ΚΕΦΑΛΑΙΟ 10
«Ο Λόγος του Ιεχωβά Συνέχισε να Αυξάνει»
Ο Πέτρος απελευθερώνεται, και ο διωγμός δεν σταματάει τη διάδοση των καλών νέων
Βασίζεται στα εδάφια Πράξεις 12:1-25
1-4. Ποια δύσκολη κατάσταση αντιμετωπίζει ο Πέτρος, και πώς θα νιώθατε εσείς στη θέση του;
Η ΟΓΚΩΔΗΣ σιδερένια πύλη κλείνει με πάταγο πίσω από τον Πέτρο. Αλυσοδεμένος ανάμεσα σε δύο Ρωμαίους φρουρούς, ο Πέτρος οδηγείται στο κελί του. Κατόπιν, υπομένει ατέλειωτες ώρες, ίσως και μέρες, περιμένοντας να μάθει τι θα απογίνει. Όπου και αν ρίξει το βλέμμα του, βλέπει μόνο τους τοίχους και τα σίδερα της φυλακής, τις αλυσίδες του και τους φρουρούς του.
2 Τελικά, μαθαίνει τα δυσάρεστα νέα. Ο βασιλιάς Ηρώδης Αγρίππας Α΄ θέλει οπωσδήποτε να τον δει νεκρό.a Μάλιστα, πρόκειται να τον παρουσιάσει στον λαό μετά το Πάσχα, ώστε η θανατική του καταδίκη να αποτελέσει δώρο που θα χαροποιήσει τα πλήθη. Δεν πρόκειται για κενή απειλή. Ένας άλλος απόστολος, ο Ιάκωβος, εκτελέστηκε πρόσφατα από τον ίδιο άρχοντα.
3 Είναι το βράδυ πριν από την προγραμματισμένη εκτέλεση. Τι να σκέφτεται ο Πέτρος μέσα στο κατασκότεινο κελί του; Θυμάται άραγε ότι, πριν από χρόνια, ο Ιησούς αποκάλυψε πως κάποια μέρα εκείνος επρόκειτο να δεθεί και να οδηγηθεί κάπου παρά τη θέλησή του—στον θάνατό του; (Ιωάν. 21:18, 19) Ο Πέτρος ίσως αναρωτιέται αν ήρθε αυτή η στιγμή.
4 Αν ήσασταν εσείς στη θέση του Πέτρου, πώς θα νιώθατε; Πολλοί θα βρίσκονταν σε απόγνωση, πιστεύοντας ότι έχει χαθεί κάθε ελπίδα. Αλλά για έναν γνήσιο ακόλουθο του Ιησού Χριστού, υπάρχει καμιά κατάσταση που να αποτελεί όντως αδιέξοδο; Τι μπορούμε να μάθουμε από την αντίδραση του Πέτρου και των συγχριστιανών του στον διωγμό που υπέστησαν; Ας δούμε.
«Η Εκκλησία Προσευχόταν Ένθερμα» (Πράξεις 12:1-5)
5, 6. (α) Γιατί και πώς επιτέθηκε ο βασιλιάς Ηρώδης Αγρίππας Α΄ στη Χριστιανική εκκλησία; (β) Γιατί αποτέλεσε ο θάνατος του Ιακώβου δοκιμασία για την εκκλησία;
5 Όπως μάθαμε στο προηγούμενο κεφάλαιο, η μεταστροφή του Εθνικού Κορνήλιου και της οικογένειάς του αποτέλεσε συναρπαστική εξέλιξη για τη Χριστιανική εκκλησία. Αλλά οι Ιουδαίοι που δεν πίστευαν πρέπει να συγκλονίστηκαν όταν έμαθαν ότι πολλοί Ιουδαίοι Χριστιανοί απέδιδαν τώρα λατρεία ελεύθερα μαζί με μη Ιουδαίους.
