Μούχλα​—Φίλος και Εχθρός!

ΑΠΟ ΑΡΘΡΟΓΡΑΦΟ ΤΟΥ ΞΥΠΝΑ! ΣΤΗ ΣΟΥΗΔΙΑ

Μερικοί μύκητες σώζουν ζωές, άλλοι σκοτώνουν. Μερικοί εμπλουτίζουν τη γεύση τυριών και κρασιών, άλλοι δηλητηριάζουν τις τροφές. Μερικοί αναπτύσσονται σε κούτσουρα δέντρων, άλλοι κατακλύζουν μπάνια και βιβλία. Στην πραγματικότητα, οι μύκητες βρίσκονται παντού​—ίσως μάλιστα κάποια σπόρια τους να περνάνε μπροστά από τα ρουθούνια σας καθώς διαβάζετε αυτή την πρόταση.

ΑΝ ΑΜΦΙΒΑΛΛΕΤΕ για το ότι οι μύκητες βρίσκονται παντού γύρω μας, αφήστε απλώς μια φέτα ψωμί εκτεθειμένη, ακόμη και μέσα στο ψυγείο. Προτού περάσει πολύς καιρός, θα εμφανιστεί πάνω της μια χνουδωτή επίστρωση​—η μούχλα!

Τι Είναι η Μούχλα;

Η μούχλα δημιουργείται από τους Μύκητες, ένα βασίλειο το οποίο περιλαμβάνει 100.000 και πλέον είδη, όπως μανιτάρια, σκωριάσεις των φυτών και ζύμες. Μόνο 100 περίπου μύκητες είναι γνωστό ότι προκαλούν ασθένειες σε ανθρώπους και ζώα. Πολλοί άλλοι παίζουν ζωτικό ρόλο στην τροφική αλυσίδα​—αποσυνθέτουν νεκρή οργανική ύλη και επομένως ανακυκλώνουν βασικά στοιχεία δίνοντάς τους μορφή την οποία μπορούν να χρησιμοποιήσουν τα φυτά. Άλλοι πάλι συμβιώνουν με τα φυτά, βοηθώντας τα να απορροφήσουν θρεπτικά συστατικά από το έδαφος. Και μερικοί είναι παράσιτα.

Ο μύκητας αρχίζει τη ζωή του ως μικροσκοπικό σπόριο το οποίο μεταφέρεται από τα ρεύματα αέρα. Αν το σπόριο βρεθεί σε κατάλληλη πηγή τροφής η οποία, μεταξύ άλλων, έχει τα απαιτούμενα επίπεδα θερμοκρασίας και υγρασίας, θα βλαστήσει σχηματίζοντας νηματοειδή κύτταρα που ονομάζονται υφές. Όταν οι υφές δημιουργήσουν αποικία, η χνουδωτή, διακλαδισμένη μάζα ονομάζεται μυκήλιο, το οποίο είναι η ορατή μούχλα. Η μούχλα μπορεί επίσης να μοιάζει με βρωμιά ή με κηλίδα, όπως αυτή που σχηματίζεται στους αρμούς ανάμεσα στα πλακάκια του μπάνιου.

Οι μύκητες αναπαράγονται πολύ εύκολα. Στην κοινή μούχλα του ψωμιού​—που προκαλείται από τους μύκητες Rhizopus stolonifer—​τα μικροσκοπικά μαύρα στίγματα είναι τα σώματα των σπορίων, δηλαδή τα σποριάγγεια. Ένα μόλις στίγμα περιέχει πάνω από 50.000 σπόρια, καθένα από τα οποία μπορεί να παραγάγει εκατοντάδες εκατομμύρια νέα σπόρια μέσα σε λίγες μέρες! Υπό ιδανικές συνθήκες δε, η μούχλα θα αναπτυχθεί εξίσου καλά σε ένα βιβλίο, σε μια μπότα ή στην ταπετσαρία όσο και σε ένα κούτσουρο στο δάσος.

Πώς «τρέφονται» οι μύκητες; Ανόμοια με τα ζώα και τους ανθρώπους, οι οποίοι τρώνε πρώτα και έπειτα απορροφούν την τροφή τους μέσω της πέψης, οι μύκητες αντιστρέφουν συνήθως τη διαδικασία. Όταν τα οργανικά μόρια είναι τόσο μεγάλα ή περίπλοκα ώστε δεν μπορούν να τα φάνε, οι μύκητες εκκρίνουν πεπτικά ένζυμα που διασπούν τα μόρια σε απλούστερες μονάδες, τις οποίες κατόπιν απορροφούν. Επίσης, εφόσον δεν μπορούν να κινηθούν προκειμένου να ψάξουν για τροφή, πρέπει να ζουν μέσα στην τροφή τους.

