Κόλαση

Δείχνει η Αγία Γραφή αν οι νεκροί νιώθουν πόνο;

Εκκλ. 9:5, 10: «Οι ζωντανοί γνωρίζουν ότι θα πεθάνουν· αλλά οι νεκροί δεν γνωρίζουν τίποτα απολύτως . . . Όλα όσα βρίσκει το χέρι σου να κάνει, κάνε τα με τη δύναμή σου, γιατί δεν υπάρχει ούτε εργασία ούτε επινόηση ούτε γνώση ούτε σοφία στον Σιεόλ,* τον τόπο όπου πηγαίνεις». (Εφόσον δεν γνωρίζουν τίποτα, προφανώς δεν αισθάνονται κανέναν πόνο.) (*«Άδη», Ο΄, ΒΑΜ, ΜΠΚ, ΛΧ, ΚΛΠ.)

Ψαλμ. 146:4: «Το πνεύμα του βγαίνει, αυτός επιστρέφει στη γη του· εκείνη την ημέρα οι σκέψεις* του αφανίζονται». (*«Διαλογισμοί», ΒΑΜ, ΛΧ· «σχέδια», ΚΛΠ, ΜΠΚ.)

Δείχνει η Αγία Γραφή ότι η ψυχή ζει μετά το θάνατο του σώματος;

Ιεζ. 18:4: «Η ψυχή* που αμαρτάνει​—αυτή θα πεθάνει». (*«Ψυχή», Ο΄, ΒΑΜ, ΛΧ· «αυτός», ΚΛΠ· «άνθρωπος», ΜΠΚ.)

«Η αντίληψη ότι η “ψυχή” σημαίνει μια απόλυτα πνευματική, άυλη πραγματικότητα, ξεχωριστή από το “σώμα” . . . δεν υπάρχει στην Αγία Γραφή».​—Ο Λόγος του Θεού ([La Parole de Dieu] Παρίσι, 1960), Ζορζ Οζού, καθηγητής των Ιερών Γραφών, Σεμινάριο της Ρουέν, Γαλλία, σ. 128.

«Η εβραϊκή λέξη νέφες [στις Εβραϊκές Γραφές], που μεταφράζεται συχνά “ψυχή”, . . . ποτέ δεν πιστευόταν ότι λειτουργούσε ξεχωριστά από το σώμα. Στην Καινή Διαθήκη χρησιμοποιείται η λέξη ψυχή, αλλά και πάλι δεν θα πρέπει να κατανοηθεί με τη σημασία που είχε αυτή η λέξη για τους Έλληνες φιλοσόφους. Συνήθως σημαίνει “ζωή”, “ζωτικότητα” ή, μερικές φορές, “τον εαυτό” κάποιου».​—Η Αμερικανική Εγκυκλοπαίδεια ([The Encyclopedia Americana] 1977), Τόμ. 25, σ. 236.

«Στην Π.Δ. . . . η “ψυχή” μπορεί να πεθάνει (Αριθ. 23, 10· Κριτ. 16, 30· Ιεζ. 13, 19) και να παραδοθεί στο θάνατο, όπως οι σάρκες και τα κόκαλα του ανθρώπου».​—Υδρία, Εταιρεία Ελληνικών Εκδόσεων, Τόμ. 3, σ. 139.

«Πρέπει να σημειωθεί ότι στην Κ.Δ. δεν γίνεται λόγος για αθανασία της ψυχής​—διδασκαλία γνωστή από τον Πλάτωνα—​αλλά για ανάσταση του ανθρώπου».​—Μελέτες Ερμηνείας και Θεολογίας της Καινής Διαθήκης, Ι. Καραβιδόπουλου, Εκδόσεις Π. Πουρναρά, Θεσσαλονίκη, 1990, σ. 147.

«Πολλοί ερμηνευταί αρνούνται συνήθως, ότι η διδασκαλία του Ιησού ή η Καινή Διαθήκη εν τω συνόλω της απαιτεί αναγκαστικώς πίστιν εις μίαν αιωνιότητα βασανιστηρίων διά τους αμετανοήτους. Πολλά κείμενα περιέχουν υπαινιγμούς περί εξολοθρεύσεως των αδίκων, όπως η αναφερομένη εις το κατά Ματθαίον Ευαγγέλιον ι΄ 28 φράσις: “Φοβήθητε δε μάλλον τον δυνάμενον και ψυχήν και σώμα απολέσαι εν γεέννη”».​—Μεγάλη Αμερικανική Εγκυκλοπαίδεια (Εκδόσεις Σ. Δημητρακόπουλου), Τόμ. 1, σ. 452.

