ΕΞΟΔΟΣ

Η απελευθέρωση του έθνους του Ισραήλ από τα δεσμά της Αιγύπτου. Ο Ιεχωβά μίλησε στον Αβραάμ (πριν από το 1933 Π.Κ.Χ.), αφού του υποσχέθηκε ότι το σπέρμα του θα κληρονομούσε τη γη, και είπε: «Να ξέρεις ότι το σπέρμα σου θα γίνουν πάροικοι σε γη που δεν θα είναι δική τους και θα τους υπηρετούν, και εκείνοι θα τους ταλαιπωρούν τετρακόσια χρόνια. Το έθνος, όμως, το οποίο θα υπηρετούν εγώ θα το κρίνω· και έπειτα από αυτό, θα βγουν με πολλά αγαθά. . . . Αλλά στην τέταρτη γενιά θα επιστρέψουν εδώ, επειδή το σφάλμα των Αμορραίων δεν έχει ολοκληρωθεί ακόμη».—Γε 15:13-16.

Είναι σαφές ότι, προτού αρχίσει η περίοδος των 400 ετών ταλαιπωρίας, έπρεπε πρώτα να εμφανιστεί το υποσχεμένο «σπέρμα». Μολονότι ο Αβραάμ είχε επισκεφτεί παλιότερα την Αίγυπτο—σε μια περίοδο πείνας στη Χαναάν—και είχε αντιμετωπίσει κάποιες δυσκολίες με τον Φαραώ εκεί, ήταν άτεκνος εκείνη την εποχή. (Γε 12:10-20) Προτού περάσει πολύς καιρός από τότε που ο Θεός μίλησε για τα 400 χρόνια ταλαιπωρίας, όταν ο Αβραάμ ήταν 86 χρονών (το έτος 1932 Π.Κ.Χ.) η Αιγύπτια δούλη και παλλακίδα του τού γέννησε έναν γιο, τον Ισμαήλ. Αλλά μόνο έπειτα από 14 χρόνια (το 1918 Π.Κ.Χ.) γέννησε στον Αβραάμ η ελεύθερη σύζυγός του η Σάρρα έναν γιο, τον Ισαάκ, και ο Θεός καθόρισε ότι μέσω αυτού του γιου θα προέκυπτε το υποσχεμένο Σπέρμα. Εντούτοις, δεν είχε έρθει ακόμη ο καιρός να δώσει ο Θεός στον Αβραάμ ή στο σπέρμα του τη γη Χαναάν, και έτσι αυτοί ήταν, όπως είχε προειπωθεί, “πάροικοι σε γη που δεν ήταν δική τους”.—Γε 16:15, 16· 21:2-5· Εβρ 11:13.

Η Χρονολογία της Εξόδου. Επομένως, πότε άρχισαν τα 400 χρόνια ταλαιπωρίας και πότε τελείωσαν; Η Ιουδαϊκή παράδοση θεωρεί αφετηρία τη γέννηση του Ισαάκ. Αλλά οι ουσιαστικές αποδείξεις ταλαιπωρίας εμφανίστηκαν για πρώτη φορά την ημέρα του απογαλακτισμού του Ισαάκ. Οι αποδείξεις δείχνουν ως χρονολογία έναρξης της ταλαιπωρίας το 1913 Π.Κ.Χ., όταν ο Ισαάκ ήταν περίπου 5 χρονών και ο Ισμαήλ περίπου 19. Τότε ήταν που «εκείνος που γεννήθηκε με τον τρόπο της σάρκας [ο Ισμαήλ] άρχισε να διώκει εκείνον που γεννήθηκε με τον τρόπο του πνεύματος». (Γα 4:29) Ο Ισμαήλ, ο οποίος ήταν κατά μέρος Αιγύπτιος, υποκινούμενος από ζήλια και μίσος, άρχισε να “περιγελά” τον Ισαάκ, που ήταν μικρό παιδί, και αυτό ήταν κάτι πολύ σοβαρότερο από μια απλή παιδική λογομαχία. (Γε 21:9) Άλλες μεταφράσεις περιγράφουν την ενέργεια του Ισμαήλ ως “εμπαιγμό”. (Yg· Ro, υποσ.) Η ταλαιπωρία του σπέρματος του Αβραάμ συνεχίστηκε στη διάρκεια της ζωής του Ισαάκ. Μολονότι ο Ιεχωβά ευλογούσε τον Ισαάκ όταν αυτός έγινε ενήλικος, εντούτοις ο Ισαάκ διωκόταν από τους κατοίκους της Χαναάν και εξαναγκαζόταν να μετακινείται από τόπο σε τόπο λόγω των δυσκολιών που του προξενούσαν. (Γε 26:19-24, 27) Εν τέλει, στα τελευταία χρόνια της ζωής του Ιακώβ, γιου του Ισαάκ, το προειπωμένο «σπέρμα» πήγε να κατοικήσει στην Αίγυπτο. Αργότερα περιήλθε σε κατάσταση δουλείας.

Με ποιες εσωτερικές αποδείξεις καθορίζει η Αγία Γραφή τη χρονολογία της Εξόδου του Ισραήλ από την Αίγυπτο;

Κατά συνέπεια, η περίοδος των 400 ετών ταλαιπωρίας διήρκεσε από το 1913 Π.Κ.Χ. ως το 1513 Π.Κ.Χ. Συγχρόνως, αυτή ήταν περίοδος χάριτος, δηλαδή θεϊκής ανοχής, προς τους Χαναναίους, μια από τις σπουδαιότερες φυλές των οποίων ήταν οι Αμορραίοι. Μέχρι τη δεύτερη χρονολογία το σφάλμα τους θα ολοκληρωνόταν και αναμφίβολα θα τους άξιζε να εκδιωχθούν πλήρως από εκείνη τη γη. Ως προκαταρκτικό βήμα προς αυτή την εκδίωξη, ο Θεός επρόκειτο να στρέψει την προσοχή του στο λαό του στην Αίγυπτο, να τον απελευθερώσει από τα δεσμά και να αρχίσει να τον οδηγεί πίσω στην Υποσχεμένη Γη.—Γε 15:13-16.

Η περίοδος των 430 ετών. Ένας άλλος τρόπος υπολογισμού εμπεριέχεται στη δήλωση των εδαφίων Έξοδος 12:40, 41: «Και η κατοίκηση των γιων του Ισραήλ, οι οποίοι είχαν κατοικήσει στην Αίγυπτο, ήταν τετρακόσια τριάντα χρόνια. Και στο τέλος των τετρακοσίων τριάντα χρόνων, ναι, εκείνη ακριβώς την ημέρα όλα τα στρατεύματα του Ιεχωβά βγήκαν από τη γη της Αιγύπτου». Η υποσημείωση στο εδάφιο Έξοδος 12:40 λέει σχετικά με την έκφραση «οι οποίοι είχαν κατοικήσει»: «Στην εβρ[αϊκή] το ρήμα είναι στον πλ[ηθυντικό]. Η αναφορική αντωνυμία ’ασέρ, “ο οποίος”, μπορεί να εφαρμοστεί στους “γιους του Ισραήλ” και όχι στην “κατοίκηση”». Η Μετάφραση των Εβδομήκοντα αποδίδει το εδάφιο 40 ως εξής: Ἡ δὲ κατοίκησις τῶν υἱῶν Ισραήλ, ἥν κατῴκησαν ἐν γῇ Αἰγύπτῳ καὶ ἐν γῇ Χαναάν, ἔτη τετρακόσια τριάκοντα. Η σαμαρειτική Πεντάτευχος λέει: « . . . στη γη Χαναάν και στη γη της Αιγύπτου». Όλες αυτές οι αποδόσεις υποδεικνύουν ότι η περίοδος των 430 ετών καλύπτει μεγαλύτερο χρονικό διάστημα από την κατοίκηση των Ισραηλιτών στην Αίγυπτο.

Ο απόστολος Παύλος δείχνει ότι αυτή η περίοδος των 430 ετών (του εδαφίου Εξ 12:40) άρχισε όταν επικυρώθηκε η Αβραμιαία διαθήκη και τελείωσε με την Έξοδο. Ο Παύλος λέει: «Επιπλέον, λέω το εξής: Όσον αφορά τη[ν Αβραμιαία] διαθήκη που είχε επικυρωθεί προηγουμένως από τον Θεό, ο Νόμος που ήρθε σε ύπαρξη τετρακόσια τριάντα χρόνια αργότερα [το ίδιο έτος με την Έξοδο] δεν την ακυρώνει, ώστε να καταργήσει την υπόσχεση . . . ενώ ο Θεός την έχει δώσει με καλοσύνη στον Αβραάμ μέσω υπόσχεσης».—Γα 3:16-18.

Πόσο διάστημα μεσολάβησε, λοιπόν, από την επικύρωση της Αβραμιαίας διαθήκης μέχρι την εποχή που οι Ισραηλίτες μετακόμισαν στην Αίγυπτο; Όπως βλέπουμε στα εδάφια Γένεση 12:4, 5, ο Αβραάμ ήταν 75 χρονών όταν έφυγε από τη Χαρράν και διέσχισε τον Ευφράτη πηγαίνοντας προς τη Χαναάν. Τότε τέθηκε σε ισχύ η Αβραμιαία διαθήκη, η υπόσχεση που του είχε δοθεί προηγουμένως στην Ουρ των Χαλδαίων. Στη συνέχεια, από τις γενεαλογικές αναφορές των εδαφίων Γένεση 12:4· 21:5· 25:26 και από τα λόγια του Ιακώβ στο εδάφιο Γένεση 47:9 διακρίνουμε ότι από την επικύρωση της Αβραμιαίας διαθήκης μέχρι τη μετακόμιση του Ιακώβ και της οικογένειάς του στην Αίγυπτο πέρασαν 215 χρόνια. Αυτό φανερώνει ότι στην πραγματικότητα οι Ισραηλίτες έζησαν στην Αίγυπτο 215 χρόνια (1728-1513 Π.Κ.Χ.). Ο αριθμός αυτός εναρμονίζεται και με άλλα χρονολογικά δεδομένα.