6 Ο Ηρώδης, τετραπέρατος πολιτικός, αντιλήφθηκε ότι αυτή ήταν μια ευκαιρία να κερδίσει την εύνοια των Ιουδαίων, οπότε άρχισε να κακομεταχειρίζεται τους Χριστιανούς. Αναμφίβολα, έμαθε ότι ο απόστολος Ιάκωβος συνδεόταν πολύ στενά με τον Ιησού Χριστό. Γι’ αυτό, ο Ηρώδης «σκότωσε . . . τον Ιάκωβο, τον αδελφό του Ιωάννη, με σπαθί». (Πράξ. 12:2) Τι δοκιμασία ήταν αυτή για την εκκλησία! Ο Ιάκωβος ήταν ένας από τους τρεις που είχαν παραστεί μάρτυρες της μεταμόρφωσης του Ιησού και άλλων θαυμάτων τα οποία δεν αποκαλύφτηκαν στους υπόλοιπους αποστόλους. (Ματθ. 17:1, 2· Μάρκ. 5:37-42) Ο Ιησούς είχε ονομάσει τον Ιάκωβο και τον αδελφό του τον Ιωάννη “γιους βροντής” λόγω του φλογερού ενθουσιασμού τους. (Μάρκ. 3:17) Έτσι λοιπόν, η εκκλησία έχασε έναν άφοβο, πιστό μάρτυρα και αγαπημένο απόστολο.
7, 8. Πώς αντέδρασε η εκκλησία στη φυλάκιση του Πέτρου;
7 Η εκτέλεση του Ιακώβου ευχαρίστησε τους Ιουδαίους, όπως ακριβώς έλπιζε ο Αγρίππας. Παίρνοντας θάρρος από αυτό, στη συνέχεια έβαλε στο στόχαστρο τον Πέτρο. Όπως περιγράφτηκε στην αρχή του κεφαλαίου, διέταξε τη σύλληψή του. Ωστόσο, ο Αγρίππας πιθανώς θυμόταν ότι οι φυλακές δεν είχαν σταθεί πάντοτε ικανές να κρατήσουν δέσμιους τους αποστόλους, όπως αναφέρθηκε στο Κεφάλαιο 5. Για να μην το διακινδυνεύσει, ο Ηρώδης έβαλε να αλυσοδέσουν τον Πέτρο ανάμεσα σε 2 φρουρούς. Ανέθεσε σε 16 φρουρούς συνολικά να τον φυλάνε με βάρδιες μέρα νύχτα ώστε να διασφαλίσει ότι δεν θα δραπετεύσει. Αν συνέβαινε κάτι τέτοιο, τότε θα υφίσταντο εκείνοι την ποινή του Πέτρου. Υπό τέτοιες αντίξοες συνθήκες, τι θα έκαναν οι συγχριστιανοί του;
8 Η εκκλησία ήξερε καλά τι έπρεπε να κάνει. Το εδάφιο Πράξεις 12:5 λέει: «Ο Πέτρος λοιπόν κρατούνταν στη φυλακή, αλλά η εκκλησία προσευχόταν ένθερμα στον Θεό για αυτόν». Ναι, οι προσευχές τους για τον αγαπημένο τους αδελφό ήταν έντονες, εγκάρδιες ικεσίες. Ο θάνατος του Ιακώβου δεν τους είχε βυθίσει στην απόγνωση ούτε τους είχε κάνει να νομίζουν ότι η προσευχή δεν έχει αξία. Οι προσευχές σημαίνουν πάρα πολλά για τον Ιεχωβά. Αν είναι σε αρμονία με το θέλημά του, απαντάει σε αυτές. (Εβρ. 13:18, 19· Ιακ. 5:16) Πρόκειται για ένα δίδαγμα που πρέπει να παίρνουν στα σοβαρά οι Χριστιανοί σήμερα.
9. Τι μπορούμε να μάθουμε από το παράδειγμα που έθεσαν οι συγχριστιανοί του Πέτρου στο ζήτημα της προσευχής;
9 Μήπως ξέρετε ότι κάποιοι ομόπιστοί σας αντιμετωπίζουν δοκιμασίες; Ίσως υπομένουν διωγμό, κυβερνητικές απαγορεύσεις ή φυσικές καταστροφές. Θα ήταν καλό να τους κάνετε θέμα των εγκάρδιων προσευχών σας. Ίσως γνωρίζετε επίσης ότι κάποιοι περνούν λιγότερο εμφανείς δυσκολίες, όπως οικογενειακά προβλήματα, αποθάρρυνση ή κάποια δοκιμασία της πίστης τους. Αν κάνετε στοχασμούς προτού προσευχηθείτε, ίσως σκεφτείτε αρκετά άτομα τα οποία μπορείτε να αναφέρετε ονομαστικά καθώς μιλάτε στον Ιεχωβά, “Αυτόν που ακούει προσευχή”. (Ψαλμ. 65:2) Εξάλλου, έχετε και εσείς ανάγκη να κάνουν το ίδιο για εσάς οι αδελφοί και οι αδελφές σας όταν αντιμετωπίζετε δυσκολίες.
