Ανάσταση

Αποτελεί η ανάσταση επανένωση μιας άυλης ψυχής με το φυσικό σώμα;

Για να είναι δυνατόν κάτι τέτοιο, βέβαια, θα έπρεπε οι άνθρωποι να έχουν άυλη ψυχή η οποία να μπορεί να αποχωριστεί το φυσικό σώμα. Η Αγία Γραφή δεν διδάσκει κάτι τέτοιο. Αυτή η ιδέα είναι δανεισμένη από την ελληνική φιλοσοφία. Η διδασκαλία της Αγίας Γραφής για την ψυχή περιγράφεται στις σελίδες 496-500. Για αποδείξεις σχετικά με την προέλευση της δοξασίας του Χριστιανικού κόσμου περί άυλης, αθάνατης ψυχής, βλέπε σελίδες 501, 502.

Αναστήθηκε ο Ιησούς με σάρκινο σώμα, και έχει τέτοιο σώμα τώρα στον ουρανό;

1 Πέτρ. 3:18: «Ο Χριστός πέθανε μία φορά για πάντα σχετικά με αμαρτίες, ένας δίκαιος για αδίκους, για να σας οδηγήσει στον Θεό, καθώς θανατώθηκε ως σάρκα [«κατά την σάρκα», ΒΑΜ], αλλά ζωοποιήθηκε ως πνεύμα [«διά του πνεύματος», ΒΑΜ]». (Ο Ιησούς αναστήθηκε από τους νεκρούς με πνευματικό σώμα. Στο πρωτότυπο ελληνικό κείμενο οι λέξεις «σάρκα» και «πνεύμα» αντιπαραβάλλονται και βρίσκονται και οι δύο στη δοτική πτώση. Άρα λοιπόν, αν ο μεταφραστής χρησιμοποιεί την απόδοση «διά του πνεύματος», θα πρέπει επίσης με συνέπεια να λέει «διά της σαρκός», ή αν χρησιμοποιεί τη φράση «ως σάρκα» θα πρέπει επίσης να λέει «ως πνεύμα».)

Πράξ. 10:40, 41: «Ο Θεός τον ήγειρε Αυτόν [τον Ιησού Χριστό] την τρίτη ημέρα και του επέτρεψε να φανερωθεί, όχι σε όλο το λαό, αλλά σε μάρτυρες διορισμένους εκ των προτέρων από τον Θεό». (Γιατί δεν τον είδαν και άλλοι; Επειδή ήταν πνευματικό ον και όταν υλοποιούνταν προσλαμβάνοντας σάρκινα σώματα για να γίνει ορατός, όπως είχαν κάνει και άγγελοι στο παρελθόν, το έκανε αυτό μόνο μπροστά σε επιλεγμένους μάρτυρες.)

1 Κορ. 15:45: «Έτσι είναι μάλιστα γραμμένο: “Ο πρώτος άνθρωπος Αδάμ έγινε ζωντανή ψυχή”. Ο τελευταίος Αδάμ [ο Ιησούς Χριστός, που ήταν τέλειος όπως ήταν και ο Αδάμ όταν δημιουργήθηκε] έγινε πνεύμα που δίνει ζωή».

Τι θέλουν να πουν τα εδάφια Λουκάς 24:36-39 σχετικά με το σώμα με το οποίο αναστήθηκε ο Ιησούς;

Λουκ. 24:36-39: «Ενώ [οι μαθητές] μιλούσαν για αυτά, εκείνος στάθηκε ανάμεσά τους και τους είπε: “Είθε να έχετε ειρήνη”. Αλλά επειδή ήταν τρομοκρατημένοι και είχαν φοβηθεί, νόμιζαν ότι έβλεπαν πνεύμα. Εκείνος, λοιπόν, τους είπε: “Γιατί είστε ταραγμένοι και γιατί ανεβαίνουν αμφιβολίες στην καρδιά σας; Δείτε τα χέρια μου και τα πόδια μου, ότι είμαι εγώ ο ίδιος· ψηλαφήστε με και δείτε, επειδή ένα πνεύμα δεν έχει σάρκα και κόκαλα, όπως βλέπετε ότι έχω εγώ”».