Οι μύκητες μπορούν να παράγουν τοξικές ουσίες που ονομάζονται μυκοτοξίνες, οι οποίες είναι δυνατόν να προκαλέσουν ανεπιθύμητες παρενέργειες τόσο σε ανθρώπους όσο και σε ζώα. Μπορεί κανείς να εκτεθεί σε αυτές μέσω εισπνοής, κατάποσης ή δερματικής επαφής. Αλλά δεν είναι πάντοτε άσχημα τα πράγματα, εφόσον η μούχλα έχει μερικές πολύ χρήσιμες ιδιότητες.

Το Φιλικό Πρόσωπο της Μούχλας

Το 1928 ο επιστήμονας Αλεξάντερ Φλέμινγκ αντιλήφθηκε τυχαία τη μικροβιοκτόνο δράση των μυκήτων της πράσινης μούχλας. Οι μύκητες αυτοί, που αργότερα προσδιορίστηκαν ως Penicillium notatum, αποδείχτηκαν θανατηφόροι για τα βακτήρια αλλά ακίνδυνοι για τους ανθρώπους και τα ζώα. Αυτό το εύρημα οδήγησε στην παρασκευή της πενικιλίνης, που αποκλήθηκε «το σπουδαιότερο ζωοσωτήριο φάρμακο της σύγχρονης ιατρικής». Για το έργο τους, ο Φλέμινγκ και οι συνάδελφοί του ερευνητές Χάουαρντ Φλόρι και Ερνστ Τσέιν τιμήθηκαν με το Βραβείο Νόμπελ ιατρικής το 1945. Έκτοτε, οι μύκητες της μούχλας χρησιμοποιούνται σε πολλές άλλες φαρμακευτικές ουσίες, όπως φάρμακα για την αντιμετώπιση των θρομβώσεων στο αίμα, των ημικρανιών και της νόσου του Πάρκινσον.

Η μούχλα αποτελεί επίσης ευλογία για τον ουρανίσκο. Πάρτε για παράδειγμα το τυρί. Γνωρίζατε ότι τα τυριά μπρι, καμαμπέρ, μπλε Δανίας, γκοργκοντζόλα, ροκφόρ και στίλτον οφείλουν τις μοναδικές τους γεύσεις σε ορισμένα είδη του μύκητα Penicillium; Παρόμοια, το σαλάμι, η σάλτσα σόγιας και η μπίρα οφείλουν πολλά στη μούχλα.

Το ίδιο αληθεύει για το κρασί. Όταν συγκεκριμένα σταφύλια τρυγούνται τη σωστή στιγμή και έχουν επαρκή ποσότητα μυκήτων σε κάθε τσαμπί, μπορούν να χρησιμοποιηθούν για την παραγωγή εξαιρετικών επιδόρπιων κρασιών. Ο μύκητας Botrytis cinerea, ή αλλιώς ευγενής μύκητας, δρα στα σάκχαρα των σταφυλιών, εμπλουτίζοντας το άρωμά τους. Στο κελάρι του κρασιού, ο μύκητας Cladosporium cellare προσθέτει τη σφραγίδα του κατά τη διαδικασία ωρίμανσης. Όπως λένε και οι Ούγγροι οινοπαραγωγοί: “Όπου υπάρχει ευγενής μύκητας, υπάρχει και καλό κρασί”.

Όταν η Μούχλα Γίνεται Εχθρός

Τα επιβλαβή χαρακτηριστικά συγκεκριμένων μυκήτων έχουν επίσης μεγάλη ιστορία. Τον έκτο αιώνα Π.Κ.Χ., οι Ασσύριοι χρησιμοποιούσαν το μύκητα Claviceps purpurea για να δηλητηριάζουν τα πηγάδια των εχθρών τους​—μια αρχαία μορφή βιολογικού πολέμου. Το Μεσαίωνα, αυτός ο ίδιος μύκητας, ο οποίος μερικές φορές σχηματίζεται στη σίκαλη, έκανε πολλούς ανθρώπους να υποφέρουν από επιληπτικές κρίσεις, επώδυνα αισθήματα καψίματος, γάγγραινα και παραισθήσεις. Αυτή η ασθένεια, που σήμερα αποκαλείται εργοτισμός, είχε ονομαστεί φωτιά του Αγίου Αντωνίου επειδή πολλά θύματά της, ελπίζοντας σε θαυματουργική θεραπεία, έκαναν προσκύνημα στα λείψανα του Αγίου Αντωνίου στη Γαλλία.