Από την Έξοδο ως την οικοδόμηση του ναού. Άλλες δύο χρονολογικές αναφορές εναρμονίζονται με αυτή την άποψη και την τεκμηριώνουν. Ο Σολομών άρχισε την οικοδόμηση του ναού στο τέταρτο έτος της βασιλείας του (1034 Π.Κ.Χ.) και αυτό, σύμφωνα με το εδάφιο 1 Βασιλέων 6:1, ήταν «το τετρακοσιοστό ογδοηκοστό έτος» από τη χρονολογία της Εξόδου (1513 Π.Κ.Χ.).

“Περίπου 450 χρόνια”. Επίσης, στα εδάφια Πράξεις 13:17-20 είναι καταγραμμένη η ομιλία που εκφώνησε ο Παύλος σε ένα ακροατήριο στην Αντιόχεια της Πισιδίας, στην οποία αναφέρει μια περίοδο «τετρακοσίων πενήντα περίπου χρόνων». Ο Παύλος ανασκοπεί την ιστορία των Ισραηλιτών αρχίζοντας από τον καιρό κατά τον οποίο ο Θεός «εξέλεξε τους προπάτορές» τους, δηλαδή από την εποχή που γεννήθηκε ο Ισαάκ ως το σπέρμα της υπόσχεσης (1918 Π.Κ.Χ.). (Η γέννηση του Ισαάκ διευθέτησε οριστικά το ζήτημα του ποιον θα αναγνώριζε ο Θεός ως το σπέρμα, ένα ζήτημα για το οποίο υπήρχαν αμφιβολίες λόγω της στειρότητας της Σάρρας.) Ξεκινώντας από αυτό το σημείο, ο Παύλος αφηγείται στη συνέχεια τις ενέργειες του Θεού για χάρη του εκλεκτού του έθνους ως την εποχή που «τους έδωσε κριτές μέχρι τον Σαμουήλ τον προφήτη». Άρα, η περίοδος των «τετρακοσίων πενήντα περίπου χρόνων» αρχίζει προφανώς από τη γέννηση του Ισαάκ το 1918 Π.Κ.Χ. και φτάνει ως το έτος 1467 Π.Κ.Χ., δηλαδή 46 χρόνια μετά την Έξοδο του 1513 Π.Κ.Χ. (η περιπλάνηση στην έρημο διήρκεσε 40 χρόνια και η κατάκτηση της γης Χαναάν 6 χρόνια). (Δευ 2:7· Αρ 9:1· 13:1, 2, 6· Ιη 14:6, 7, 10) Το σύνολο ταιριάζει σαφώς με το στρογγυλό αριθμό των «τετρακοσίων πενήντα περίπου χρόνων» που ανέφερε ο Παύλος. Συνεπώς, και οι δύο αυτές χρονολογικές αναφορές υποστηρίζουν το έτος 1513 Π.Κ.Χ. ως το έτος της Εξόδου, ενώ παράλληλα εναρμονίζονται με τη Βιβλική χρονολόγηση όσον αφορά τους βασιλιάδες και τους κριτές του Ισραήλ.—Βλέπε ΧΡΟΝΟΛΟΓΗΣΗ (Από το 1943 Π.Κ.Χ. ως την Έξοδο).

Άλλες απόψεις. Αυτή η χρονολογία για την Έξοδο, το 1513 Π.Κ.Χ., και συνεπώς η εισβολή των Ισραηλιτών στη Χαναάν και η πτώση της Ιεριχώς το 1473 Π.Κ.Χ., 40 χρόνια μετά την Έξοδο, έχει θεωρηθεί προγενέστερη του κανονικού από ορισμένους κριτικούς, οι οποίοι τοποθετούν αυτά τα γεγονότα στο 14ο ή ακόμη και στο 13ο αιώνα Π.Κ.Χ. Ωστόσο, ενώ ορισμένοι αρχαιολόγοι τοποθετούν την πτώση της Ιεριχώς στο 13ο αιώνα Π.Κ.Χ., δεν βασίζονται για αυτό σε κάποια αρχαία ιστορικά έγγραφα ή ανάλογες μαρτυρίες, αλλά σε ευρήματα πήλινων αγγείων. Είναι φανερό ότι ο υπολογισμός χρονικών περιόδων με βάση τα πήλινα αγγεία είναι πολύ υποθετικός, και αυτό καταδεικνύεται από τις έρευνες στην Ιεριχώ. Με βάση τα ευρήματα εκεί, οι αρχαιολόγοι κατέληξαν σε αντιφατικά συμπεράσματα και χρονολογήσεις.—Βλέπε ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΑ (Διαφορές στη χρονολόγηση)· ΧΡΟΝΟΛΟΓΗΣΗ (Χρονολόγηση με Βάση την Αρχαιολογία).

Το ίδιο συμβαίνει και με τους αιγυπτιολόγους. Οι απόψεις τους όσον αφορά το χρονικό προσδιορισμό των δυναστειών της Αιγύπτου παρουσιάζουν απόκλιση αιώνων, πράγμα που καθιστά τις χρονολογίες τους μη εφαρμόσιμες για οποιαδήποτε συγκεκριμένη περίοδο. Γι’ αυτόν το λόγο, είναι αδύνατον να είμαστε κατηγορηματικοί ως προς το ποιος ήταν ο Φαραώ της Εξόδου. Κάποιοι λένε ότι ήταν ο Τούθμωσις Γ΄, άλλοι ο Αμενχοτέπ Β΄, ο Ραμσής Β΄, και ούτω καθεξής, αλλά κάθε τέτοιος ισχυρισμός στηρίζεται σε πολύ σαθρά θεμέλια.

Αυθεντικότητα της Αφήγησης της Εξόδου. Μια αντίρρηση που εγείρεται για την αφήγηση της Εξόδου είναι ότι οι Φαραώ της Αιγύπτου δεν κατέγραψαν πουθενά την Έξοδο. Ωστόσο, αυτό δεν είναι ασυνήθιστο, δεδομένου ότι και πιο σύγχρονοι βασιλιάδες κατέγραψαν μόνο τις νίκες και όχι τις ήττες τους, ενώ πολλές φορές προσπάθησαν να εξαφανίσουν οποιοδήποτε ιστορικό στοιχείο συγκρουόταν με την προσωπική ή εθνικιστική τους εικόνα ή με την ιδεολογία που προσπαθούσαν να εμφυσήσουν στο λαό τους. Ακόμη και στα πρόσφατα χρόνια, διάφοροι ηγέτες προσπάθησαν να εξαλείψουν τα έργα και τη φήμη των προκατόχων τους. Οτιδήποτε θεωρούνταν ταπεινωτικό ή δυσάρεστο δεν αναφερόταν στις αιγυπτιακές επιγραφές ή διαγραφόταν το συντομότερο δυνατό. Παραδείγματος χάρη, ο Τούθμωσις Γ΄, διάδοχος της Βασίλισσας Χατσεψούτ, είχε αποξέσει το όνομα και τη μορφή της από ένα πέτρινο μνημείο που ανακαλύφτηκε στο Ντιρ αλ-Μπάχρι της Αιγύπτου.—Βλέπε Αρχαιολογία και Ιστορία της Αγίας Γραφής (Archaeology and Bible History), του Τζ. Π. Φρι, 1964, σ. 98 και φωτογραφία απέναντι από τη σ. 94.

Ο Μανέθων, ένας Αιγύπτιος ιερέας που προφανώς μισούσε τους Εβραίους, έγραψε στην ελληνική γλώσσα γύρω στο 280 Π.Κ.Χ. Ο Ιουδαίος ιστορικός Ιώσηπος παραθέτει τα λόγια του Μανέθωνος, σύμφωνα με τα οποία οι πρόγονοι των Εβραίων «ήρθαν κατά μυριάδες στην Αίγυπτο και υπέταξαν τους κατοίκους της», ενώ στη συνέχεια ο Ιώσηπος λέει ότι ο Μανέθων «ομολογεί ύστερα πως, σαν πέρασε καιρός, εκδιώχθηκαν από τη χώρα, κατέλαβαν τη σημερινή Ιουδαία, ίδρυσαν τα Ιεροσόλυμα και έκτισαν το ναό».—Κατ’ Απίωνος, Α΄, 228 (26).