Ποια είναι η σημασία της λέξης κόλασις του πρωτότυπου ελληνικού κειμένου;

Στο πρωτότυπο ελληνικό κείμενο, η λέξη κόλασις εμφανίζεται στα εδάφια Ματθαίος 25:46 και 1 Ιωάννη 4:18, ενώ το ρήμα κολάζω εμφανίζεται στα εδάφια Πράξεις 4:21 και 2 Πέτρου 2:9.

Ματθ. 25:46, ΜΠΚ: «Αυτοί λοιπόν θα πάνε στην αιώνια τιμωρία [κόλασιν, Κείμενο· «κόλαση», ΔΕΛ, ΚΔΤΚ, ΚΛΚ, ΜΑΞ· «εκκοπή», ΜΝΚ], ενώ οι δίκαιοι στην αιώνια ζωή».

1 Ιωάν. 4:18, ΜΠΚ: «Όποιος αγαπάει δεν φοβάται. Η τέλεια αγάπη διώχνει το φόβο. Γιατί ο φόβος σχετίζεται με την τιμωρία [κόλασιν, Κείμενο· «τιμωρία», ΔΕΛ, ΚΔΤΚ, ΚΛΚ, ΜΑΞ] κι όποιος φοβάται την τιμωρία, δείχνει πως δεν έχει φτάσει στην τέλεια αγάπη». (Ενώ οι περισσότερες ελληνικές μεταφράσεις διατηρούν στο εδάφιο Ματθαίος 25:46 αυτούσια τη λέξη «κόλαση», στο εδάφιο 1 Ιωάννη 4:18 τη μεταφράζουν ως «τιμωρία».)

Ποια είναι η σημασία της λέξης κόλασις στο πρωτότυπο ελληνικό κείμενο; Το Εμφατικό Δίγλωττο (The Emphatic Diaglott), σε υποσημείωση του εδαφίου Ματθαίος 25:46, λέει: «Η λέξη κόλασις . . . προέρχεται από το ρήμα κολάζω, το οποίο σημαίνει: 1. Αποκόπτω· παραδείγματος χάρη, κόβω τα κλαδιά ενός δέντρου, κλαδεύω. 2. Περιορίζω, αναστέλλω. . . . 3. Τιμωρώ. Η αποκοπή ενός ατόμου από τη ζωή ή από την κοινωνία, ή και ο περιορισμός του ακόμη, θεωρείται τιμωρία·​—εξού και αυτή η τρίτη μεταφορική χρήση της λέξης. Υιοθετούμε την πρώτη σημασία, επειδή συμφωνεί περισσότερο με το δεύτερο μέρος της πρότασης και διατηρεί τη δύναμη και την ομορφιά της αντίθεσης. Οι δίκαιοι πηγαίνουν στη ζωή, οι πονηροί στην αποκοπή από τη ζωή, δηλαδή στο θάνατο. Βλέπε 2 Θεσ. 1:9». Παρόμοια, το Μέγα Λεξικόν της Ελληνικής Γλώσσης, των Λίντελ και Σκοτ (Εκδόσεις «Ι. Σιδέρης», 1921, Τόμ. 2, σ. 745), δίνει στη λέξη κόλασις τις εξής σημασίες: «1) κλάδευμα, αναχαίτισις της αυξήσεως των δένδρων . . . , 2) τιμωρία». Επομένως, η λέξη κόλασις του πρωτότυπου ελληνικού κειμένου δεν σημαίνει έναν τόπο βασανισμού.

Υπάρχει αιώνια τιμωρία για τους πονηρούς;

Ματθ. 25:46, ΜΠΚ: «Αυτοί λοιπόν θα πάνε στην αιώνια τιμωρία [κόλασιν, Κείμενο· «εκκοπή», ΜΝΚ], ενώ οι δίκαιοι στην αιώνια ζωή».

2 Θεσ. 1:9, ΜΠΚ: «Αυτοί θα τιμωρηθούν μ’ αιώνιο όλεθρο*, μακριά από το πρόσωπο του Κυρίου κι από την ένδοξη μεγαλοπρέπειά του». (*“Αιώνιο όλεθρο”, ΒΑΜ, ΔΕΛ, ΚΔΒ, ΚΔΤΚ· “αιώνια καταστροφή”, ΜΝΚ.)