Εφόσον οι άνθρωποι δεν μπορούν να δουν πνεύματα, οι μαθητές προφανώς νόμισαν ότι έβλεπαν οπτασία ή όραμα. (Παράβαλε Μάρκος 6:49, 50.) Ο Ιησούς τούς βεβαίωσε ότι δεν ήταν οπτασία. Μπορούσαν να δουν το σάρκινο σώμα του, να τον αγγίξουν και να ψηλαφήσουν τα κόκαλά του· επίσης έφαγε μπροστά τους. Με όμοιο τρόπο είχαν υλοποιηθεί άγγελοι στο παρελθόν για να γίνουν ορατοί σε ανθρώπους​—έφαγαν τροφή, και μερικοί μάλιστα παντρεύτηκαν και απέκτησαν παιδιά. (Γέν. 6:4· 19:1-3) Μετά την ανάστασή του, ο Ιησούς δεν εμφανιζόταν πάντα με το ίδιο σάρκινο σώμα (ίσως για να εντυπώσει στις διάνοιές τους το γεγονός ότι ήταν τότε πνεύμα), και έτσι δεν τον αναγνώριζαν αμέσως ούτε ακόμα και οι στενοί σύντροφοί του. (Ιωάν. 20:14, 15· 21:4-7) Εντούτοις, με το να εμφανίζεται με υλοποιημένα σώματα σε αυτούς επανειλημμένα και κατόπιν να λέει και να κάνει πράγματα τα οποία εκείνοι ταύτιζαν με τον Ιησού που γνώριζαν, ενίσχυε την πίστη τους στο γεγονός ότι είχε όντως αναστηθεί από τους νεκρούς.

Αν οι μαθητές είχαν πράγματι δει τον Ιησού με το σώμα που έχει τώρα στον ουρανό, ο Παύλος δεν θα είχε πει αργότερα για τον δοξασμένο Χριστό ότι είναι «η ακριβής απεικόνιση της ίδιας . . . της οντότητας [του Θεού]», επειδή ο Θεός είναι Πνεύμα και δεν έχει ποτέ ενσαρκωθεί.​—Εβρ. 1:3· παράβαλε 1 Τιμόθεο 6:16.

Όταν διαβάζουμε τις αφηγήσεις για τις εμφανίσεις του Ιησού μετά την ανάστασή του, βοηθούμαστε να τις κατανοήσουμε σωστά αν θυμόμαστε πάντοτε τα εδάφια 1 Πέτρου 3:18 και 1 Κορινθίους 15:45, που παρατίθενται στη σελίδα 65.

Βλέπε επίσης σελίδες 256-258, στο λήμμα «Ιησούς Χριστός».

Ποιοι θα αναστηθούν για να ζήσουν στον ουρανό μαζί με τον Χριστό, και τι θα κάνουν εκεί;

Λουκ. 12:32: «Μη φοβάσαι, μικρό ποίμνιο, επειδή ο Πατέρας σας έχει επιδοκιμάσει το να σας δώσει τη βασιλεία». (Σε αυτούς δεν περιλαμβάνονται όλοι όσοι ασκούν πίστη· ο αριθμός είναι περιορισμένος. Στον ουρανό πηγαίνουν για ειδικό σκοπό.)

Αποκ. 20:4, 6: «Είδα θρόνους, και κάποιοι κάθησαν σε αυτούς και τους δόθηκε εξουσία να κρίνουν. . . . Ευτυχισμένος και άγιος είναι όποιος έχει μέρος στην πρώτη ανάσταση· πάνω σε αυτούς ο δεύτερος θάνατος δεν έχει εξουσία, αλλά θα είναι ιερείς του Θεού και του Χριστού και θα βασιλέψουν μαζί του τα χίλια χρόνια».

Βλέπε επίσης σελίδες 346-353, στο λήμμα «Ουρανός».

Θα έχουν τελικά εκείνοι που εγείρονται σε ουράνια ζωή ένδοξα φυσικά σώματα εκεί;

Φιλιπ. 3:20, 21: «[Ο Κύριος Ιησούς Χριστός] θα μετασχηματίσει το ταπεινωμένο μας σώμα ώστε αυτό να διαμορφωθεί κατά το δικό του ένδοξο σώμα σύμφωνα με την επενέργεια της δύναμης που έχει αυτός». (Μήπως αυτό σημαίνει ότι εκείνο που θα γίνει τελικά ένδοξο στους ουρανούς θα είναι το σάρκινο σώμα τους; Ή σημαίνει ότι, αντί να έχουν ένα ταπεινό σάρκινο σώμα, θα φορέσουν ένδοξο πνευματικό σώμα όταν εγερθούν σε ουράνια ζωή; Αφήστε τα επόμενα εδάφια να απαντήσουν.)