Μολονότι η αφήγηση του Μανέθωνος είναι γενικά πολύ ανακριβής από ιστορική άποψη, το σημαντικό είναι ότι αυτός παρουσιάζει τους Εβραίους να ζουν στην Αίγυπτο και να φεύγουν από αυτήν, ενώ σε άλλα συγγράμματα, σύμφωνα με τον Ιώσηπο, ταυτίζει τον Μωυσή με τον Οσαρσήφ, έναν Αιγύπτιο ιερέα, υποδεικνύοντας ότι, αν και τα αιγυπτιακά μνημεία δεν καταγράφουν το γεγονός, οι Εβραίοι ήταν στην Αίγυπτο και ο ηγέτης τους ήταν ο Μωυσής. Ο Ιώσηπος μιλάει και για έναν άλλον Αιγύπτιο ιστορικό, τον Χαιρήμονα, που λέει ότι ο Ιωσήφ και ο Μωυσής εκδιώχθηκαν από την Αίγυπτο ταυτόχρονα. Επίσης, ο Ιώσηπος αναφέρει κάποιον Λυσίμαχο ο οποίος αφηγείται μια παρόμοια ιστορία.—Κατ’ Απίωνος, Α΄, 228, 238 (26)· 288, 290 (32)· 299 (33)· 304-311 (34).

Ο Αριθμός Εκείνων που Πήραν Μέρος στην Έξοδο. Στο εδάφιο Έξοδος 12:37 αναφέρεται ένας στρογγυλός αριθμός, 600.000 «ακμαίοι άντρες πεζοί» εκτός από τα «μικρά παιδιά». Στην πραγματική απογραφή που έγινε περίπου έναν χρόνο μετά την Έξοδο, όπως είναι καταγραμμένο στα εδάφια Αριθμοί 1:2, 3, 45, 46, οι Ισραηλίτες άρρενες από 20 χρονών και πάνω αριθμούσαν 603.550 εκτός από τους Λευίτες (Αρ 2:32, 33), από τους οποίους υπήρχαν 22.000 άρρενες ηλικίας ενός μηνός και πάνω. (Αρ 3:39) Η εβραϊκή λέξη γκεβαρίμ (ακμαίοι άντρες) δεν περιλαμβάνει γυναίκες. (Παράβαλε Ιερ 30:6.) Η έκφραση «μικρά παιδιά» αποδίδει την εβραϊκή λέξη ταφ η οποία αναφέρεται σε κάποιον που περπατάει με ανάλαφρα βήματα. (Παράβαλε Ησ 3:16.) Τα περισσότερα από αυτά τα «μικρά παιδιά» θα έπρεπε να μεταφέρονται από άλλους ή, πάντως, δεν θα μπορούσαν να καλύψουν όλη τη διαδρομή περπατώντας.

«Στην τέταρτη γενιά». Πρέπει να θυμόμαστε ότι ο Ιεχωβά είπε στον Αβραάμ πως στην τέταρτη γενιά οι απόγονοί του θα επέστρεφαν στη Χαναάν. (Γε 15:16) Στα 430 χρόνια από τον καιρό που τέθηκε σε ισχύ η Αβραμιαία διαθήκη μέχρι την Έξοδο, υπήρξαν περισσότερες από τέσσερις γενιές, ακόμη και αν λάβουμε υπόψη το γεγονός ότι οι άνθρωποι ζούσαν τότε πολλά χρόνια, σύμφωνα με το υπόμνημα. Αλλά οι Ισραηλίτες έμειναν στην Αίγυπτο μόνο 215 χρόνια. Οι “τέσσερις γενιές” μετά την είσοδό τους στην Αίγυπτο μπορούν να υπολογιστούν με αυτόν τον τρόπο, παίρνοντας για παράδειγμα απλώς μια φυλή του Ισραήλ, τη φυλή του Λευί: (1) Λευί, (2) Καάθ, (3) Αμράμ και (4) Μωυσής.—Εξ 6:16, 18, 20.

Ο αριθμός εκείνων που ανέβηκαν από την Αίγυπτο, δηλαδή 600.000 ακμαίοι άντρες εκτός από τις γυναίκες και τα παιδιά, υποδηλώνει ότι ο λαός θα μπορούσε να αριθμεί περισσότερα από τρία εκατομμύρια άτομα. Ο αριθμός αυτός, μολονότι αμφισβητείται από μερικούς, δεν είναι καθόλου παράλογος. Διότι, αν και μεσολάβησαν μόνο τέσσερις γενιές από τον Λευί ως τον Μωυσή, όταν κοιτάξουμε τα πράγματα από την άποψη του μήκους ζωής αυτών των μακρόβιων αντρών, γίνεται φανερό ότι ο καθένας από αυτούς θα μπορούσε να έχει δει αρκετές γενιές, ή αλλιώς αρκετές ομάδες παιδιών, να γεννιούνται στη διάρκεια της δικής του ζωής. Ακόμη και σήμερα, πολλές φορές ένας άντρας 60 ή 70 ετών έχει εγγόνια και μπορεί να έχει και δισέγγονα (επομένως τέσσερις γενιές μπορεί να ζουν ταυτόχρονα).

Ασυνήθιστη αύξηση. Η αφήγηση αναφέρει: «Και οι γιοι του Ισραήλ έγιναν καρποφόροι και άρχισαν να πολλαπλασιάζονται· και συνεχώς πλήθαιναν και γίνονταν κραταιότεροι με πολύ ασυνήθιστο ρυθμό, ώστε ο τόπος γέμισε από αυτούς». (Εξ 1:7) Μάλιστα έγιναν τόσο πολλοί ώστε ο βασιλιάς της Αιγύπτου είπε: «Δείτε! Ο λαός των γιων του Ισραήλ είναι πολυπληθέστερος και κραταιότερος από εμάς». «Αλλά όσο περισσότερο τους καταδυνάστευαν, τόσο περισσότερο πλήθαιναν εκείνοι και τόσο περισσότερο εξαπλώνονταν, ώστε αυτοί ένιωθαν νοσηρό τρόμο λόγω των γιων του Ισραήλ». (Εξ 1:9, 12) Επιπρόσθετα, αν λάβουμε υπόψη μας ότι υπήρχε ο θεσμός της πολυγαμίας, σε συνδυασμό με το θεσμό της παλλακείας, και ότι ορισμένοι Ισραηλίτες παντρεύτηκαν Αιγύπτιες, γίνεται αντιληπτό πώς ο πληθυσμός τους θα μπορούσε να έχει αυξηθεί τόσο πολύ ώστε να περιλαμβάνει 600.000 ενήλικους άρρενες.

Εβδομήντα ψυχές από το άμεσο σπιτικό του Ιακώβ κατέβηκαν στην Αίγυπτο ή γεννήθηκαν εκεί λίγο αργότερα. (Γε 46) Αν εξαιρέσουμε τον ίδιο τον Ιακώβ, τους 12 γιους του, την κόρη του τη Δείνα, την εγγονή του τη Σερά, τους τρεις γιους του Λευί, και πιθανώς κάποιους άλλους από τον αριθμό εκείνων που έγιναν κεφαλές οικογενειών και άρχισαν να πολλαπλασιάζονται στην Αίγυπτο, μπορεί να απομείνουν μόνο 50 από τα 70 άτομα. (Οι γιοι του Λευί εξαιρούνται εφόσον οι Λευίτες δεν συμπεριλήφθηκαν στο μεταγενέστερο αριθμό των 603.550 αρρένων.) Αρχίζοντας, λοιπόν, με τον πολύ συντηρητικό αριθμό των 50 κεφαλών οικογενειών και λαβαίνοντας υπόψη τη δήλωση της Αγίας Γραφής ότι «οι γιοι του Ισραήλ έγιναν καρποφόροι και άρχισαν να πολλαπλασιάζονται· και συνεχώς πλήθαιναν και γίνονταν κραταιότεροι με πολύ ασυνήθιστο ρυθμό, ώστε ο τόπος γέμισε από αυτούς» (Εξ 1:7), μπορούμε εύκολα να καταδείξουμε πώς ήταν δυνατόν να υπάρχουν την εποχή της Εξόδου 600.000 άντρες στρατεύσιμης ηλικίας, μεταξύ 20 και 50 χρονών. Εξετάστε τα ακόλουθα:

Έχοντας υπόψη ότι τότε οι οικογένειες ήταν μεγάλες και ότι οι Ισραηλίτες ήθελαν να αποκτούν παιδιά για να εκπληρώσουν την υπόσχεση του Θεού, δεν είναι παράλογο να υποθέσουμε για τον υπολογισμό μας ότι κάθε άρρενας που ήταν κεφαλή οικογένειας έφερε στον κόσμο κατά μέσο όρο δέκα παιδιά (περίπου τα μισά από αυτά αγόρια) από τα 20 ως τα 40 του χρόνια. Για να είναι ο υπολογισμός μας συντηρητικός, μπορούμε να θεωρήσουμε ότι ο καθένας από τους αρχικούς 50 που έγιναν κεφαλές οικογενειών δεν άρχισε να αποκτάει παιδιά παρά μόνο 25 χρόνια μετά την είσοδό τους στην Αίγυπτο. Και, εφόσον ο θάνατος ή άλλες περιστάσεις ενδέχεται να εμπόδισαν ορισμένα αρσενικά παιδιά να τεκνοποιήσουν ή ίσως να διέκοψαν την τεκνοποίησή τους προτού φτάσουν το όριο των 40 ετών που καθορίσαμε, θα μπορούσαμε επίσης να μειώσουμε κατά 20 τοις εκατό τον αριθμό των αρρένων που γεννήθηκαν και έγιναν πατέρες. Με απλά λόγια, αυτό σημαίνει ότι σε μια περίοδο 20 ετών μόνο 200 γιοι—αντί για 250—τους οποίους απέκτησαν οι 50 αρχικές κεφαλές οικογενειών που καθορίσαμε θα έκαναν δικές τους οικογένειες.