«Ακολούθα Με» (Πράξεις 12:6-11)
10, 11. Περιγράψτε τον τρόπο με τον οποίο ο άγγελος του Ιεχωβά απελευθέρωσε τον Πέτρο από τη φυλακή.
10 Ανησυχούσε ο Πέτρος για τον κίνδυνο που αντιμετώπιζε; Δεν μπορούμε να πούμε με βεβαιότητα, αλλά την τελευταία εκείνη νύχτα που πέρασε στη φυλακή κοιμόταν βαθιά ανάμεσα στους δύο άγρυπνους φρουρούς του. Αυτός ο άντρας πίστης ήξερε δίχως άλλο πως, ό,τι και αν συνέβαινε την επαύριο, ήταν ασφαλής στα χέρια του Ιεχωβά. (Ρωμ. 14:7, 8) Ούτως ή άλλως, ο Πέτρος ασφαλώς δεν θα μπορούσε να προβλέψει τα καταπληκτικά γεγονότα που επρόκειτο να λάβουν χώρα. Ξαφνικά, ένα λαμπρό φως γέμισε το κελί του. Ένας άγγελος στάθηκε εκεί, προφανώς αόρατος στους φρουρούς, και ξύπνησε βιαστικά τον Πέτρο. Εκείνες δε οι αλυσίδες που έδεναν τα χέρια του—αλυσίδες που φαινόταν αδύνατον να σπάσουν—απλώς έπεσαν!
11 Ο άγγελος έδωσε στον Πέτρο μια σειρά από λακωνικές εντολές: «Σήκω γρήγορα! . . . Ντύσου και βάλε τα σανδάλια σου. . . . Φόρεσε το εξωτερικό σου ρούχο». Ο Πέτρος υπάκουσε αμέσως. Τελικά, ο άγγελος είπε: «Ακολούθα με», και αυτό έκανε ο Πέτρος. Βγήκαν από το κελί, πέρασαν ακριβώς μπροστά από τις φρουρές που ήταν τοποθετημένες απέξω και κατευθύνθηκαν σιωπηλά προς την ογκώδη σιδερένια πύλη. Πώς θα μπορούσαν να τη διαβούν; Ακόμα και αν μια τέτοια σκέψη πρόλαβε να περάσει από το μυαλό του Πέτρου, αποδείχτηκε στιγμιαία. Καθώς πλησίασαν στην πύλη, αυτή άνοιξε «από μόνη της». Προτού το καταλάβει ο Πέτρος, διάβηκαν την πύλη και βγήκαν στον δρόμο, και τότε ο άγγελος εξαφανίστηκε. Ο Πέτρος απέμεινε εκεί μόνος του και ξαφνικά συνειδητοποίησε ότι όλα αυτά είχαν συμβεί στ’ αλήθεια. Δεν επρόκειτο για όραμα. Ήταν ελεύθερος!—Πράξ. 12:7-11.
12. Γιατί μπορεί να βρούμε παρηγορητικό το να σκεφτόμαστε πώς έσωσε ο Ιεχωβά τον Πέτρο;
12 Δεν είναι παρηγορητικό να σκεφτόμαστε την απεριόριστη δύναμη που έχει ο Ιεχωβά να σώζει τους υπηρέτες του; Ο Πέτρος κρατούνταν από έναν βασιλιά ο οποίος είχε την υποστήριξη της ισχυρότερης κυβερνητικής δύναμης που είχε δει ποτέ ο κόσμος. Ωστόσο, βγήκε από τη φυλακή ανενόχλητος! Ομολογουμένως, ο Ιεχωβά δεν κάνει τέτοια θαύματα για όλους τους υπηρέτες του. Δεν το είχε κάνει αυτό για τον Ιάκωβο και δεν το έκανε ούτε για τον Πέτρο αργότερα, όταν εκπληρώθηκαν τελικά τα λόγια του Ιησού σχετικά με αυτόν. Οι Χριστιανοί σήμερα δεν αναμένουν θαυματουργική απελευθέρωση. Εντούτοις, θυμόμαστε ότι ο Ιεχωβά δεν έχει αλλάξει. (Μαλ. 3:6) Σύντομα, θα χρησιμοποιήσει τον Γιο του για να απελευθερώσει αμέτρητα εκατομμύρια ανθρώπους από τον θάνατο—τη φυλακή από την οποία είναι αδύνατον να αποδράσει κανείς. (Ιωάν. 5:28, 29) Μπορούμε να αντλήσουμε τρομερό θάρρος από υποσχέσεις όπως αυτή όταν αντιμετωπίζουμε δοκιμασίες σήμερα.