1 Κορ. 15:40, 42-44, 47-50: «Υπάρχουν ουράνια σώματα και γήινα σώματα· αλλά διαφορετική είναι η δόξα των ουράνιων σωμάτων και διαφορετική των γήινων σωμάτων. Έτσι είναι και η ανάσταση των νεκρών. . . . Σπέρνεται φυσικό σώμα, εγείρεται πνευματικό σώμα. . . . Ο πρώτος άνθρωπος [ο Αδάμ] είναι από τη γη και φτιάχτηκε από χώμα· ο δεύτερος άνθρωπος [ο Ιησούς Χριστός] είναι από τον ουρανό. Όπως είναι αυτός που φτιάχτηκε από χώμα, έτσι είναι και εκείνοι που φτιάχτηκαν από χώμα· και όπως είναι ο ουράνιος, έτσι είναι και εκείνοι που είναι ουράνιοι. Και όπως φορέσαμε την εικόνα εκείνου που φτιάχτηκε από χώμα, θα φορέσουμε και την εικόνα του ουράνιου. Ωστόσο, λέω αυτό, αδελφοί, ότι σάρκα και αίμα δεν μπορούν να κληρονομήσουν τη βασιλεία του Θεού». (Δεν υπάρχει εδώ κανένα περιθώριο για οποιαδήποτε ανάμειξη των δύο ειδών σωμάτων ή για να παρθεί ένα σάρκινο σώμα στον ουρανό.)

Πώς κατέδειξε ο Ιησούς το τι θα σημάνει η ανάσταση για το ανθρώπινο γένος γενικά;

Ιωάν. 11:11, 14-44: «[Ο Ιησούς είπε στους μαθητές του:] “Ο Λάζαρος, ο φίλος μας, έχει κοιμηθεί, αλλά ταξιδεύω προς τα εκεί για να τον ξυπνήσω από τον ύπνο”. . . . Ο Ιησούς τούς είπε ξεκάθαρα: “Ο Λάζαρος πέθανε”. . . . Όταν έφτασε ο Ιησούς, τον βρήκε να είναι ήδη τέσσερις ημέρες στο μνημείο. . . . Ο Ιησούς . . . είπε [στη Μάρθα, την αδελφή του Λαζάρου]: “Εγώ είμαι η ανάσταση και η ζωή”. . . . Κραύγασε με δυνατή φωνή: “Λάζαρε, έλα έξω!” Ο άνθρωπος που πριν ήταν νεκρός βγήκε έξω έχοντας τα πόδια και τα χέρια του δεμένα με περικαλύμματα, και το πρόσωπό του ήταν περιτυλιγμένο με ένα πανί. Ο Ιησούς τούς είπε: “Λύστε τον και αφήστε τον να περπατήσει”». (Αν ο Ιησούς με αυτή την πράξη έβγαλε τον Λάζαρο από μια κατάσταση ευδαιμονίας την οποία απολάμβανε σε κάποια άλλη ζωή, αυτό δεν θα ήταν καλοσύνη. Αλλά η επαναφορά του Λαζάρου από μια κατάσταση χωρίς ζωή ήταν καλοσύνη τόσο προς εκείνον όσο και προς τις αδελφές του. Ο Λάζαρος έγινε και πάλι ζωντανός άνθρωπος.)

Μάρκ. 5:35-42: «Ήρθαν μερικοί από το σπίτι του αρχισυνάγωγου και είπαν: “Η κόρη σου πέθανε! Γιατί να ενοχλείς πια το δάσκαλο;” Αλλά ο Ιησούς, που άκουσε τα λόγια που λέγονταν, είπε στον αρχισυνάγωγο: “Μη φοβάσαι, μόνο να ασκείς πίστη”. . . . Πήρε τον πατέρα και τη μητέρα του μικρού παιδιού, και εκείνους που ήταν μαζί του, και μπήκε εκεί που ήταν το παιδάκι. Και πιάνοντας το χέρι του μικρού παιδιού, της είπε: “Ταλιθά κούμι”, το οποίο όταν μεταφράζεται σημαίνει: “Κορίτσι, σου λέω: Σήκω!” Και ευθύς το κορίτσι σηκώθηκε και άρχισε να περπατάει, γιατί ήταν δώδεκα χρονών. Και αμέσως αυτοί κυριεύτηκαν από χαρά και μεγάλη έκσταση». (Όταν στη διάρκεια της Χιλιετούς Βασιλείας του Χριστού γίνει στη γη η γενική ανάσταση, χωρίς αμφιβολία πολλά εκατομμύρια γονείς καθώς και τα παιδιά τους θα νιώσουν απερίγραπτη χαρά όταν θα ξανασμίξουν.)