Ιούδα 7, ΚΔΤΚ: «Όπως τα Σόδομα και τα Γόμορρα και αι γύρω πόλεις αι οποίαι, κατά όμοιον τρόπον με αυτούς, παρεδόθησαν εις την πορνείαν και ακολούθησαν παρά φύσιν επιθυμίας, χρησιμεύουν ως παράδειγμα, κατόπιν της τιμωρίας της αιωνίας φωτιάς που υπέστησαν». (Η φωτιά που κατέστρεψε τα Σόδομα και τα Γόμορρα σταμάτησε να καίει πριν από χιλιάδες χρόνια. Αλλά οι συνέπειες αυτής της φωτιάς ήταν μόνιμες​—οι πόλεις εκείνες δεν έχουν ξαναχτιστεί από τότε. Ωστόσο, ο Θεός δεν έκρινε μόνο τις πόλεις, αλλά και τους πονηρούς κατοίκους τους. Αυτό που συνέβη σε εκείνους αποτελεί προειδοποιητικό παράδειγμα. Στο εδάφιο Λουκάς 17:29, ο Ιησούς λέει ότι οι κάτοικοι “καταστράφηκαν”. Το εδάφιο Ιούδα 7 δείχνει ότι η καταστροφή τους ήταν αιώνια.)

Ποια είναι η σημασία του “αιώνιου βασανισμού” που αναφέρεται στην Αποκάλυψη;

Αποκ. 14:9-11· 20:10, ΚΔΤΚ: «Όποιος προσκυνεί το θηρίον και την εικόνα του και έχει το σημάδι χαραγμένο εις το μέτωπόν του ή εις το χέρι του, θα πιη και αυτός από το κρασί του θυμού του Θεού που, ανόθευτο, περιέχεται εις το ποτήρι της οργής του, και θα βασανισθή με φωτιά και θειάφι εμπρός εις τους αγίους αγγέλους και εμπρός εις το Αρνίον. Και ο καπνός του βασανισμού των θα ανεβαίνη εις αιώνας αιώνων και δεν θα έχουν ανάπαυσιν ημέραν και νύχτα όσοι προσκυνούν το θηρίον και την εικόνα του και όποιος έχει το χαραγμένο σημάδι του ονόματός του». «Και ο διάβολος που τους πλανά ερρίχθηκε εις την λίμνην που είχε την φωτιά και το θειάφι, όπου ήσαν το θηρίον και ο ψευδοπροφήτης, και θα βασανισθούν ημέραν και νύχτα εις τους αιώνας των αιώνων».

Τι είναι ο “βασανισμός” στον οποίο αναφέρονται αυτά τα εδάφια; Είναι αξιοσημείωτο ότι το εδάφιο Αποκάλυψη 11:10 (ΚΔΤΚ) μιλάει για “προφήτες που βασανίζουν τους κατοίκους της γης”. Αυτός ο βασανισμός προέρχεται από το ταπεινωτικό ξεσκέπασμα που γίνεται με τα αγγέλματα τα οποία κηρύττουν αυτοί οι προφήτες. Στα εδάφια Αποκάλυψη 14:9-11 (ΚΔΤΚ) λέγεται ότι οι λάτρεις του συμβολικού “θηρίου και της εικόνας του” “βασανίζονται με φωτιά και θειάφι”. Αυτό δεν μπορεί να αναφέρεται σε συνειδητό βασανισμό μετά θάνατον επειδή «οι νεκροί δεν ξέρουν τίποτα». (Εκκλ. 9:5, ΜΠΚ) Τότε λοιπόν, τι είναι εκείνο που τους βασανίζει έτσι ενώ είναι ακόμα ζωντανοί; Είναι η διακήρυξη που γίνεται από τους υπηρέτες του Θεού ότι οι λάτρεις του “θηρίου και της εικόνας του” θα υποστούν το δεύτερο θάνατο, ο οποίος συμβολίζεται από «την λίμνην που καίεται με φωτιά και θειάφι». Ο καπνός, που συνοδεύει την πύρινη καταστροφή τους, θα ανεβαίνει για πάντα επειδή η καταστροφή θα είναι αιώνια και δεν θα λησμονηθεί ποτέ. Τι εννοεί το εδάφιο Αποκάλυψη 20:10 όταν λέει ότι ο Διάβολος θα “βασανιστεί στους αιώνες των αιώνων” στη “λίμνη που είχε τη φωτιά και το θειάφι”; Το εδάφιο Αποκάλυψις 21:8 (ΚΔΤΚ) λέει καθαρά ότι η “λίμνη που καίεται με φωτιά και θειάφι” είναι «ο δεύτερος θάνατος». Συνεπώς, ο “βασανισμός” του Διαβόλου εκεί για πάντα σημαίνει ότι δεν θα υπάρξει απαλλαγή για αυτόν· θα είναι υπό περιορισμό για πάντα στον αιώνιο θάνατο. Αυτή η χρήση της λέξης “βασανισμός” μάς φέρνει στο νου τη χρήση της στο εδάφιο Ματθαίος 18:34, όπου η ίδια βασική λέξη του πρωτότυπου ελληνικού κειμένου εφαρμόζεται στους «δεσμοφύλακες».​—ΣΩΤ, ΜΝΚ.