Το διάταγμα του Φαραώ. Θα ήταν καλό να συνυπολογιστεί και άλλος ένας παράγοντας: Το διάταγμα του Φαραώ που προέβλεπε τη θανάτωση όλων των αρσενικών παιδιών κατά τη γέννησή τους. Αυτό το διάταγμα φαίνεται ότι ήταν μάλλον αναποτελεσματικό και βραχύβιο. Ο Ααρών γεννήθηκε περίπου τρία χρόνια πριν από τον Μωυσή (δηλαδή το 1597 Π.Κ.Χ.) και προφανώς τότε δεν ίσχυε τέτοιο διάταγμα. Η Αγία Γραφή δηλώνει κατηγορηματικά ότι το διάταγμα του Φαραώ δεν είχε μεγάλη επιτυχία. Οι Εβραίες Σιφρά και Φουά, οι οποίες ήταν πιθανώς οι επικεφαλής των επαγγελματιών μαιών, έχοντας υπό την επίβλεψή τους τις υπόλοιπες μαίες, δεν εκτέλεσαν τη διαταγή του βασιλιά. Προφανώς δεν μεταβίβασαν στις υφιστάμενές τους την εντολή που τους δόθηκε. Το αποτέλεσμα ήταν ότι «ο λαός συνεχώς πλήθαινε και κραταιωνόταν πολύ». Κατόπιν ο Φαραώ διέταξε όλο το λαό του να ρίχνει κάθε νεογέννητο γιο των Ισραηλιτών στον ποταμό Νείλο. (Εξ 1:15-22) Αλλά φαίνεται ότι οι Αιγύπτιοι δεν μισούσαν τους Εβραίους μέχρι αυτού του σημείου. Ακόμη και η ίδια η κόρη του Φαραώ έσωσε τον Μωυσή. Εξάλλου, ο Φαραώ μπορεί να κατάλαβε γρήγορα ότι θα έχανε πολύτιμους δούλους αν το διάταγμά του συνέχιζε να ισχύει. Γνωρίζουμε ότι αργότερα ο Φαραώ της Εξόδου αρνήθηκε να αφήσει τους Εβραίους να φύγουν γι’ αυτόν ακριβώς το λόγο, δηλαδή επειδή του ήταν πολύτιμοι καθώς εργάζονταν ως δούλοι.

Ωστόσο, για να κάνουμε τον αριθμό μας ακόμη πιο συντηρητικό, μπορούμε να μειώσουμε σχεδόν κατά ένα τρίτο τον αριθμό των αγοριών που επέζησαν μέσα σε πέντε χρόνια, ώστε να συμπεριλάβουμε τα πιθανά αποτελέσματα του ανεπιτυχούς διατάγματος του Φαραώ.

Ενδεικτικός υπολογισμός. Ακόμη και αν γίνονταν όλες αυτές οι περικοπές στους αριθμούς, ο πληθυσμός και πάλι θα αυξανόταν με επιταχυνόμενο ρυθμό, και αυτό με την ευλογία του Θεού. Ο αριθμός των παιδιών που θα γεννιούνταν από το 1563 Π.Κ.Χ. και μετά (δηλαδή 50 χρόνια πριν από την Έξοδο) μέχρι το 1533 (δηλαδή 20 χρόνια πριν από την Έξοδο), υπολογιζόμενος ανά πενταετίες, θα είχε ως εξής:

ΑΥΞΗΣΗ ΤΟΥ ΑΝΤΡΙΚΟΥ ΠΛΗΘΥΣΜΟΥ

Π.Κ.Χ. Γιοι που Γεννήθηκαν

από το 1563 ως το 1558 47.350

από το 1558 ως το 1553 62.300

από το 1553 ως το 1548 81.800

από το 1548 ως το 1543 103.750

από το 1543 ως το 1538 133.200

από το 1538 ως το 1533 172.250

Σύνολο 600.650*

* Θεωρητικός αντρικός πληθυσμός ηλικίας 20 ως 50 ετών την εποχή της Εξόδου (1513 Π.Κ.Χ.)

Ας σημειωθεί ότι ακόμη και μια μικρή τροποποίηση στη μέθοδο του υπολογισμού—παραδείγματος χάρη η αύξηση κατά έναν του αριθμού των γιων που αποκτούσε κατά μέσο όρο ο κάθε άρρενας γονέας—θα είχε ως αποτέλεσμα να ξεπεράσει αυτός ο αριθμός το ένα εκατομμύριο.

Πόσο σημαντικός ήταν ο αριθμός των ανθρώπων που έφυγαν από την Αίγυπτο ακολουθώντας τον Μωυσή;

Εκτός από τους 600.000 ακμαίους άντρες που αναφέρονται στην Αγία Γραφή, υπήρχαν πολλοί ηλικιωμένοι άντρες, ακόμη περισσότερες γυναίκες και παιδιά, καθώς και «μια τεράστια μεικτή ομάδα» μη Ισραηλιτών. (Εξ 12:38) Άρα λοιπόν, ο συνολικός αριθμός εκείνων που ανέβηκαν από την Αίγυπτο ενδέχεται να ξεπερνούσε τα τρία εκατομμύρια. Δεν είναι παράξενο που ο βασιλικός οίκος της Αιγύπτου δεν ήθελε με κανέναν τρόπο να αφήσει ένα τόσο μεγάλο σώμα δούλων να φύγει, διότι έτσι θα έχανε ένα πολύτιμο οικονομικό κεφάλαιο.

Το Βιβλικό υπόμνημα επιβεβαιώνει ότι ο αριθμός των μάχιμων αντρών ήταν τέτοιος ώστε προκαλούσε φόβο: «Ο Μωάβ φοβήθηκε υπερβολικά το λαό, επειδή ήταν πολύς· και ο Μωάβ άρχισε να νιώθει νοσηρό τρόμο για τους γιους του Ισραήλ». (Αρ 22:3) Φυσικά, ο φόβος των Μωαβιτών βασιζόταν εν μέρει στο γεγονός ότι ο Ιεχωβά είχε εκτελέσει τόσο πολλά θαύματα για τον Ισραήλ, αλλά προκαλούνταν επίσης από το μεγάλο αριθμό των Ισραηλιτών, ο οποίος δεν θα μπορούσε να χαρακτηριστεί έτσι αν επρόκειτο απλώς για μερικές χιλιάδες άτομα. Αριθμητικά, ο πληθυσμός των Ισραηλιτών άλλαξε ελάχιστα στη διάρκεια της οδοιπορίας στην έρημο, επειδή πολλοί πέθαναν εκεί λόγω απιστίας.—Αρ 26:2-4, 51.

Στην απογραφή που έλαβε χώρα λίγο μετά την Έξοδο, οι Λευίτες υπολογίστηκαν ξεχωριστά, και όσοι ήταν ηλικίας ενός μηνός και πάνω αριθμούσαν 22.000 άτομα. (Αρ 3:39) Ίσως εγερθεί το ερώτημα γιατί μεταξύ όλων των άλλων 12 φυλών υπήρχαν μόνο 22.273 πρωτότοκα αρσενικά ηλικίας ενός μηνός και πάνω. (Αρ 3:43) Αυτό μπορεί να απαντηθεί εύκολα αν λάβουμε υπόψη ότι δεν υπολογίζονταν οι κεφαλές των οικογενειών, ότι λόγω της πολυγαμίας ένας άντρας μπορεί να είχε πολλούς γιους αλλά μόνο έναν πρωτότοκο και ότι υπολογιζόταν ο πρωτότοκος γιος του άντρα και όχι της γυναίκας.

Τα Ζητήματα που Περιλαμβάνονταν. Σύμφωνα με την υπόσχεση του Θεού στον Αβραάμ, είχε φτάσει ο ορισμένος Του καιρός για να απελευθερώσει το έθνος του Ισραήλ από το «σιδηρουργικό καμίνι» της Αιγύπτου. Ο Ιεχωβά θεωρούσε τον Ισραήλ πρωτότοκο γιο του λόγω της υπόσχεσης στον Αβραάμ. Όταν ο Ιακώβ κατέβηκε στην Αίγυπτο με το σπιτικό του, ενήργησε οικειοθελώς, αλλά αργότερα οι απόγονοί του έγιναν δούλοι. Ως έθνος, ήταν αγαπητοί στον Ιεχωβά όπως ένας πρωτότοκος γιος, και εκείνος είχε το νόμιμο δικαίωμα να τους απελευθερώσει από την Αίγυπτο χωρίς να καταβληθεί τίμημα.—Δευ 4:20· 14:1, 2· Εξ 4:22· 19:5, 6.

Αντιτιθέμενος στο σκοπό του Ιεχωβά, ο Φαραώ δεν ήθελε να χάσει αυτό το μεγάλο έθνος που εργάζονταν ως δούλοι. Επιπλέον, όταν ο Μωυσής τον πλησίασε υποβάλλοντας στο όνομα του Ιεχωβά το αίτημα να εξαποστείλει τους Ισραηλίτες για να γιορτάσουν γιορτή για Εκείνον στην έρημο, ο Φαραώ απάντησε: «Ποιος είναι ο Ιεχωβά ώστε να υπακούσω στη φωνή του και να εξαποστείλω τον Ισραήλ; Δεν γνωρίζω καθόλου τον Ιεχωβά». (Εξ 5:2) Ο Φαραώ θεωρούσε τον εαυτό του θεό και δεν αναγνώριζε την εξουσία του Ιεχωβά, μολονότι ασφαλώς θα είχε ακούσει τους Εβραίους να χρησιμοποιούν αυτό το όνομα πολλές φορές στο παρελθόν. Ο λαός του Ιεχωβά γνώριζε το όνομά του από την αρχή, μάλιστα ο Αβραάμ είχε απευθυνθεί στον Θεό αποκαλώντας τον Ιεχωβά.—Γε 2:4· 15:2.