Ποιες προοπτικές θα έχουν εκείνοι που θα εγερθούν σε ζωή στη γη;

Λουκ. 23:43: «Αληθινά σου λέω σήμερα, θα είσαι μαζί μου στον Παράδεισο». (Όλη η γη θα γίνει παράδεισος υπό τη διακυβέρνηση του Χριστού ως Βασιλιά.)

Αποκ. 20:12, 13: «Είδα τους νεκρούς, τους μεγάλους και τους μικρούς, να στέκονται ενώπιον του θρόνου, και ανοίχτηκαν ρόλοι. Και ανοίχτηκε άλλος ρόλος· αυτός είναι ο ρόλος της ζωής. Και οι νεκροί κρίθηκαν με βάση εκείνα που ήταν γραμμένα στους ρόλους σύμφωνα με τα έργα τους. . . . Κρίθηκαν ατομικά σύμφωνα με τα έργα τους». (Το άνοιγμα ρόλων υποδηλώνει προφανώς έναν καιρό εκπαίδευσης στο θεϊκό θέλημα, σε αρμονία με το εδάφιο Ησαΐας 26:9. Το γεγονός ότι ανοίγεται «ο ρόλος της ζωής» δείχνει ότι σε όσους ανταποκρίνονται σε αυτή την εκπαίδευση δίνεται η ευκαιρία να γραφτούν τα ονόματά τους σε εκείνον το ρόλο. Τα άτομα αυτά θα έχουν την προοπτική αιώνιας ζωής με ανθρώπινη τελειότητα.)

Βλέπε επίσης σελίδες 99-104, στο λήμμα «Βασιλεία».

Μήπως θα αναστηθούν μερικοί απλώς και μόνο για να καταδικαστούν και μετά να παραδοθούν στο δεύτερο θάνατο;

Τι εννοούν τα εδάφια Ιωάννης 5:28, 29; Εκεί αναφέρεται: «Όλοι όσοι είναι στα μνημεία θα ακούσουν τη φωνή του και θα βγουν, όσοι έκαναν καλά πράγματα σε ανάσταση ζωής, όσοι έπραξαν απαίσια πράγματα σε ανάσταση κρίσης». Τα λόγια του Ιησού εδώ πρέπει να κατανοηθούν στο φως αυτών που αποκάλυψε αργότερα στον Ιωάννη. (Βλέπε Αποκάλυψη 20:12, 13, που παρατίθενται στις σελίδες 68, 69.) Τόσο εκείνοι οι οποίοι προηγουμένως έκαναν καλά πράγματα όσο και εκείνοι που προηγουμένως έπραξαν κακά πράγματα θα “κριθούν ατομικά σύμφωνα με τα έργα τους”. Ποια έργα; Αν υιοθετούσαμε την άποψη ότι οι άνθρωποι θα καταδικαστούν με βάση τα έργα της περασμένης τους ζωής, αυτό θα ήταν ασυμβίβαστο με το εδάφιο Ρωμαίους 6:7: «Αυτός που έχει πεθάνει έχει απαλλαχτεί από την αμαρτία του». Θα ήταν παράλογο επίσης να αναστηθούν κάποιοι απλώς και μόνο για να καταστραφούν. Έτσι λοιπόν, στα εδάφια Ιωάννης 5:28, 29α, ο Ιησούς μίλησε για το μελλοντικό καιρό της ανάστασης· κατόπιν, στο υπόλοιπο του εδαφίου 29, περιέγραψε ποιο θα είναι το τελικό αποτέλεσμα όταν αυτοί θα έχουν ήδη φτάσει σε ανθρώπινη τελειότητα και θα έχουν περάσει από κρίση.