Τι είναι η «πύρινη Γέεννα» στην οποία αναφέρθηκε ο Ιησούς;

Η λέξη Γέεννα εμφανίζεται 12 φορές στις Χριστιανικές Ελληνικές Γραφές. Πέντε φορές συνδέεται άμεσα με τη φωτιά. Οι μεταφραστές απέδωσαν την ελληνική φράση γέεννα τοῦ πυρός ως «φωτιά της κόλασης» (ΜΠΚ, ΛΧ), “πύρινη γέεννα” (ΚΔΤΚ), «πύρινη κόλαση» (ΜΠΚ), «γέενα της φωτιάς» (ΚΔΒ) και «πυρ της γεέννης» (ΛΧ).

Ιστορικές πληροφορίες: Η Κοιλάδα του Εννόμ (Γέεννα) ήταν έξω από τα τείχη της Ιερουσαλήμ. Για ένα διάστημα ήταν τόπος ειδωλολατρικής λατρείας, περιλαμβανομένης και της θυσίας παιδιών. Τον πρώτο αιώνα, η Γέεννα χρησιμοποιούνταν ως τόπος αποτέφρωσης των απορριμμάτων της Ιερουσαλήμ. Τα πτώματα των ζώων ρίχνονταν σε αυτή την κοιλάδα για να καούν στις φωτιές, στις οποίες πρόσθεταν θειάφι για να γίνει καλύτερα η καύση. Στη Γέεννα ρίχνονταν επίσης τα σώματα εγκληματιών που είχαν εκτελεστεί, τα οποία δεν θεωρούνταν άξια ταφής σε μνήμα. Γι’ αυτό και στα εδάφια Ματθαίος 5:29, 30 ο Ιησούς είπε ότι «όλο το σώμα» ενός ατόμου θα μπορούσε να ριχτεί στη Γέεννα. Αν το σώμα έπεφτε μέσα στη φωτιά που ήταν συνέχεια αναμμένη, καιγόταν τελείως. Αν όμως έπεφτε στην άκρη αυτής της χαράδρας, οι σάρκες του, όσο διάστημα αυτό βρισκόταν σε κατάσταση αποσύνθεσης, γέμιζαν σκουλήκια τα οποία δεν έλειπαν ποτέ από εκεί. (Μάρκ. 9:47, 48) Ζωντανοί άνθρωποι δεν ρίχνονταν στη Γέεννα· επομένως, δεν ήταν τόπος συνειδητού βασανισμού.

Στο εδάφιο Ματθαίος 10:28, ο Ιησούς είπε στους ακροατές του ότι θα έπρεπε να φοβούνται «αυτόν που μπορεί να καταστρέψει και την ψυχή και το σώμα στη Γέεννα». Τι σημαίνει αυτό; Παρατηρήστε ότι εδώ δεν λέγεται τίποτα για βασανισμό στις φλόγες της Γέεννας. Αντιθέτως, ο Ιησούς λέει: “Να φοβάστε αυτόν που μπορεί να καταστρέψει στη Γέεννα”. Αναφερόμενος στην «ψυχή» ξεχωριστά, ο Ιησούς τονίζει εδώ ότι ο Θεός μπορεί να καταστρέψει όλες τις προοπτικές ζωής ενός ατόμου· με αυτόν τον τρόπο δεν υπάρχει ελπίδα ανάστασης για αυτό το άτομο. Συνεπώς, η «πύρινη Γέεννα» σημαίνει ό,τι και “η λίμνη της φωτιάς” του εδαφίου Αποκάλυψη 21:8, δηλαδή την καταστροφή, το “δεύτερο θάνατο”.