Το ζήτημα που εγέρθηκε εδώ από τη στάση και τις ενέργειες του Φαραώ έφερε στο προσκήνιο το θέμα τού ποιος ήταν ο πραγματικός Θεός. Τώρα ήταν απαραίτητο να εξυψώσει ο Ιεχωβά Θεός τον εαυτό του πάνω από τους θεούς της Αιγύπτου, περιλαμβανομένου του Φαραώ, που τιμούνταν ως θεός. Αυτό το έκανε επιφέροντας στην Αίγυπτο Δέκα Πληγές, οι οποίες οδήγησαν στην απελευθέρωση του Ισραήλ. (Βλέπε ΘΕΟΙ ΚΑΙ ΘΕΕΣ [Οι Δέκα Πληγές].) Όταν επήλθε η τελευταία πληγή, ο θάνατος των πρωτοτόκων, οι Ισραηλίτες διατάχθηκαν να είναι έτοιμοι κατά το πασχαλινό γεύμα να βγουν από την Αίγυπτο. Μολονότι έφυγαν βιαστικά, πιεζόμενοι από τους Αιγυπτίους που έλεγαν: «Κανείς μας δεν θα γλιτώσει το θάνατο!», δεν βγήκαν με άδεια χέρια. (Εξ 12:33) Πήραν μαζί τα βόδια και τα ποίμνιά τους, το ζυμάρι τους προτού υποστεί ζύμωση, καθώς και τις σκάφες που είχαν για το ζύμωμα. Επιπλέον, οι Αιγύπτιοι έδωσαν στον Ισραήλ ό,τι τους ζήτησε—ασημένια αντικείμενα και χρυσά αντικείμενα και ενδύματα. Παρεμπιπτόντως, αυτό δεν συνιστούσε ληστεία σε βάρος των Αιγυπτίων. Αυτοί δεν είχαν κανένα δικαίωμα να υποδουλώσουν τον Ισραήλ, και επομένως χρωστούσαν στο λαό το μισθό του.—Εξ 12:34-38.

Μαζί με τον Ισραήλ βγήκε και «μια τεράστια μεικτή ομάδα». (Εξ 12:38) Όλοι αυτοί ήταν λάτρεις του Ιεχωβά, διότι έπρεπε να έχουν ετοιμαστεί να φύγουν με τον Ισραήλ ενόσω οι Αιγύπτιοι έθαβαν τους νεκρούς τους. Είχαν τηρήσει το Πάσχα, αφού σε διαφορετική περίπτωση θα ήταν απασχολημένοι με τις αιγυπτιακές τελετουργίες πένθους και ταφής. Μέχρις ενός βαθμού αυτή η ομάδα ίσως αποτελούνταν από άτομα που είχαν κάποια συγγένεια με τους Ισραηλίτες μέσω γάμου. Παραδείγματος χάρη, πολλοί Ισραηλίτες είχαν παντρευτεί Αιγύπτιες, και κάποιες Ισραηλίτισσες είχαν παντρευτεί Αιγυπτίους. Μια τέτοια περίπτωση ήταν το άτομο που θανατώθηκε στην έρημο επειδή εξύβρισε το όνομα του Ιεχωβά. Ήταν γιος Αιγυπτίου και η μητέρα του ήταν η Σελομίθ από τη φυλή του Δαν. (Λευ 24:10, 11) Ας σημειωθεί επίσης ότι ο Ιεχωβά έδωσε μόνιμες οδηγίες σχετικά με το ποιες ήταν οι απαιτήσεις για να μπορούν οι πάροικοι και οι δούλοι να τρώνε το Πάσχα όταν ο Ισραήλ θα ερχόταν στην Υποσχεμένη Γη.—Εξ 12:25, 43-49.

Η Πορεία της Εξόδου. Οι Ισραηλίτες πρέπει να βρίσκονταν σε διάφορες τοποθεσίες όταν ξεκίνησαν την πορεία που τους οδήγησε έξω από την Αίγυπτο, μη αποτελώντας αρχικά μια ενιαία ομάδα. Μερικοί ίσως ενώθηκαν με το κυρίως σώμα των εξερχομένων στη διάρκεια της πορείας. Το σημείο εκκίνησης ήταν η Ραμεσσής—είτε η πόλη είτε κάποια ομώνυμη περιφέρεια—και ο πρώτος σταθμός του ταξιδιού ήταν η Σοκχώθ. (Εξ 12:37) Ορισμένοι μελετητές ισχυρίζονται ότι, αν και ο Μωυσής ξεκίνησε την πορεία από τη Ραμεσσής, οι Ισραηλίτες ήρθαν από όλη τη γη Γεσέν και συγκεντρώθηκαν στη Σοκχώθ η οποία είχε οριστεί ως τόπος συνάντησης.—ΧΑΡΤΗΣ, Τόμ. 1, σ. 536.

Οι Ισραηλίτες είχαν φύγει από την Αίγυπτο βιαστικά, πιεζόμενοι από τους Αιγυπτίους. Αυτό όμως δεν σημαίνει με κανέναν τρόπο ότι ήταν ανοργάνωτοι: «Αλλά σε σχηματισμό μάχης, έτσι ανέβηκαν οι γιοι του Ισραήλ από τη γη της Αιγύπτου», δηλαδή πιθανόν σαν στράτευμα αποτελούμενο από πέντε μέρη—εμπροσθοφυλακή, οπισθοφυλακή, κυρίως σώμα και δύο πτέρυγες. Εκτός από την ικανή ηγεσία που ασκούσε ο Μωυσής, ο Ιεχωβά έκανε φανερή και τη δική του ηγεσία πολύ νωρίς, τουλάχιστον από τότε που στρατοπέδευσαν στην Εθάμ, παρέχοντας μια στήλη σύννεφου για να τους οδηγεί την ημέρα, η οποία γινόταν στήλη φωτιάς που τους έδινε φως τη νύχτα.—Εξ 13:18-22.

Αν είχαν ακολουθήσει τη συντομότερη διαδρομή θα είχαν κάνει ένα χερσαίο ταξίδι περίπου 400 χλμ. από τα βόρεια της Μέμφιδος μέχρι, ας πούμε, τη Λαχείς στην Υποσχεμένη Γη. Αλλά με αυτή τη διαδρομή οι Ισραηλίτες θα πήγαιναν από τα παράλια της Μεσογείου και διαμέσου της γης των Φιλισταίων. Στο παρελθόν, οι προπάτορές τους, ο Αβραάμ και ο Ισαάκ, είχαν αντιμετωπίσει δυσκολίες με τους Φιλισταίους. Ο Θεός, γνωρίζοντας ότι μπορεί να αποκαρδιώνονταν από μια επίθεση των Φιλισταίων—δεδομένου ότι δεν ήταν εξοικειωμένοι με τον πόλεμο και είχαν μαζί τους τις οικογένειες και τα ποίμνιά τους—διέταξε τον Ισραήλ να κάνει μεταβολή και να στρατοπεδεύσει μπροστά στην Πιαϊρώθ, ανάμεσα στη Μιγδώλ και στη θάλασσα, απέναντι από τη Βάαλ-σεφών. Εδώ στρατοπέδευσαν δίπλα στη θάλασσα.—Εξ 14:1, 2.

Η ακριβής πορεία των Ισραηλιτών από τη Ραμεσσής μέχρι την Ερυθρά Θάλασσα δεν μπορεί να καθοριστεί με βεβαιότητα σήμερα, εφόσον οι τοποθεσίες που αναφέρονται στην αφήγηση δεν μπορούν να εντοπιστούν επακριβώς. Τα περισσότερα συγγράμματα παρουσιάζουν την εκδοχή ότι οι Ισραηλίτες διέσχισαν αυτό που είναι σήμερα γνωστό ως Ουάντι Τουμίλατ, στην περιοχή του Δέλτα της Αιγύπτου. Εντούτοις, αυτή η διαδρομή βασίζεται κυρίως στην ταύτιση της Ραμεσσής με μια τοποθεσία στη βορειοανατολική γωνία της περιοχής του Δέλτα. Αλλά όπως δηλώνει ο καθηγητής αιγυπτιολογίας Τζον Α. Γουίλσον: «Δυστυχώς, οι μελετητές δεν συμφωνούν για την ακριβή θέση της Ραμεσσής. Οι Φαραώ με το όνομα Ραμσής, ιδίως ο Ραμσής Β΄, έδιναν αφειδώς το όνομά τους σε πόλεις. Επιπλέον, αναφορές σε αυτή την πόλη έχουν βρεθεί σε ανασκαφές οι οποίες έγιναν σε πόλεις του Δέλτα που δεν μπορούν να διεκδικήσουν σοβαρά την ταύτιση με την εν λόγω τοποθεσία».—Το Βιβλικό Λεξικό του Ερμηνευτή (The Interpreter’s Dictionary of the Bible), επιμέλεια Τζ. Μπάτρικ, 1962, Τόμ. 4, σ. 9.