«Τον Είδαν και Έμειναν Κατάπληκτοι» (Πράξεις 12:12-17)
13-15. (α) Πώς αντέδρασαν στην άφιξη του Πέτρου τα μέλη της εκκλησίας που ήταν συναθροισμένα στο σπίτι της Μαρίας; (β) Πού επικεντρώνεται κατόπιν το βιβλίο των Πράξεων, αλλά τι είδους επιρροή συνέχισε να ασκεί ο Πέτρος στους πνευματικούς αδελφούς και αδελφές του;
13 Ο Πέτρος στεκόταν στον σκοτεινό δρόμο, προσπαθώντας να αποφασίσει πού θα πήγαινε. Τελικά αποφάσισε. Εκεί κοντά έμενε η Μαρία, μια Χριστιανή. Η Μαρία, μια προφανώς εύπορη χήρα, διέθετε σπίτι αρκετά μεγάλο ώστε να στεγάζει μια εκκλησία. Ήταν η μητέρα του Ιωάννη Μάρκου, τον οποίο η αφήγηση των Πράξεων αναφέρει εδώ για πρώτη φορά και ο οποίος έγινε αργότερα σαν γιος για τον Πέτρο. (1 Πέτρ. 5:13) Εκείνη τη νύχτα, πολλά μέλη της εκκλησίας ήταν στο σπίτι της Μαρίας, παρά την προχωρημένη ώρα, και προσεύχονταν ένθερμα. Αναμφίβολα, προσεύχονταν για την απελευθέρωση του Πέτρου—αλλά δεν ήταν προετοιμασμένοι για την απάντηση του Ιεχωβά!
14 Ο Πέτρος χτύπησε την πόρτα της εισόδου, η οποία οδηγούσε σε μια αυλή μπροστά στο σπίτι. Μια υπηρέτρια, η Ρόδη—κοινό ελληνικό όνομα της εποχής που σημαίνει «ρόδο»—ήρθε ως την πόρτα. Δεν πίστευε στα αφτιά της. Ήταν η φωνή του Πέτρου! Αντί να ανοίξει την πόρτα, η κοπέλα μέσα στον ενθουσιασμό της άφησε τον Πέτρο να περιμένει στον δρόμο, έτρεξε πίσω στο σπίτι και προσπάθησε να πείσει την εκκλησία ότι ο Πέτρος ήταν έξω. Εκείνοι της είπαν ότι ήταν τρελή, αλλά η Ρόδη ήταν ανένδοτη. Επέμενε ότι αυτό που έλεγε ήταν αλήθεια. Υποχωρώντας κάπως, μερικοί είπαν ότι ίσως επρόκειτο για κάποιον άγγελο που εκπροσωπούσε τον Πέτρο. (Πράξ. 12:12-15) Στο μεταξύ, ο Πέτρος συνέχισε να χτυπάει την πόρτα ώσπου τελικά του άνοιξαν.
15 Ανοίγοντας την πόρτα, «τον είδαν και έμειναν κατάπληκτοι»! (Πράξ. 12:16) Ο Πέτρος χρειάστηκε να διακόψει τη χαρούμενη οχλοβοή ζητώντας τους να σωπάσουν για να τους εξιστορήσει τι του είχε συμβεί, να τους πει να ενημερώσουν τον μαθητή Ιάκωβο και τους αδελφούς και να προλάβει να φύγει προτού τον βρουν οι στρατιώτες του Ηρώδη. Ο Πέτρος έφυγε για να συνεχίσει την πιστή του υπηρεσία σε ασφαλέστερο μέρος. Με εξαίρεση τη συμβολή του στην επίλυση του ζητήματος της περιτομής, όπως αναφέρεται στο 15ο κεφάλαιο των Πράξεων, αποχωρεί από την αφήγηση. Στη συνέχεια, το βιβλίο των Πράξεων επικεντρώνεται στο έργο και στις περιοδείες του αποστόλου Παύλου. Εντούτοις, μπορούμε να είμαστε βέβαιοι ότι ο Πέτρος ενίσχυσε την πίστη των αδελφών του όπου και αν πήγε. Όταν άφησε εκείνη την ομάδα στο σπίτι της Μαρίας, οι αδελφοί είχαν σίγουρα χαρούμενη διάθεση.