Ποια λέει η Γραφή ότι είναι η ποινή της αμαρτίας;

Ρωμ. 6:23: «Ο μισθός που πληρώνει η αμαρτία είναι θάνατος».

Αφού πεθάνει κάποιος, υπόκειται σε περαιτέρω τιμωρία για τα αμαρτήματά του;

Ρωμ. 6:7: «Αυτός που έχει πεθάνει έχει απαλλαχτεί από την αμαρτία του».

Συμβιβάζεται ο αιώνιος βασανισμός των πονηρών με την προσωπικότητα του Θεού;

Ιερ. 7:31: «Έφτιαξαν [οι αποστάτες Ιουδαίοι] τους υψηλούς τόπους του Τοφέθ, που είναι στην κοιλάδα του γιου του Εννόμ, για να καίνε τους γιους τους και τις κόρες τους στη φωτιά, κάτι που δεν είχα διατάξει και το οποίο δεν είχε ανεβεί στην καρδιά μου». (Αν αυτό δεν «είχε ανεβεί» ποτέ στην καρδιά του Θεού, τότε είναι βέβαιο ότι ούτε έχει ούτε χρησιμοποιεί κάτι τέτοιο σε μεγαλύτερη κλίμακα.)

Παράδειγμα: Τι θα σκεφτόσασταν για έναν γονέα που κρατάει το χέρι του παιδιού του πάνω από τη φωτιά για να το τιμωρήσει επειδή έκανε κάτι κακό; «Ο Θεός είναι αγάπη». (1 Ιωάν. 4:8) Θα έκανε ο Θεός κάτι που κανένας λογικά σκεπτόμενος ανθρώπινος γονέας δεν θα έκανε; Ασφαλώς όχι!

Γιατί υπάρχει σύγχυση για τα όσα λέει η Αγία Γραφή σχετικά με την τιμωρία των πονηρών;

«Έχει προκληθεί μεγάλη σύγχυση και πολλές παρανοήσεις εξαιτίας της εμμονής που είχαν οι παλιοί μεταφραστές της Γραφής να αποδίδουν τη λέξη σιε’όλ του εβραϊκού κειμένου και τις λέξεις ᾅδης και γέεννα του ελληνικού κειμένου με τη λέξη κόλαση (hell). Η απλή μεταγραφή αυτών των λέξεων από τους μεταφραστές των αναθεωρημένων Βιβλικών εκδόσεων δεν στάθηκε ικανή να ξεκαθαρίσει με σαφήνεια αυτή τη σύγχυση και την παρανόηση».​—Η Αμερικανική Εγκυκλοπαίδεια (1942), Τόμ. 14, σ. 81.

Πολλοί μεταφραστές της Γραφής επέτρεψαν στις προσωπικές τους πεποιθήσεις να επηρεάσουν το έργο τους αντί να είναι συνεπείς στην απόδοση των λέξεων του πρωτότυπου κειμένου. Με αυτόν τον τρόπο, οι ακριβείς σημασίες των λέξεων έχουν συσκοτιστεί. Για παράδειγμα, οι ΜΠΚ, ΛΧ, ΤΚΔ, ΚΛΚ και άλλες, ενώ χρησιμοποιούν σε κάποιες περιπτώσεις αυτούσια τη λέξη γέεννα του πρωτότυπου ελληνικού κειμένου, σε άλλες περιπτώσεις την αποδίδουν ως «κόλαση, πυρ της κολάσεως».

Βλέπε επίσης σελίδες 44, 45, στο λήμμα «Άδης».

Δίδαξε ο Ιησούς ότι οι πονηροί βασανίζονται μετά το θάνατό τους όταν μίλησε για τον πλούσιο και τον Λάζαρο;

