ΚΕΦΑΛΑΙΟ 24
«Πάρε Θάρρος!»
Ο Παύλος γλιτώνει από πλεκτάνη εναντίον της ζωής του και υπερασπίζεται τον εαυτό του ενώπιον του Φήλικα
Βασίζεται στα εδάφια Πράξεις 23:11–24:27
1, 2. Γιατί δεν εκπλήσσεται ο Παύλος από τον διωγμό που αντιμετωπίζει στην Ιερουσαλήμ;
ΑΦΟΥ διασώθηκε από τα νύχια ενός οργισμένου όχλου στην Ιερουσαλήμ, ο Παύλος βρίσκεται ξανά υπό κράτηση. Ο ζηλωτής απόστολος δεν εκπλήσσεται από τον διωγμό που αντιμετωπίζει εδώ στην Ιερουσαλήμ. Του είχε ειπωθεί ότι έπρεπε να αναμένει «φυλάκιση και θλίψεις» σε αυτή την πόλη. (Πράξ. 20:22, 23) Παρότι δεν είναι απόλυτα βέβαιος για το τι του επιφυλάσσει το μέλλον, ο Παύλος γνωρίζει ότι θα συνεχίσει να υποφέρει για το όνομα του Ιησού.—Πράξ. 9:16.
2 Ακόμα και κάποιοι Χριστιανοί προφήτες προειδοποίησαν τον Παύλο ότι επρόκειτο να δεθεί και να παραδοθεί «στα χέρια εθνικών». (Πράξ. 21:4, 10, 11) Πρόσφατα, ένα πλήθος Ιουδαίων επιχείρησε να τον σκοτώσει, και λίγο αργότερα φάνηκε ότι τα μέλη του Σάνχεδριν «θα έκαναν τον Παύλο κομμάτια» καθώς λογομαχούσαν για αυτόν. Τώρα ο απόστολος κρατείται φρουρούμενος από Ρωμαίους στρατιώτες, ενώ πρόκειται να αντιμετωπίσει και άλλες δίκες και κατηγορίες. (Πράξ. 21:31· 23:10) Ο απόστολος Παύλος πραγματικά χρειάζεται ενθάρρυνση!
3. Από πού λαβαίνουμε ενθάρρυνση για να συνεχίσουμε το έργο κηρύγματος;
3 Σε αυτόν τον καιρό του τέλους, γνωρίζουμε ότι «όλοι όσοι θέλουν να ζουν με θεοσεβή αφοσίωση σε σχέση με τον Χριστό Ιησού θα υποστούν και αυτοί διωγμό». (2 Τιμ. 3:12) Κατά καιρούς, χρειαζόμαστε και εμείς ενθάρρυνση για να συνεχίσουμε το έργο κηρύγματος. Πόσο ευγνώμονες είμαστε για τα επίκαιρα, ενθαρρυντικά λόγια που λαβαίνουμε μέσω των εκδόσεων και των συναθροίσεων τις οποίες διευθετεί «ο πιστός και φρόνιμος δούλος»! (Ματθ. 24:45) Ο Ιεχωβά μάς έχει διαβεβαιώσει ότι κανείς από τους εχθρούς των καλών νέων δεν πρόκειται να έχει επιτυχία. Οι εχθροί ούτε θα καταστρέψουν τους υπηρέτες του ως ομάδα ούτε θα σταματήσουν το έργο κηρύγματος. (Ησ. 54:17· Ιερ. 1:19) Αλλά τι συνέβη στον απόστολο Παύλο; Έλαβε άραγε ενθάρρυνση για να συνεχίσει να δίνει πλήρη μαρτυρία παρά την εναντίωση; Αν ναι, τι ενθάρρυνση του δόθηκε, και πώς ανταποκρίθηκε εκείνος;
Ανατρέπεται μια Ένορκη Συνωμοσία (Πράξεις 23:11-34)
4, 5. Ποια ενθάρρυνση έλαβε ο Παύλος, και γιατί ήταν επίκαιρη;
4 Ο απόστολος Παύλος έλαβε την τόσο απαραίτητη ενθάρρυνση την επόμενη νύχτα μετά τη διάσωσή του από το Σάνχεδριν. Η θεόπνευστη αφήγηση μας λέει: «Ο Κύριος στάθηκε δίπλα του και είπε: “Πάρε θάρρος! Διότι όπως δίνεις πλήρη μαρτυρία για εμένα στην Ιερουσαλήμ, έτσι πρέπει να δώσεις και στη Ρώμη”». (Πράξ. 23:11) Αυτά τα ενθαρρυντικά λόγια του Ιησού διαβεβαίωσαν τον Παύλο ότι επρόκειτο να σωθεί. Ήξερε ότι θα έφτανε ζωντανός στη Ρώμη και θα είχε το προνόμιο να δώσει μαρτυρία για τον Ιησού εκεί.