Έχουν προταθεί διάφορες τοποθεσίες οι οποίες έτυχαν ευρείας αποδοχής για ένα διάστημα και κατόπιν απορρίφθηκαν όταν επικράτησε κάποια άλλη εκδοχή. Η Τάνις (το σημερινό Σαν ελ-Χάτζαρ), 56 χλμ. ΝΔ του Πορτ Σάιντ, μιας πόλης στα παράλια της Μεσογείου, είναι αποδεκτή από πολλούς, αλλά το ίδιο συμβαίνει και με το Καντίρ, περίπου 20 χλμ. νοτιότερα. Όσον αφορά την πρώτη τοποθεσία, την Τάνιδα, ας σημειωθεί ότι κάποιο αιγυπτιακό κείμενο καταχωρίζει την Τάνιδα και την (Περ-)Ραμεσσής ως ξεχωριστά μέρη, όχι ένα και το αυτό, και ότι κάποια τουλάχιστον από τα ευρήματα στην Τάνιδα αποδεικνύεται ότι έχουν προέλθει από άλλα μέρη. Γι’ αυτό, ο Τζον Α. Γουίλσον συνεχίζει λέγοντας ότι «τίποτα δεν μας εγγυάται πως οι επιγραφές που έχουν το όνομα Ραμεσσής βρίσκονταν εξαρχής εκεί». Όσον αφορά και την Τάνιδα και το Καντίρ, μπορεί να λεχθεί ότι οι επιγραφές που σχετίζονται με τον Ραμσή Β΄ και βρέθηκαν σε αυτές τις τοποθεσίες φανερώνουν μόνο κάποιον σύνδεσμο με αυτόν τον Φαραώ, αλλά δεν αποδεικνύουν ότι οποιοδήποτε από αυτά τα μέρη είναι η Βιβλική Ρααμσής την οποία έχτισαν οι Ισραηλίτες ως τόπο αποθήκευσης πριν ακόμη από τη γέννηση του Μωυσή. (Εξ 1:11) Όπως εξηγείται στο λήμμα ΡΑΑΜΣΗΣ, ΡΑΜΕΣΣΗΣ, πολύ λίγα στοιχεία υποστηρίζουν την άποψη ότι ο Ραμσής Β΄ είναι ο Φαραώ της Εξόδου.

Επιπρόσθετα, η διαδρομή μέσα από το Ουάντι Τουμίλατ έχει προτιμηθεί λόγω της δημοφιλούς σύγχρονης θεωρίας ότι η διάβαση της Ερυθράς Θάλασσας στην πραγματικότητα δεν έλαβε χώρα στην Ερυθρά Θάλασσα, αλλά σε κάποια τοποθεσία Β από αυτήν. Μάλιστα μερικοί μελετητές υποστήριξαν ότι η διάβαση έλαβε χώρα στη λίμνη Σερβωνίδα, μια λίμνη που εκτείνεται παράλληλα με την ακτή της Μεσογείου, ή κοντά σε αυτή τη λίμνη, οπότε οι Ισραηλίτες, αφού βγήκαν από το Ουάντι Τουμίλατ, στράφηκαν προς το Β, προς τα παράλια. Αυτή η άποψη έρχεται σε πλήρη αντίθεση με τη σαφή δήλωση της Αγίας Γραφής ότι ο ίδιος ο Θεός οδήγησε τους Ισραηλίτες μακριά από την οδό που θα τους έφερνε στη γη των Φιλισταίων. (Εξ 13:17, 18) Κάποιοι άλλοι αποδέχονται και αυτοί τη διαδρομή μέσα από το Ουάντι Τουμίλατ, αλλά υποστηρίζουν ότι η διάβαση της «θάλασσας» έλαβε χώρα στην περιοχή των Πικρών Λιμνών, Β του Σουέζ.

Ερυθρά Θάλασσα, όχι “θάλασσα των καλαμιών”. Αυτή η δεύτερη άποψη στηρίζεται στο επιχείρημα ότι το εβραϊκό όνομα γιαμ-σουφ (που μεταφράζεται «Ερυθρά Θάλασσα») σημαίνει κατά κυριολεξία «θάλασσα των βούρλων, ή αλλιώς των καλαμιών, των σκίρπων», και ότι επομένως οι Ισραηλίτες δεν διέσχισαν το βραχίονα της Ερυθράς Θάλασσας που είναι γνωστός ως Κόλπος του Σουέζ, αλλά μια θάλασσα καλαμιών, έναν ελώδη τόπο όπως είναι η περιοχή των Πικρών Λιμνών. Διατυπώνοντας, όμως, αυτή την άποψη, έρχονται σε σύγκρουση με τους μεταφραστές της αρχαίας Μετάφρασης των Εβδομήκοντα, οι οποίοι μετέφρασαν το όνομα γιαμ-σουφ με το ελληνικό όνομα «Ερυθρά Θάλασσα». Αλλά κάτι πολύ σπουδαιότερο είναι ότι τόσο ο Λουκάς—ο συγγραφέας των Πράξεων (ο οποίος παρέθεσε τα λόγια του Στεφάνου)—όσο και ο απόστολος Παύλος χρησιμοποίησαν αυτό το ίδιο ελληνικό όνομα αφηγούμενοι τα γεγονότα της Εξόδου.—Πρ 7:36· Εβρ 11:29· βλέπε ΕΡΥΘΡΑ ΘΑΛΑΣΣΑ.

Εκτός αυτού, η διάβαση ενός απλού βάλτου δεν θα συνιστούσε μεγάλο θαύμα, και οι Αιγύπτιοι δεν θα ήταν δυνατόν να “καταποντιστούν” στην Ερυθρά Θάλασσα καθώς «τα ορμητικά νερά τούς σκέπασαν» ούτε να κατεβούν “στα βάθη σαν πέτρα”. (Εβρ 11:29· Εξ 15:5) Όχι μόνο μνημονεύτηκε αργότερα αυτό το φοβερό θαύμα από τον Μωυσή και τον Ιησού του Ναυή, αλλά και ο απόστολος Παύλος είπε ότι οι Ισραηλίτες βαφτίστηκαν στον Μωυσή μέσω του σύννεφου και της θάλασσας. Αυτό δείχνει ότι περιβάλλονταν εντελώς από νερό, καθώς η θάλασσα βρισκόταν και από τις δύο πλευρές και το σύννεφο από πάνω και από πίσω τους. (1Κο 10:1, 2) Αυτό δείχνει επίσης ότι η υδάτινη μάζα ήταν πολύ βαθύτερη από οτιδήποτε θα μπορούσε να διασχίσει κάποιος πεζός.

Η πορεία της Εξόδου εξαρτάται κατά μεγάλο μέρος από δύο παράγοντες: από το ποια ήταν εκείνη την εποχή η πρωτεύουσα της Αιγύπτου και από το ποια ήταν η υδάτινη μάζα στην οποία έλαβε χώρα η διάβαση. Εφόσον οι θεόπνευστες Χριστιανικές Ελληνικές Γραφές χρησιμοποιούν την έκφραση «Ερυθρά Θάλασσα», έχουμε κάθε λόγο να πιστεύουμε ότι αυτή την υδάτινη μάζα διέσχισε ο Ισραήλ. Όσο για την πρωτεύουσα της Αιγύπτου, κατά πάσα πιθανότητα ήταν η Μέμφις, η οποία υπήρξε η κυριότερη έδρα της κυβέρνησης στο μεγαλύτερο μέρος της ιστορίας της Αιγύπτου. (Βλέπε ΜΕΜΦΙΣ.) Αν έτσι έχουν τα πράγματα, τότε το σημείο εκκίνησης της πορείας της Εξόδου πρέπει να ήταν αρκετά κοντά στη Μέμφιδα ώστε να είναι δυνατόν να κληθεί ο Μωυσής μετά τα μεσάνυχτα ενώπιον του Φαραώ τη νύχτα του Πάσχα και κατόπιν να βρίσκεται εγκαίρως στη Ραμεσσής για να ξεκινήσει η πορεία προς τη Σοκχώθ πριν από το τέλος της 14ης ημέρας του Νισάν. (Εξ 12:29-31, 37, 41, 42) Η παλιότερη Ιουδαϊκή παράδοση, την οποία καταγράφει ο Ιώσηπος, υποστηρίζει ότι η πορεία άρχισε σε μικρή απόσταση Β της Μέμφιδος.—Ιουδαϊκή Αρχαιολογία, Β΄, 315 (xv, 1).

Η διαδρομή μέσα από το Ουάντι Τουμίλατ θα γινόταν σε τέτοια απόσταση Β της Μέμφιδος ώστε θα ήταν αδύνατον να υπάρξουν οι παραπάνω περιστάσεις. Γι’ αυτόν το λόγο, πολλοί παλιότεροι σχολιαστές έχουν προτείνει μια από τις γνωστές οδούς «των προσκυνητών» οι οποίες περνούν μέσα από την Αίγυπτο, όπως η οδός ελ Χατζ που οδηγεί από το Κάιρο στο Σουέζ (το αρχαίο Κλύσμα, μεταγενέστερα Κολζούμ) στο μυχό του Κόλπου του Σουέζ.