Τι δείχνουν τα εδάφια Αποκάλυψη 20:4-6 για εκείνους που θα αναστηθούν στη γη;

Αποκ. 20:4-6: «Είδα θρόνους, και κάποιοι κάθησαν σε αυτούς και τους δόθηκε εξουσία να κρίνουν. Ναι, είδα τις ψυχές εκείνων που εκτελέστηκαν με τον πέλεκυ λόγω της μαρτυρίας που έδιναν για τον Ιησού και επειδή μιλούσαν για τον Θεό . . . Και ήρθαν στη ζωή και βασίλεψαν με τον Χριστό χίλια χρόνια. (Οι υπόλοιποι νεκροί δεν ήρθαν στη ζωή μέχρι που τελείωσαν τα χίλια χρόνια.) Αυτή είναι η πρώτη ανάσταση. Ευτυχισμένος και άγιος είναι όποιος έχει μέρος στην πρώτη ανάσταση· πάνω σε αυτούς ο δεύτερος θάνατος δεν έχει εξουσία, αλλά θα είναι ιερείς του Θεού και του Χριστού και θα βασιλέψουν μαζί του τα χίλια χρόνια».

Η παρένθεση χρησιμοποιείται στις ΜΝΚ και Μο για να βοηθήσει τον αναγνώστη να συνδέσει αυτά που έπονται της παρενθετικής δήλωσης με εκείνα που προηγούνται από αυτήν. Όπως δηλώνεται καθαρά, δεν συμμετέχουν «οι υπόλοιποι νεκροί» στην πρώτη ανάσταση. Εκείνη η ανάσταση είναι για αυτούς που θα κυβερνούν με τον Χριστό χίλια χρόνια. Μήπως αυτό σημαίνει ότι κανένας άλλος από το ανθρώπινο γένος δεν θα είναι ζωντανός στη διάρκεια των χιλίων ετών εκτός από εκείνους που θα κυβερνούν στον ουρανό με τον Χριστό; Όχι, επειδή τότε δεν θα υπήρχε κανείς για να ωφεληθεί από την ιερατική υπηρεσία τους, η δε επικράτειά τους θα ήταν μια έρημη γη.

Ποιοι είναι, λοιπόν, «οι υπόλοιποι νεκροί»; Είναι όλοι εκείνοι οι άνθρωποι οι οποίοι πέθαναν εξαιτίας της αμαρτίας του Αδάμ, καθώς και εκείνοι που, παρότι θα επιζήσουν από τη μεγάλη θλίψη ή ίσως θα γεννηθούν στη διάρκεια της Χιλιετίας, θα χρειαστεί να απαλλαχτούν από τα θανατηφόρα αποτελέσματα αυτής της αμαρτίας.​—Παράβαλε Εφεσίους 2:1.

Με ποια έννοια δεν “έρχονται στη ζωή” μέχρι το τέλος των χιλίων ετών; Με τη δήλωση αυτή δεν εννοείται η ανάστασή τους. Αυτός ο “ερχομός στη ζωή” περιλαμβάνει πολύ περισσότερα από το να υπάρχουν απλώς ως άνθρωποι. Εννοείται η επίτευξη ανθρώπινης τελειότητας, όταν θα έχουν απαλλαχτεί από όλα τα αποτελέσματα της Αδαμιαίας αμαρτίας. Παρατηρήστε ότι η συγκεκριμένη δήλωση στο εδάφιο 5 εμφανίζεται αφού πρώτα λέει το προηγούμενο εδάφιο ότι «ήρθαν στη ζωή» εκείνοι που θα είναι στον ουρανό. Στη δική τους περίπτωση, εννοείται μια ζωή απαλλαγμένη από όλα τα αποτελέσματα της αμαρτίας. Μάλιστα, τους δίνεται το ειδικό προνόμιο της αθανασίας. (1 Κορ. 15:54) Επομένως, όσον αφορά τους “υπόλοιπους νεκρούς”, η δήλωση αυτή πρέπει να σημαίνει την πληρότητα της ζωής με ανθρώπινη τελειότητα.