5 Η ενθάρρυνση που δόθηκε στον Παύλο ήταν επίκαιρη. Την επόμενη ακριβώς ημέρα, 40 και πλέον Ιουδαίοι «συνωμότησαν και δεσμεύτηκαν με κατάρα να μη φάνε ούτε να πιουν μέχρι να σκοτώσουν τον Παύλο». Αυτή η ένορκη συνωμοσία έδειξε πόσο αποφασισμένοι ήταν εκείνοι οι Ιουδαίοι να τον δολοφονήσουν. Πίστευαν ότι, αν δεν κατάφερναν να υλοποιήσουν την πλεκτάνη τους, θα ερχόταν πάνω τους κάποια κατάρα, με άλλα λόγια κάποια συμφορά. (Πράξ. 23:12-15) Το σχέδιό τους, το οποίο είχε την έγκριση των πρωθιερέων και των πρεσβυτέρων, ήταν να ζητήσουν να οδηγηθεί ξανά ο Παύλος στο Σάνχεδριν για περαιτέρω ανάκριση, δήθεν για να διαπιστώσουν ακριβέστερα τα ζητήματα που τον αφορούσαν. Αλλά στη διαδρομή, οι συνωμότες θα παραμόνευαν για να επιτεθούν στον Παύλο και να τον σκοτώσουν.
6. Πώς ξεσκεπάστηκε η πλεκτάνη για τη δολοφονία του Παύλου, και ποιο παράδειγμα μπορούν να αντλήσουν οι νεαροί σήμερα από αυτή την αφήγηση;
6 Ο ανιψιός του Παύλου όμως άκουσε για αυτή την πλεκτάνη και την ανέφερε στον Παύλο. Ο Παύλος με τη σειρά του ζήτησε από τον νεαρό να την αναφέρει στον Ρωμαίο χιλίαρχο Κλαύδιο Λυσία. (Πράξ. 23:16-22) Ασφαλώς, ο Ιεχωβά αγαπάει τους νεαρούς οι οποίοι, όπως αυτός ο ανιψιός του Παύλου που δεν κατονομάζεται, βάζουν θαρραλέα το καλό του λαού του Θεού πάνω από το δικό τους και κάνουν πιστά ό,τι μπορούν για να προάγουν τα συμφέροντα της Βασιλείας.
7, 8. Ποιες διευθετήσεις έκανε ο Κλαύδιος Λυσίας για την ασφάλεια του Παύλου;
7 Αμέσως μόλις πληροφορήθηκε την πλεκτάνη εναντίον του Παύλου, ο Κλαύδιος Λυσίας, ο οποίος διοικούσε 1.000 άντρες, διέταξε να συγκροτηθεί μια φρουρά 470 ατόμων—στρατιωτών, λογχοφόρων και ιππέων—για να φύγει από την Ιερουσαλήμ εκείνη τη νύχτα και να μεταφέρει τον Παύλο με ασφάλεια στην Καισάρεια. Μόλις θα έφταναν εκεί, έπρεπε να τον παραδώσουν στον κυβερνήτη Φήλικα.a Μολονότι η Καισάρεια, η ρωμαϊκή διοικητική πρωτεύουσα της Ιουδαίας, είχε αρκετούς Ιουδαίους κατοίκους, ο πληθυσμός της αποτελούνταν κατά κύριο λόγο από Εθνικούς. Η τάξη που επικρατούσε εκεί ερχόταν σε αντίθεση με την κατάσταση στην Ιερουσαλήμ, όπου πολλοί εκδήλωναν εμπαθή θρησκευτική προκατάληψη και εμπλέκονταν σε οχλαγωγίες. Η Καισάρεια ήταν επίσης το αρχηγείο των ρωμαϊκών στρατευμάτων στην Ιουδαία.
8 Ακολουθώντας τον ρωμαϊκό νόμο, ο Λυσίας έστειλε μια επιστολή στον Φήλικα με την οποία περιέγραφε την υπόθεση. Ο Λυσίας ανέφερε ότι, μόλις έμαθε πως ο Παύλος ήταν Ρωμαίος πολίτης, τον έσωσε όταν οι Ιουδαίοι «ετοιμάζονταν να τον σκοτώσουν». Ο Λυσίας δήλωσε ότι δεν βρήκε τον Παύλο ένοχο για τίποτα «που να επισύρει θάνατο ή φυλάκιση», αλλά λόγω μιας πλεκτάνης εναντίον του Παύλου, τον παρέδιδε στον Φήλικα ώστε να ακούσει ο κυβερνήτης τους κατηγόρους και να αποφανθεί για το εν λόγω ζήτημα.—Πράξ. 23:25-30.