Πού χωρίστηκε η Ερυθρά Θάλασσα ώστε να μπορέσει ο Ισραήλ να περάσει απέναντι;

Αξίζει να σημειωθεί ότι, αφού έφτασαν στο δεύτερο σταθμό της οδοιπορίας τους, στην Εθάμ η οποία βρισκόταν «στις παρυφές της ερήμου», ο Θεός πρόσταξε τον Μωυσή «να γυρίσουν πίσω και να στρατοπεδεύσουν μπροστά στην Πιαϊρώθ . . . δίπλα στη θάλασσα». Αυτός ο ελιγμός θα έκανε τον Φαραώ να πιστέψει ότι οι Ισραηλίτες “περιπλανιούνταν . . . σε κατάσταση σύγχυσης”. (Εξ 13:20· 14:1-3) Οι μελετητές που υποστηρίζουν την οδό ελ Χατζ ως την πιθανότερη υπογραμμίζουν ότι το εβραϊκό ρήμα που αποδίδεται “γυρίζω πίσω” είναι εμφατικό και δεν σημαίνει απλώς «λοξοδρομώ» ή «παρεκκλίνω», αλλά έχει περισσότερο την έννοια της αναστροφής ή τουλάχιστον της σημαντικής παράκαμψης. Υποθέτουν ότι, αφού έφτασαν σε ένα σημείο Β από το μυχό του Κόλπου του Σουέζ, οι Ισραηλίτες έκαναν επί τόπου μεταβολή και κατευθύνθηκαν προς την ανατολική πλευρά του Τζέμπελ Άτακα, μιας οροσειράς που βρίσκεται κατά μήκος της δυτικής πλευράς του Κόλπου. Ένα τέτοιο τεράστιο πλήθος ανθρώπων, όπως οι Ισραηλίτες, δεν θα μπορούσε να ξεφύγει γρήγορα από αυτή τη θέση αν καταδιωκόταν από το Β, αλλά θα εγκλωβιζόταν εκεί εφόσον η θάλασσα έφραζε το δρόμο.

Η Ιουδαϊκή παράδοση του πρώτου αιώνα Κ.Χ. μεταδίδει αυτή την εικόνα. (Βλέπε ΠΙΑΪΡΩΘ.) Αλλά το πιο σημαντικό είναι ότι αυτό το σκηνικό ταιριάζει με τη γενική εικόνα που παρουσιάζει η ίδια η Αγία Γραφή, εικόνα με την οποία δεν ταιριάζουν οι απόψεις που αποδέχονται πολλοί μελετητές. (Εξ 14:9-16) Είναι φανερό ότι η διάβαση πρέπει να έλαβε χώρα αρκετά μακριά από το μυχό του Κόλπου (του δυτικού βραχίονα της Ερυθράς Θάλασσας), αλλιώς οι δυνάμεις του Φαραώ θα μπορούσαν απλώς να περικυκλώσουν την άκρη του Κόλπου και να συναντήσουν εύκολα τους Ισραηλίτες στην άλλη πλευρά.—Εξ 14:22, 23.

Ο Φαραώ είχε αλλάξει γνώμη για την απελευθέρωση των Ισραηλιτών από τη στιγμή που πληροφορήθηκε την αναχώρησή τους. Ασφαλώς η απώλεια ενός τέτοιου έθνους δούλων αποτελούσε μεγάλο οικονομικό πλήγμα για την Αίγυπτο. Τα άρματά του δεν θα δυσκολεύονταν να προφτάσουν αυτό το έθνος το οποίο ολόκληρο βρισκόταν εν κινήσει, ιδίως τώρα που αυτοί “γύριζαν πίσω”. Ενθαρρυμένος πλέον από τη σκέψη ότι ο Ισραήλ περιπλανιόταν σε κατάσταση σύγχυσης στην έρημο, τους καταδίωξε σίγουρος για την επιτυχία του. Με μια επίλεκτη δύναμη 600 εκλεκτών αρμάτων, με όλα τα άλλα άρματα της Αιγύπτου επανδρωμένα με πολεμιστές, με τους ιππείς του και με όλες τις στρατιωτικές του δυνάμεις, συνάντησε τον Ισραήλ στην Πιαϊρώθ.—Εξ 14:3-9.

Από στρατηγική άποψη, οι Ισραηλίτες βρίσκονταν σε πολύ άσχημη θέση. Προφανώς είχαν αποκλειστεί ανάμεσα στη θάλασσα και στα βουνά, ενώ συγχρόνως οι Αιγύπτιοι είχαν φράξει το δρόμο της επιστροφής. Καθώς φαίνονταν παγιδευμένοι, οι Ισραηλίτες κυριεύτηκαν από φόβο και άρχισαν να παραπονιούνται κατά του Μωυσή. Σε αυτό το σημείο επενέβη ο Θεός για να προστατέψει τον Ισραήλ μετακινώντας το σύννεφο από εμπρός προς τα πίσω. Από τη μία πλευρά—την πλευρά των Αιγυπτίων—ήταν σκοτάδι, ενώ από την άλλη το σύννεφο φώτιζε τη νύχτα και ο Ισραήλ μπορούσε να βλέπει. Ενόσω το σύννεφο εμπόδιζε τους Αιγυπτίους να επιτεθούν, ο Μωυσής σήκωσε το ραβδί του κατ’ εντολήν του Ιεχωβά, και τα νερά της θάλασσας χωρίστηκαν στα δύο, επιτρέποντας στον Ισραήλ να χρησιμοποιήσει το στεγνό θαλάσσιο πυθμένα ως δρόμο.—Εξ 14:10-21.

Πλάτος και βάθος του σημείου διάβασης. Εφόσον ο Ισραήλ διέσχισε τη θάλασσα μέσα σε μία νύχτα, δεν θα μπορούσαμε να υποθέσουμε ότι το άνοιγμα που σχηματίστηκε από το χωρισμό των νερών ήταν στενό. Απεναντίας, αυτό το άνοιγμα μπορεί να είχε πλάτος ενός χιλιομέτρου ή περισσότερο. Αν και ο λαός προχωρούσε σε πυκνό σχηματισμό, ένα τέτοιο πλήθος, μαζί με όσες άμαξες είχαν, τις αποσκευές τους και τα ζώα τους—ακόμη και αν οι γραμμές τους ήταν αρκετά πυκνές—θα καταλάμβανε μια έκταση περίπου 8 τ. χλμ. ή περισσότερο. Επομένως, φαίνεται ότι το άνοιγμα της θάλασσας ήταν τέτοιο ώστε οι Ισραηλίτες μπόρεσαν να περάσουν απέναντι παραταγμένοι σε αρκετά πλατύ μέτωπο. Αν το μέτωπο ήταν περίπου 1,5 χλμ., τότε το βάθος των ισραηλιτικών γραμμών θα πρέπει να ήταν γύρω στα 5 χλμ. ή περισσότερο. Αν το μέτωπο ήταν περίπου 2,5 χλμ., το βάθος μπορεί να ήταν γύρω στα 3 χλμ. ή περισσότερο. Μια τέτοια γραμμή ανθρώπων θα χρειαζόταν αρκετές ώρες για να μπει στον πυθμένα της θάλασσας και να περάσει απέναντι. Μολονότι δεν έτρεχαν πανικόβλητοι αλλά διατηρούσαν το σχηματισμό μάχης, αναμφίβολα προχωρούσαν με αρκετή βιασύνη.

Αν δεν υπήρχε το σύννεφο, οι Αιγύπτιοι θα τους είχαν προφτάσει εύκολα και θα είχαν θανατώσει πολλούς. (Εξ 15:9) Όταν οι Ισραηλίτες μπήκαν στη θάλασσα και το σύννεφο πίσω τους προχώρησε, οι Αιγύπτιοι είδαν τι συνέβαινε και άρχισαν να τους καταδιώκουν. Και από αυτό το γεγονός επίσης φαίνεται ότι ήταν απαραίτητο να έχει ο στεγνός θαλάσσιος πυθμένας αξιοσημείωτο πλάτος και μήκος, εφόσον η στρατιωτική δύναμη του Φαραώ ήταν μεγάλη. Αποφασισμένη να πατάξει και να αιχμαλωτίσει ξανά τους πρώην δούλους της, ολόκληρη η δύναμη προχώρησε αρκετά μέσα στον πυθμένα. Στη συνέχεια, στη διάρκεια της πρωινής φυλακής, η οποία ήταν περίπου από τις 2:00 ως τις 6:00 π.μ., ο Ιεχωβά κοίταξε από το σύννεφο και άρχισε να επιφέρει σύγχυση στο στρατόπεδο των Αιγυπτίων, βγάζοντας τους τροχούς από τα άρματά τους.—Εξ 14:24, 25.

Καθώς πλησίαζε το πρωί, οι Ισραηλίτες έφτασαν ασφαλείς στην ανατολική ακτή της Ερυθράς Θάλασσας. Κατόπιν ο Μωυσής έλαβε την προσταγή να απλώσει το χέρι του για να επιστρέψουν τα νερά πάνω στους Αιγυπτίους. Τότε «η θάλασσα άρχισε να επιστρέφει στην κανονική της κατάσταση» και οι Αιγύπτιοι τράπηκαν σε φυγή για να μην τη συναντήσουν. Αυτό, επίσης, δείχνει ότι τα νερά είχαν σχηματίσει ένα πλατύ άνοιγμα, διότι σε ένα στενό άνοιγμα αυτοί θα είχαν καταποντιστεί αμέσως. Οι Αιγύπτιοι προσπάθησαν να αποφύγουν τα υδάτινα τείχη που τους περιέκλειναν κατευθυνόμενοι προς τη δυτική όχθη, αλλά τα νερά συνέχισαν να επιστρέφουν μέχρι που το βάθος τους έφτασε να είναι τέτοιο ώστε σκέπασαν εντελώς όλα τα πολεμικά άρματα και τους ιππείς των στρατιωτικών δυνάμεων του Φαραώ. Ούτε ένας τους δεν απέμεινε.