Ποιοι θα περιληφθούν στην επίγεια ανάσταση;

Ιωάν. 5:28, 29: «Μη θαυμάζετε για αυτό, επειδή έρχεται η ώρα κατά την οποία όλοι όσοι είναι στα μνημεία θα ακούσουν τη φωνή του [τη φωνή του Ιησού] και θα βγουν». (Εδώ το πρωτότυπο κείμενο δεν χρησιμοποιεί τη λέξη τάφος [μεμονωμένος τόπος ενταφιασμού] ή ᾅδης [ο τόπος των νεκρών, ο κοινός τάφος των νεκρών ανθρώπων], αλλά τη λέξη μνημεῖον [ενθύμηση, ενθύμιο νεκρού]. Δίνεται έμφαση στη διατήρηση της ανάμνησης του νεκρού. Εκείνοι που θα αναστηθούν με την ευκαιρία να ζήσουν για πάντα δεν θα είναι τα άτομα των οποίων η ανάμνηση έχει σβήσει στη Γέεννα εξαιτίας ασυγχώρητων αμαρτημάτων, αλλά άτομα που θα τα θυμάται ο Θεός.​—Ματθ. 10:28· Μάρκ. 3:29· Εβρ. 10:26· Μαλ. 3:16.)

Πράξ. 24:15: «Έχω ελπίδα προς τον Θεό . . . ότι πρόκειται να γίνει ανάσταση δικαίων και αδίκων». (Τόσο εκείνοι που έζησαν σύμφωνα με τις δίκαιες οδούς του Θεού όσο και εκείνοι που από άγνοια διέπραξαν αδικίες θα αναστηθούν. Η Αγία Γραφή δεν απαντάει σε όλες τις ερωτήσεις μας σχετικά με το αν κάποια συγκεκριμένα άτομα που έχουν πεθάνει θα αναστηθούν. Αλλά μπορούμε να έχουμε εμπιστοσύνη στον Θεό, ο οποίος γνωρίζει όλα τα γεγονότα, ότι θα ενεργήσει χωρίς προσωποληψία. Η δικαιοσύνη του περιλαμβάνει έλεος που δεν αγνοεί τις δίκαιες αρχές του. Παράβαλε Γένεση 18:25.)

Αποκ. 20:13, 14: «Η θάλασσα έδωσε εκείνους που ήταν νεκροί σε αυτήν, και ο θάνατος και ο Άδης έδωσαν εκείνους που ήταν νεκροί σε αυτούς, και εκείνοι κρίθηκαν ατομικά σύμφωνα με τα έργα τους. Και ο θάνατος και ο Άδης ρίχτηκαν στη λίμνη της φωτιάς. Αυτός είναι ο δεύτερος θάνατος, η λίμνη της φωτιάς». (Έτσι λοιπόν, εκείνοι των οποίων ο θάνατος οφειλόταν στην Αδαμιαία αμαρτία θα αναστηθούν, είτε έχουν θαφτεί στη θάλασσα είτε στον Άδη, τον κοινό γήινο τάφο των νεκρών ανθρώπων.)

Βλέπε επίσης το λήμμα «Σωτηρία».

Αν πρόκειται να αναστηθούν δισεκατομμύρια νεκροί, πού θα χωρέσουν όλοι για να ζήσουν;

Ο ακριβής αριθμός των ανθρώπων που έχουν ζήσει ως τώρα δεν είναι γνωστός στους ανθρώπους. Όπως είδαμε ήδη, δεν θα αναστηθούν όλοι. Ωστόσο, αν υποτεθεί, για παράδειγμα, ότι ο Ιεχωβά θα αναστήσει 20 δισεκατομμύρια (20.000.000.000) ανθρώπους, δεν θα υπήρχε κανένα πρόβλημα από πλευράς ζωτικού χώρου και τροφής για αυτούς. Η επιφάνεια της ξηράς της γης είναι τώρα περίπου 148.000.000 τετραγωνικά χιλιόμετρα. Ακόμη και αν η μισή από αυτή την έκταση προοριζόταν για άλλες χρήσεις, θα απέμεναν πάνω από 3,3 στρέμματα για κάθε άνθρωπο, έκταση η οποία θα μπορούσε να παράγει υπεραρκετή τροφή. Οι σημερινές ελλείψεις τροφίμων δεν οφείλονται στην ανικανότητα της γης να παράγει επαρκή τροφή, αλλά, μάλλον, στους πολιτικούς ανταγωνισμούς και στην εμπορική απληστία.

Βλέπε επίσης σελίδα 123, στο λήμμα «Γη».