16. Γιατί είναι βέβαιο ότι το μέλλον θα μας φέρει πολλή χαρά;
16 Μερικές φορές, ο Ιεχωβά δίνει στους υπηρέτες του περισσότερα από όσα θα ανέμεναν ποτέ, με αποτέλεσμα να μην μπορούν από τη χαρά τους να πιστέψουν τα όσα συμβαίνουν. Έτσι ένιωσαν οι πνευματικοί αδελφοί και αδελφές του Πέτρου εκείνη τη νύχτα. Έτσι ίσως νιώθουμε και εμείς μερικές φορές όταν γευόμαστε την πλούσια ευλογία του Ιεχωβά σήμερα. (Παρ. 10:22) Στο μέλλον, θα δούμε όλες τις υποσχέσεις του Ιεχωβά να εκπληρώνονται σε παγκόσμια κλίμακα. Οι ένδοξες πραγματικότητες ασφαλώς θα ξεπεράσουν κατά πολύ οτιδήποτε μπορούμε να φανταστούμε σήμερα. Γι’ αυτό, εφόσον παραμένουμε πιστοί, μπορούμε να αποβλέπουμε σε ένα πολύ ευτυχισμένο μέλλον.
«Ο Άγγελος του Ιεχωβά τον Έπληξε με μια Αρρώστια» (Πράξεις 12:18-25)
17, 18. Ποια γεγονότα οδήγησαν στην απόδοση κολακείας στον Ηρώδη;
17 Η διαφυγή του Πέτρου κατέπληξε και τον Ηρώδη—αλλά για αυτόν η έκπληξη δεν ήταν ευχάριστη. Διέταξε αμέσως να γίνει ενδελεχής έρευνα και κατόπιν πέρασε από ανάκριση τους φρουρούς του Πέτρου. Αυτούς “τους πήραν για τιμωρία”, πιθανότατα για εκτέλεση. (Πράξ. 12:19) Ο Ηρώδης Αγρίππας δεν έμεινε στην ιστορία για τη συμπόνια ή το έλεός του. Τιμωρήθηκε ποτέ αυτός ο βάναυσος άνθρωπος;
18 Ο Αγρίππας ίσως ένιωθε ταπεινωμένος επειδή δεν είχε καταφέρει να εκτελέσει τον Πέτρο, αλλά σύντομα βρήκε τρόπο να παρηγορηθεί για την πληγωμένη υπερηφάνειά του. Προέκυψε μια διπλωματική εκδήλωση στα πλαίσια της οποίας κάποιοι εχθροί του ήρθαν να ζητήσουν ειρήνη, και εκείνος βέβαια το είδε ως ευκαιρία για να ρητορεύσει μπροστά σε μεγάλο ακροατήριο. Ο Λουκάς ανέφερε ότι «ο Ηρώδης φόρεσε βασιλική στολή», προετοιμαζόμενος για την περίσταση. Ο Ιουδαίος ιστορικός Ιώσηπος έγραψε ότι το ένδυμα του Ηρώδη ήταν φτιαγμένο από ασήμι, και έτσι όταν το φως έπεσε πάνω στον βασιλιά, αυτός φάνηκε να αστράφτει από δόξα. Κατόπιν, εκείνος ο επηρμένος πολιτικός έβγαλε λόγο. Για να τον κολακέψει, το πλήθος φώναζε: «Φωνή θεού και όχι ανθρώπου!»—Πράξ. 12:20-22.