Είναι φανερό ότι ένας τέτοιος φοβερός καταποντισμός δεν θα ήταν δυνατόν να λάβει χώρα σε βάλτο. Επιπλέον, σε έναν ρηχό βάλτο τα νεκρά σώματα δεν θα ξεβράζονταν στην ακτή, όπως συνέβη σε αυτή την περίπτωση, εφόσον «ο Ισραήλ είδε τους Αιγυπτίους νεκρούς στην ακρογιαλιά».—Εξ 14:22-31· ΧΑΡΤΗΣ και ΕΙΚΟΝΑ, Τόμ. 1, σ. 537.

Τα νερά «έπηξαν». Σύμφωνα με την περιγραφή της Αγίας Γραφής, τα ορμητικά νερά έπηξαν ώστε να μπορέσει ο Ισραήλ να περάσει απέναντι. (Εξ 15:8) Το ρήμα «πήζω» χρησιμοποιείται στην Αμερικανική Στερεότυπη Μετάφραση, στη Μετάφραση Βασιλέως Ιακώβου, στη μετάφραση του Τζ. Ρόδερχαμ, καθώς και στις ελληνικές μεταφράσεις ΒΑΜ, ΛΧ, ΜΠΚ. «Πήζω» σημαίνει «περνώ από την υγρή κατάσταση στη στερεή μέσω ψύξης ή εν είδει ψύξης . . . : παγώνω . . . : κάνω (ένα υγρό) κολλώδες ή ζελατινώδες: στερεοποιώ, συμπυκνώνω». Η ίδια εβραϊκή λέξη χρησιμοποιείται στο εδάφιο Ιώβ 10:10 σε σχέση με την πήξη του γάλακτος. Επομένως, τα υδάτινα τείχη δεν είχαν μεταβληθεί κατ’ ανάγκην σε συμπαγή πάγο, αλλά η σύσταση της πηγμένης αυτής ουσίας ήταν ίσως όμοια με ζελατίνη ή τυρόπηγμα. Τίποτα ορατό δεν συγκρατούσε τα νερά της Ερυθράς Θάλασσας από τη μία και από την άλλη πλευρά των Ισραηλιτών, γι’ αυτό και το νερό φαινόταν σαν να είναι πηγμένο, συμπαγές ή συμπυκνωμένο για να μπορεί να παραμένει στη θέση του σαν τείχος από την κάθε πλευρά και να μην πέσει σαν πλημμύρα πάνω στους Ισραηλίτες ώστε να τους αφανίσει. Αυτή την εντύπωση σχημάτισε ο Μωυσής όταν ένας ισχυρός ανατολικός άνεμος χώρισε τα νερά στα δύο και στέγνωσε τη θαλάσσια λεκάνη ώστε αυτή να μην είναι ούτε λασπώδης ούτε παγωμένη, αλλά ευκολοδιάβατη από το πλήθος.

Ο δρόμος που ανοίχτηκε στη θάλασσα ήταν όσο πλατύς χρειαζόταν για να μπορέσουν όλοι οι Ισραηλίτες—πιθανώς γύρω στα τρία εκατομμύρια άτομα—να περάσουν στην ανατολική όχθη μέχρι το πρωί. Κατόπιν τα πηγμένα νερά άρχισαν να αφήνονται ελεύθερα και να εισρέουν και από τις δύο πλευρές, κατακλύζοντας και καταποντίζοντας τους Αιγυπτίους, ενώ ο Ισραήλ στεκόταν στην ανατολική όχθη και συλλογιζόταν πώς ο Ιεχωβά είχε απελευθερώσει με απαράμιλλο τρόπο ένα ολόκληρο έθνος από μια παγκόσμια δύναμη. Συνειδητοποιούσαν ότι τα λόγια του Μωυσή είχαν εκπληρωθεί κυριολεκτικά: «Τους Αιγυπτίους τους οποίους βλέπετε σήμερα δεν θα τους ξαναδείτε ποτέ πια».—Εξ 14:13.

Έτσι λοιπόν, με μια θεαματική εκδήλωση δύναμης, ο Ιεχωβά εξύψωσε το όνομά του και απελευθέρωσε τον Ισραήλ. Καθώς ο λαός ήταν πια ασφαλής στην ανατολική ακτή της Ερυθράς Θάλασσας, ο Μωυσής μπήκε επικεφαλής των γιων του Ισραήλ και άρχισαν να ψάλλουν έναν ύμνο, ενώ η αδελφή του η Μαριάμ, η προφήτισσα, πήρε ένα ντέφι στο χέρι της και μπήκε επικεφαλής όλων των γυναικών, οι οποίες άρχισαν να παίζουν ντέφια και να χορεύουν, ενώ παράλληλα αποκρινόταν στους άντρες υμνολογώντας. (Εξ 15:1, 20, 21) Ο Ισραήλ είχε διαχωριστεί πλήρως από τους εχθρούς του. Όταν βγήκαν από την Αίγυπτο, δεν επιτράπηκε να πάθουν κακό ούτε από άνθρωπο ούτε από ζώο—ακόμη και σκύλος δεν γρύλισε προς τους Ισραηλίτες ούτε κίνησε τη γλώσσα του εναντίον τους. (Εξ 11:7) Μολονότι η αφήγηση της Εξόδου δεν αναφέρει ότι ο ίδιος ο Φαραώ μπήκε μαζί με τις στρατιωτικές του δυνάμεις στη θάλασσα και αφανίστηκε, το εδάφιο Ψαλμός 136:15 δηλώνει ότι ο Ιεχωβά «τίναξε τον Φαραώ και τη στρατιωτική του δύναμη μέσα στην Ερυθρά Θάλασσα».

Εξεικονίζει Μεταγενέστερα Γεγονότα. Ανεβάζοντας τον Ισραήλ από την Αίγυπτο, σύμφωνα με την υπόσχεσή του στον Αβραάμ, ο Θεός έδειξε ότι θεωρούσε το έθνος του Ισραήλ γιο του, ακριβώς όπως είχε πει στον Φαραώ: “Ο Ισραήλ είναι ο πρωτότοκός μου”. (Εξ 4:22) Αργότερα, ο Ιεχωβά είπε: «Όταν ο Ισραήλ ήταν παιδί, τότε τον αγάπησα, και από την Αίγυπτο κάλεσα το γιο μου». (Ωσ 11:1) Αυτή η αναδρομή στην Έξοδο αποτέλεσε επίσης προφητεία που εκπληρώθηκε στις ημέρες του Ηρώδη, όταν ο Ιωσήφ και η Μαρία επέστρεψαν από την Αίγυπτο με τον Ιησού μετά το θάνατο του Ηρώδη και εγκαταστάθηκαν στη Ναζαρέτ. Ο ιστορικός Ματθαίος εφαρμόζει την προφητεία του Ωσηέ σε αυτό το περιστατικό και λέει σχετικά με τον Ιωσήφ: «Έμεινε εκεί μέχρι το θάνατο του Ηρώδη, για να εκπληρωθεί αυτό που λέχθηκε από τον Ιεχωβά, ο οποίος είπε μέσω του προφήτη του: “Από την Αίγυπτο κάλεσα το γιο μου”».—Ματ 2:15.

Ο απόστολος Παύλος συγκαταλέγει την Έξοδο σε αυτά που, όπως λέει, συνέβαιναν στον Ισραήλ ως παραδείγματα ή εξεικονιστικοί τύποι. (1Κο 10:1, 2, 11) Επομένως, φαίνεται ότι η Έξοδος συμβόλιζε κάτι μεγαλύτερο. Ο φυσικός Ισραήλ χρησιμοποιείται στην Αγία Γραφή ως σύμβολο του πνευματικού Ισραήλ, του Ισραήλ του Θεού. (Γα 6:15, 16) Επίσης, ο Μωυσής μίλησε για τον προφήτη που επρόκειτο να έρθει και θα ήταν σαν αυτόν. (Δευ 18:18, 19) Οι Ιουδαίοι ανέμεναν ότι αυτός θα ήταν μεγάλος ηγέτης και απελευθερωτής. Ο απόστολος Πέτρος προσδιορίζει τον Ιησού Χριστό ως τον Μεγαλύτερο Μωυσή. (Πρ 3:19-23) Συνεπώς, η απελευθέρωση του Ισραήλ στην Ερυθρά Θάλασσα και η καταστροφή του αιγυπτιακού στρατού πρέπει να υποδηλώνουν την απελευθέρωση του πνευματικού Ισραήλ από τους εχθρούς του, τη συμβολική Αίγυπτο, μέσω ενός μεγάλου θαύματος από τα χέρια του Ιησού Χριστού. Και ακριβώς όπως το έργο που επιτέλεσε ο Θεός στην Ερυθρά Θάλασσα κατέληξε στην εξύψωση του ονόματός του, η εκπλήρωση εκείνων των εξεικονιστικών γεγονότων σε μια πολύ ευρύτερη πραγματικότητα θα προσέδιδε μεγαλύτερη και πολύ πιο εκτεταμένη φήμη στο όνομα του Ιεχωβά.—Εξ 15:1.