οίτινες έλαβον την τελειότητα.»

Πώς πρέπει να κατανοήσωμε αυτό το εδάφιο; Η σημασία του είναι η εξής: Η «πόλις Θεού ζώντος» και η ‘επουράνιος Ιερουσαλήμ,’ με τις ‘μυριάδες των αγγέλων’ εμφανίζονται να έχουν σχέσι με την «άνω Ιερουσαλήμ,» την παγκόσμιο οργάνωσι του Ιεχωβά, την αντιτυπική Σάρρα. Τα 144.000 χιλιάδες μέλη της νύμφης του Χριστού είναι εκείνα τα οποία αναφέρονται ότι αποτελούν την ‘εκκλησίαν των πρωτοτόκων των καταγεγραμμένων εν τοις ουρανοίς.’ Αυτοί αποτελούν μέρος των κατοίκων της ‘πόλεως του ζώντος Θεού.’ Ομοίως, τα λόγια «εις πνεύματα δικαίων οίτινες έλαβον την τελειότητα» είναι ένας άλλος τρόπος για να προσδιορίση τις 144.000, περιλαμβανομένου και του υπολοίπου που βρίσκεται στη γη ακόμη και οι οποίοι έχουν ανακηρυχθή δίκαιοι και έχουν προχωρήσει σε πνευματική ωριμότητα.

Στο εδάφιο Λουκάς 21:24 αναφέρεται: «Η Ιερουσαλήμ θέλει είσθαι πατουμένη υπό εθνών, εωσού εκπληρωθώσιν οι καιροί των εθνών.» Αυτή η προφητεία δεν εκπληρώθηκε επάνω στην Ιερουσαλήμ την πρωτεύουσα, της Δημοκρατίας του Ισραήλ. Κάτι που ρίχνει φως σ’ αυτό το εδάφιο είναι το εδάφιο Ιεζεκιήλ 21:27 στο οποίο ο Ιεχωβά προείπε την εκθρόνισι του τελευταίου Ιουδαίου βασιλέως και εδήλωσε ότι «δεν θέλει υπάρχει [στέμμα] εωσού έλθη εκείνος, εις ον ανήκει.» Έχοντας υπ’ όψιν αυτή την προφητεία γίνεται σαφές ότι η Ιερουσαλήμ η οποία κατεπατείτο μέχρι τους προσδιωρισμένους καιρούς των εθνών, δεν αναφέρεται απλώς στην επίγεια πόλι της Ιερουσαλήμ. Μάλλον, αντιπροσωπεύει το δικαίωμα της Μεσσιανικής βασιλείας που είχε δοθή στη βασιλική γραμμή του Δαβίδ σύμφωνα με τη διαθήκη που είχε κάμει ο Ιεχωβά Θεός μαζί του. Εκείνη η διαθήκη διαβεβαίωνε τον Βασιλέα Δαβίδ ότι η βασιλική του δυναστεία θα συνέχιζε για πάντα, πράγμα το οποίο εσήμαινε στην πραγματικότητα ότι ο Ιησούς έπρεπε να είναι άμεσος απόγονος του Δαβίδ. Αυτό το δικαίωμα για τη Μεσσιανική βασιλεία άρχισε να καταπατήται από το 607 π.Χ. με την ανατροπή της επιγείου Ιερουσαλήμ και την απομάκρυνσι του Βασιλέως της Σεδεκία. Μέχρι πότε συνεχίσθηκε αυτή η καταπάτησις από τα έθνη; Μέχρις ότου ήλθε εκείνος εις τον οποίον ανήκε το δικαίωμα, δηλαδή, ο Ιησούς Χριστός. Η εκπλήρωσις αυτών των προφητειών όπως το Αποκάλυψις 11:15 έως 12:10 δείχνει ότι ο Χριστός στους ουρανούς άρχισε ν’ ασκή το δικαίωμα αυτό στο 1914. Εκείνο τον καιρό ο Ιεχωβά τον διέταξε να κατακυριεύη εν μέσω των εχθρών του.—Ψαλμ. 2:7, 8· 110:1, 2.

Όσα εξετάσαμε είναι πραγματικά διαφωτιστικά. Βλέπομε ότι η Ιερουσαλήμ ήταν το όνομα της κατά γράμμα πόλεως και ότι, κατά καιρούς, αντιπροσώπευε ολόκληρο το έθνος Ισραήλ ή το δίφυλο βασίλειο του Ιούδα. Εξεικονίζει επίσης τον άπιστο Χριστιανικό κόσμο, όπως η ίδια η αρχαία Ιερουσαλήμ είχε γίνει άπιστη. Επίσης, το όνομα εφαρμόζεται στην παγκόσμια οργάνωσι του Ιεχωβά και, κατά καιρούς, στην ‘νύμφη’ του Χριστού ως Νέα Ιερουσαλήμ και επίσης μπορεί ν’ αναφέρεται ως Ιερουσαλήμ απλώς στο δικαίωμα της Μεσσιανικής βασιλείας.

Ας έχωμε υπ’ όψιν ότι τα όσα εξετάσαμε δεν είναι μόνον ενδιαφέροντα, αλλά επίσης και πολύ σημαντικά για μας. Ο Ιεχωβά Θεός έκαμε να γραφούν αυτές οι προφητείες σχετικά με την αποκατάστασι της Ιερουσαλήμ οι οποίες εφαρμόσθηκαν στους Ιουδαίους που επέστρεψαν στην πατρική των γη το 537 π.Χ. αλλά έχουν μια μεγαλύτερη και σπουδαιότερη εκπλήρωσι για την αποκατάστασι εκείνων σήμερα οι οποίοι αντιπροσωπεύουν την ‘επουράνιο Ιερουσαλήμ,’ δηλαδή, το υπόλοιπον του σώματος του Χριστού που βρίσκεται στη γη. Αυτοί, μαζί με τους συντρόφους των, τον ‘πολύν όχλο’ των ‘άλλων προβάτων,’ απολαμβάνουν σήμερα ένα πνευματικό παράδεισο. Αυτό είναι το προνόμιο και το καθήκον όλων των αληθινών λάτρεων του Δημιουργού, του Ιεχωβά Θεού, δηλαδή να συναναστρέφωνται και να συνεργάζωνται με το υπόλοιπο το οποίο αντιπροσωπεύει την ‘Ιερουσαλήμ ήτις είναι άνω’ καθώς αποδίδει θεία υπηρεσία στον Θεόν.—Ιωάν. 10:16· Αποκάλ. 7:9, 15

[Υποσημειώσεις]