19, 20. (α) Γιατί τιμώρησε ο Ιεχωβά τον Ηρώδη; (β) Ποια παρηγοριά μπορούμε να βρούμε στην αφήγηση για τον ξαφνικό θάνατο του Ηρώδη Αγρίππα;
19 Αυτή η δόξα ανήκε στον Θεό, και ο Θεός έβλεπε! Ο Ηρώδης είχε την ευκαιρία να αποφύγει τη συμφορά. Θα μπορούσε να επιπλήξει το πλήθος ή έστω να μη συμφωνήσει μαζί του. Αντί για αυτό, επαλήθευσε απόλυτα την παροιμία: «Η υπερηφάνεια προηγείται της συντριβής». (Παρ. 16:18) «Αμέσως ο άγγελος του Ιεχωβά τον έπληξε με μια αρρώστια», κάνοντας αυτόν τον υπερφίαλο, εγωπαθή άνθρωπο να υποστεί φρικτό θάνατο. «Τον έφαγαν τα σκουλήκια και πέθανε». (Πράξ. 12:23) Και ο Ιώσηπος επίσης ανέφερε ότι ο Αγρίππας επλήγη ξαφνικά και πρόσθεσε ότι ο βασιλιάς συμπέρανε πως ο λόγος για τον οποίο πέθαινε ήταν το ότι δέχτηκε την κολακεία του πλήθους. Ο Ιώσηπος έγραψε ότι ο Αγρίππας ψυχορραγούσε πέντε ημέρες μέχρι να εκπνεύσει.b
20 Μερικές φορές ίσως δημιουργείται η εντύπωση ότι ασεβείς άνθρωποι πράττουν ατιμωρητί κάθε είδους πονηρή πράξη. Αυτό δεν πρέπει να μας εκπλήσσει, εφόσον «ολόκληρος ο κόσμος βρίσκεται στην εξουσία του πονηρού». (1 Ιωάν. 5:19) Παρ’ όλα αυτά, κάποιοι πιστοί υπηρέτες του Θεού αναστατώνονται μερικές φορές όταν διάφοροι κακοί άνθρωποι φαίνεται πως γλιτώνουν από τη δικαιοσύνη. Αυτός είναι ένας λόγος για τον οποίο αφηγήσεις όπως η συγκεκριμένη είναι παρηγορητικές. Στην ουσία, βλέπουμε τον Ιεχωβά να παρεμβαίνει, υπενθυμίζοντας σε όλους τους υπηρέτες του ότι αυτός αγαπάει τη δικαιοσύνη. (Ψαλμ. 33:5) Αργά ή γρήγορα, η δικαιοσύνη του θα επικρατήσει.
21. Ποιο είναι το πρώτιστο δίδαγμα που περιέχεται στο 12ο κεφάλαιο των Πράξεων, και γιατί μπορεί να παρηγορήσει εμάς σήμερα;
21 Αυτή η αφήγηση ολοκληρώνεται με ένα ακόμα πιο ενθαρρυντικό δίδαγμα: «Ο λόγος του Ιεχωβά συνέχισε να αυξάνει και να διαδίδεται». (Πράξ. 12:24) Αυτή η έκθεση προόδου για την επέκταση του έργου κηρύγματος ίσως μας θυμίζει τον τρόπο με τον οποίο έχει ευλογήσει ο Ιεχωβά το ίδιο έργο στους σύγχρονους καιρούς. Είναι σαφές ότι η αφήγηση που περιέχεται στο 12ο κεφάλαιο των Πράξεων δεν αφορά πρωτίστως τον θάνατο ενός αποστόλου και τη διαφυγή ενός άλλου. Αφορά τον Ιεχωβά και το πώς εκείνος ματαίωσε τις απόπειρες που έκανε ο Σατανάς να συντρίψει τη Χριστιανική εκκλησία και να καταπνίξει το γεμάτο ζήλο έργο κηρύγματός της. Εκείνες οι επιθέσεις απέτυχαν, όπως είναι βέβαιο ότι θα αποτύχουν όλα τα σχέδια αυτού του είδους. (Ησ. 54:17) Από την άλλη πλευρά, όσοι τάσσονται υπέρ του Ιεχωβά και του Ιησού Χριστού συμμετέχουν σε ένα έργο που δεν πρόκειται να αποτύχει ποτέ. Δεν είναι ενθαρρυντική αυτή η σκέψη; Τι προνόμιο έχουμε να συμβάλλουμε στη διάδοση “του λόγου του Ιεχωβά” σήμερα!
a Βλέπε το πλαίσιο «Ο Βασιλιάς Ηρώδης Αγρίππας Α΄».
b Ένας γιατρός και συγγραφέας έγραψε ότι τα συμπτώματα που ανέφεραν ο Ιώσηπος και ο Λουκάς ίσως προκλήθηκαν από νηματώδεις σκώληκες (ασκαρίδες) που σχημάτισαν θανατηφόρα εντερική απόφραξη. Αυτοί οι σκώληκες μερικές φορές εξεμούνται από τον ασθενή ή βγαίνουν από το σώμα του όταν αυτός πεθαίνει. Ένα σύγγραμμα σχολιάζει: «Η επαγγελματική ακρίβεια που χαρακτηρίζει τον Λουκά ως γιατρό αποκαλύπτει πόσο φρικτός ήταν ο θάνατος του [Ηρώδη]».