Είναι η αφήγηση των εδαφίων Λουκάς 16:19-31 κυριολεκτική ή απλώς παραβολή που παραπέμπει σε κάτι άλλο; Σε υποσημείωσή της, η Βίβλος της Ιερουσαλήμ παραδέχεται ότι είναι «παραβολή υπό μορφήν διήγησης χωρίς αναφορά σε κάποιο ιστορικό πρόσωπο». Αν η αφήγηση θεωρηθεί κυριολεκτική, αυτό θα οδηγούσε στο συμπέρασμα ότι εκείνοι που απολαμβάνουν τη θεϊκή εύνοια θα μπορούσαν να χωρέσουν όλοι στον κόλπο ενός ανθρώπου, του Αβραάμ· ότι το νερό στην άκρη του δαχτύλου κάποιου δεν θα ήταν δυνατόν να εξατμιστεί από τη φωτιά του Άδη· και ότι μια απλή σταγόνα νερού θα αρκούσε για να ανακουφίσει κάποιον που υποφέρει εκεί. Σας φαίνεται αυτό λογικό; Αν η αφήγηση ήταν κυριολεκτική, θα συγκρουόταν με άλλα μέρη της Αγίας Γραφής. Αν όμως η Αγία Γραφή είναι αντιφατική, μπορεί να τη χρησιμοποιήσει κάποιος που αγαπάει την αλήθεια ως βάση για την πίστη του; Η Αγία Γραφή, όμως, δεν αντιφάσκει με τον εαυτό της.

Τι σημαίνει η παραβολή; Ο «πλούσιος» συμβόλιζε τους Φαρισαίους. (Βλέπε εδάφιο 14.) Ο ζητιάνος, ο Λάζαρος, συμβόλιζε τον κοινό Ιουδαϊκό λαό που ήταν περιφρονημένοι από τους Φαρισαίους αλλά είχαν μετανοήσει και είχαν γίνει ακόλουθοι του Ιησού. (Βλέπε Λουκάς 18:11· Ιωάννης 7:49· Ματθαίος 21:31, 32.) Ο θάνατός τους ήταν επίσης συμβολικός και αντιπροσώπευε την αλλαγή των συνθηκών τους. Ως εκ τούτου, όσοι προηγουμένως ήταν περιφρονημένοι απέκτησαν θέση θεϊκής εύνοιας, ενώ όσοι προηγουμένως ήταν φαινομενικά ευνοημένοι απορρίφθηκαν από τον Θεό και συγχρόνως βασανίζονταν από τα αγγέλματα κρίσης που τους έδιναν άτομα τα οποία είχαν περιφρονήσει.​—Πράξ. 5:33· 7:54.

Ποια είναι η προέλευση της διδασκαλίας της πύρινης κόλασης;

Στις αρχαίες βαβυλωνιακές και ασσυριακές δοξασίες “ο κάτω κόσμος . . . παρουσιάζεται ως ένας τόπος γεμάτος από φρικαλεότητες, που τον επιβλέπουν θεοί και δαίμονες οι οποίοι έχουν μεγάλη δύναμη και αγριότητα”. (Η Θρησκεία της Βαβυλωνίας και της Ασσυρίας [The Religion of Babylonia and Assyria], Βοστώνη, 1898, Μόρις Τζάστροου, σ. 581) Αρχαία στοιχεία που αντιστοιχούν στην πύρινη πτυχή της κόλασης του Χριστιανικού κόσμου υπάρχουν στη θρησκεία της αρχαίας Αιγύπτου. (Το Βιβλίο των Νεκρών, με πρόλογο από τον Ε. Α. Γουόλις Μπατζ, Νιου Χάιντ Παρκ, Νέα Υόρκη, 1960, σ. 144, 149, 151, 153, 161) Ο Βουδισμός, ο οποίος χρονολογείται από τον 6ο αιώνα Π.Κ.Χ., κατέληξε με τον καιρό να διδάσκει και πύρινο και παγωμένο άδη. (Η Αμερικανική Εγκυκλοπαίδεια, 1977, Τόμ. 14, σ. 68) Αναπαραστάσεις της κόλασης που απεικονίζονται σε Καθολικές εκκλησίες στην Ιταλία έχουν ετρουσκικές ρίζες.​—Ο Πολιτισμός των Ετρούσκων ([La civiltà etrusca] Μιλάνο, 1979), Βέρνερ Κέλερ, σ. 389.

Αλλά οι πραγματικές ρίζες αυτής της δυσφημιστικής για τον Θεό διδασκαλίας πηγαίνουν πολύ πιο βαθιά. Οι δαιμονικές αντιλήψεις που συνδέονται με μια κόλαση βασανισμού συκοφαντούν τον Θεό και προέρχονται από τον πρώτιστο συκοφάντη του (τον Διάβολο, του οποίου το όνομα σημαίνει «Συκοφάντης»), αυτόν που ο Ιησούς Χριστός αποκάλεσε “πατέρα του ψέματος”.​—Ιωάν. 8:44.