Η πιο ισχυρή γνωστή καρκινογόνος ουσία είναι η αφλατοξίνη​—μια τοξίνη που παράγεται από μύκητες. Σε κάποια ασιατική χώρα, 20.000 θάνατοι το χρόνο αποδίδονται στην αφλατοξίνη. Αυτό το θανατηφόρο συστατικό χρησιμοποιείται στα σύγχρονα βιολογικά όπλα.

Στην καθημερινή ζωή, όμως, τα συμπτώματα της έκθεσης σε κοινούς μύκητες αποτελούν περισσότερο ενόχληση παρά σοβαρή απειλή για την υγεία. «Οι μύκητες στην πλειονότητά τους, ακόμη και αν μπορείτε να τους μυρίσετε, δεν είναι επιβλαβείς», λέει το Ενημερωτικό Δελτίο του Πανεπιστημίου Μπέρκλεϊ της Καλιφόρνιας (UC Berkeley Wellness Letter). Οι άνθρωποι στους οποίους παρουσιάζονται συνήθως ανεπιθύμητες παρενέργειες είναι εκείνοι που υποφέρουν από παθήσεις των πνευμόνων, όπως άσθμα, άτομα με αλλεργίες, ευαισθησία σε χημικές ουσίες ή εξασθενημένο ανοσολογικό σύστημα, καθώς και αγρότες που ίσως εκτίθενται σε μεγάλες ποσότητες μυκήτων. Τα βρέφη και οι ηλικιωμένοι επίσης ίσως να είναι πιο ευάλωτοι στις επιπτώσεις της έκθεσης στους μύκητες.

Σύμφωνα με την Υγειονομική Υπηρεσία της Καλιφόρνιας, στις Ηνωμένες Πολιτείες, οι μύκητες μπορεί να προκαλέσουν τα ακόλουθα συμπτώματα: “Αναπνευστικά προβλήματα, όπως συριγμό, δύσπνοια και λαχάνιασμα, ρινική συμφόρηση και συμφόρηση των ιγμορείων, καθώς επίσης ερεθισμό των ματιών (μάτια που καίνε, δακρύζουν ή κοκκινίζουν), ξερόβηχα, ερεθισμό της μύτης ή του λάρυγγα, εξανθήματα ή ερεθισμό του δέρματος”.

Μούχλα και Κτίρια

Σε μερικές χώρες είναι συνηθισμένο να ακούμε ότι κλείνουν σχολεία ή ότι χρειάζεται να εκκενωθούν σπίτια ή γραφεία επειδή πρέπει να γίνουν εργασίες για την απομάκρυνση της μούχλας. Στις αρχές του 2002, το Μουσείο Σύγχρονης Τέχνης της Στοκχόλμης, στη Σουηδία, το οποίο είχε ανοίξει πρόσφατα, χρειάστηκε να κλείσει λόγω της μούχλας. Το κόστος αποκατάστασης έφτασε τα τέσσερα εκατομμύρια ευρώ περίπου! Γιατί εμφανίζεται όλο και περισσότερο αυτό το πρόβλημα τον τελευταίο καιρό;

Η απάντηση σχετίζεται με δύο κύριους παράγοντες: τα οικοδομικά υλικά και τα σχέδια. Τις πρόσφατες δεκαετίες τα κατασκευαστικά υλικά περιλαμβάνουν προϊόντα τα οποία είναι πιο ευπρόσβλητα στη μούχλα. Ένα παράδειγμα είναι οι γυψοσανίδες, οι οποίες συνήθως αποτελούνται από αρκετά στρώματα χαρτιού ενωμένα με στερεοποιημένο γύψο. Ο γύψος συγκρατεί την υγρασία. Αν, λοιπόν, αυτό το υλικό παραμείνει υγρό για παρατεταμένη περίοδο, τα σπόρια μούχλας μπορούν να βλαστήσουν και να αναπτυχθούν, τρεφόμενα από το χαρτί της γυψοσανίδας.

Τα κατασκευαστικά σχέδια έχουν και αυτά αλλάξει. Πριν από τη δεκαετία του 1970 πολλά κτίρια στις Ηνωμένες Πολιτείες και σε αρκετές άλλες χώρες δεν είχαν τόσο καλή μόνωση και δεν ήταν τόσο αεροστεγή όσο τα κτίρια που ακολούθησαν. Οι αλλαγές επήλθαν λόγω της επιθυμίας να γίνεται μεγαλύτερη εξοικονόμηση ενέργειας στα κτίρια ελαχιστοποιώντας την απώλεια και την εισροή θερμότητας και μειώνοντας την είσοδο του αέρα. Έτσι λοιπόν τώρα, όταν μπαίνει νερό μέσα στο κτίριο, παραμένει περισσότερο, ευνοώντας τη δημιουργία μούχλας. Υπάρχει λύση σε αυτό το πρόβλημα;

Ο πιο αποτελεσματικός τρόπος επίλυσης, ή τουλάχιστον ελαχιστοποίησης, των προβλημάτων μούχλας είναι να διατηρούνται όλα τα πράγματα στο σπίτι καθαρά και στεγνά και να παραμένει η υγρασία σε χαμηλά επίπεδα. Αν συσσωρεύεται κάπου μούχλα, στεγνώστε αμέσως την περιοχή και κάντε τις απαραίτητες αντικαταστάσεις ή επισκευές ώστε να μην μπορεί να συγκεντρωθεί νερό και πάλι. Για παράδειγμα, να διατηρείτε την οροφή και τις υδρορροές καθαρές και σε καλή κατάσταση. Βεβαιωθείτε, επίσης, ότι το έδαφος έχει κλίση αντίθετη προς το κτίριο ώστε να μη συγκεντρώνεται το νερό γύρω από τα θεμέλια. Αν έχετε κλιματισμό, να διατηρείτε τις λεκάνες αποχέτευσης καθαρές και να φροντίζετε να μη βουλώνουν οι σωλήνες αποχέτευσης.

«Ο έλεγχος της υγρασίας είναι πρώτιστης σημασίας για τον έλεγχο της μούχλας», λέει κάποια αρμόδια πηγή. Απλά μέτρα μπορεί να αποτρέψουν μια συνάντηση δική σας ή της οικογένειάς σας με το μη φιλικό πρόσωπο της μούχλας. Κατά κάποιον τρόπο, οι μύκητες μοιάζουν με τη φωτιά. Μπορούν να προκαλέσουν βλάβη αλλά και να είναι ιδιαίτερα χρήσιμοι. Πολλά εξαρτώνται από το πώς τους χρησιμοποιούμε και τους ελέγχουμε. Φυσικά, έχουμε ακόμη πολλά να μάθουμε για τους μύκητες. Αλλά η γνώση για τα εντυπωσιακά δημιουργήματα του Θεού μόνο καλό μπορεί να μας φέρει.

[Πλαίσιο/​Εικόνα στη σελίδα 14, 15]

ΜΟΥΧΛΑ ΣΤΟΥΣ ΒΙΒΛΙΚΟΥΣ ΧΡΟΝΟΥΣ;

Η Αγία Γραφή αναφέρεται “στην πληγή της λέπρας σε ένα σπίτι”, εννοώντας αυτό καθαυτό το κτίριο. (Λευιτικό 14:34-48) Έχει λεχθεί ότι αυτό το φαινόμενο, που αποκαλείται επίσης «κακοήθης λέπρα», ήταν μια μορφή μούχλας, αλλά αυτό δεν είναι επιβεβαιωμένο. Όπως και αν είχαν τα πράγματα, ο Νόμος του Θεού πρόσταζε τους ιδιοκτήτες σπιτιών να απομακρύνουν τις πέτρες που είχαν μολυνθεί, να ξύνουν ολόκληρο το εσωτερικό του σπιτιού και να πετάνε όλα τα ύποπτα υλικά έξω από την πόλη σε «ακάθαρτο τόπο». Αν η πληγή επέστρεφε, ολόκληρο το σπίτι χαρακτηριζόταν ακάθαρτο, κατεδαφιζόταν και τα συντρίμμια πετάγονταν. Οι λεπτομερείς οδηγίες του Ιεχωβά αντανακλούσαν τη βαθιά αγάπη του για το λαό του καθώς και τη φροντίδα του για τη σωματική τους ευημερία.

[Εικόνα στη σελίδα 13]

Φάρμακα που προέρχονται από τους μύκητες της μούχλας έχουν σώσει πολλές ζωές

[Εικόνα στη σελίδα 15]

Οι γυψοσανίδες και οι επιστρώσεις από βινύλιο μπορούν να παγιδέψουν την υγρασία η οποία στη συνέχεια ευνοεί την ανάπτυξη μούχλας