9. (α) Πώς καταπατήθηκαν τα δικαιώματα του Παύλου ως Ρωμαίου πολίτη; (β) Γιατί μπορούμε να κάνουμε χρήση των δικαιωμάτων που έχουμε ως πολίτες κάποιας χώρας;
9 Αλήθευαν όσα έγραψε ο Λυσίας; Όχι απόλυτα. Φαίνεται ότι προσπαθούσε να δημιουργήσει την καλύτερη δυνατή εντύπωση για τον εαυτό του. Δεν ίσχυε ότι έσωσε τον Παύλο επειδή διαπίστωσε πως ήταν Ρωμαίος πολίτης. Επιπρόσθετα, ο Λυσίας δεν ανέφερε ότι διέταξε να «δέσουν [τον Παύλο] με δύο αλυσίδες» και ότι αργότερα πρόσταξε «να τον ανακρίνουν με μαστίγωμα». (Πράξ. 21:30-34· 22:24-29) Με αυτές τις ενέργειες ο Λυσίας είχε καταπατήσει τα δικαιώματα του Παύλου ως Ρωμαίου πολίτη. Σήμερα, ο Σατανάς χρησιμοποιεί τον θρησκευτικό φανατισμό των εναντιουμένων για να υποδαυλίζει τον διωγμό, και οι ατομικές μας ελευθερίες ίσως καταπατούνται. Αλλά σαν τον Παύλο, και οι υπηρέτες του Θεού μπορούν πολλές φορές να κάνουν χρήση των δικαιωμάτων που έχουν ως πολίτες κάποιας χώρας και να ζητήσουν την προστασία του νόμου.
«Θα Υπερασπιστώ Πρόθυμα τον Εαυτό Μου» (Πράξεις 23:35–24:21)
10. Ποιες σοβαρές καταγγελίες διατυπώθηκαν εναντίον του Παύλου;
10 Στην Καισάρεια, ο Παύλος “φρουρούνταν στο ανάκτορο του Ηρώδη” σε αναμονή της άφιξης των κατηγόρων από την Ιερουσαλήμ. (Πράξ. 23:35) Ύστερα από πέντε ημέρες, αυτοί ήρθαν—ο αρχιερέας Ανανίας, ένας δημόσιος ομιλητής ονόματι Τέρτυλλος και μια ομάδα πρεσβυτέρων. Αρχικά, ο Τέρτυλλος επαίνεσε τον Φήλικα για όσα έκανε για τους Ιουδαίους, προφανώς με σκοπό να τον κολακέψει και να κερδίσει την εύνοιά του.b Κατόπιν, περνώντας στο προκείμενο, ο Τέρτυλλος είπε ότι ο Παύλος είναι «πραγματική πληγή, επειδή υποκινεί στασιασμούς μεταξύ όλων των Ιουδαίων σε ολόκληρη την κατοικημένη γη, και είναι πρωτοστάτης της αίρεσης των Ναζωραίων. Προσπάθησε μάλιστα να βεβηλώσει τον ναό και τον πιάσαμε». Οι άλλοι Ιουδαίοι «έλαβαν μέρος . . . στην επίθεση, ισχυριζόμενοι ότι έτσι έχουν τα πράγματα». (Πράξ. 24:5, 6, 9) Υποκίνηση στασιασμού, πρωτοστασία σε επικίνδυνη αίρεση και βεβήλωση του ναού—αυτές ήταν σοβαρές κατηγορίες που θα μπορούσαν να οδηγήσουν σε θανατική καταδίκη.
11, 12. Πώς αντέκρουσε ο Παύλος τις κατηγορίες που διατυπώθηκαν εναντίον του;
11 Έπειτα, δόθηκε στον Παύλο η άδεια να μιλήσει. «Θα υπερασπιστώ πρόθυμα τον εαυτό μου», άρχισε εκείνος. Αρνήθηκε ρητά τις κατηγορίες. Ο απόστολος δεν είχε βεβηλώσει τον ναό ούτε είχε προσπαθήσει να υποκινήσει στασιασμό. Τόνισε ότι, στην πραγματικότητα, έλειπε από την Ιερουσαλήμ «αρκετά χρόνια» και ότι είχε έρθει με «δώρα ελέους»—συνεισφορές για Χριστιανούς των οποίων η φτώχεια ίσως οφειλόταν σε λιμό ή διωγμό. Ο Παύλος επέμεινε ότι, προτού μπει στον ναό, είχε “καθαριστεί τελετουργικά” και ότι αγωνιζόταν συνειδητά να διατηρεί «καθαρή συνείδηση ενώπιον Θεού και ανθρώπων».—Πράξ. 24:10-13, 16-18.
12 Εντούτοις, ο Παύλος ομολόγησε ότι απέδιδε ιερή υπηρεσία στον Θεό των προπατόρων του «σύμφωνα με την οδό την οποία αυτοί αποκαλούν αίρεση». Αλλά επέμεινε ότι πίστευε «όλα όσα εκτίθενται στον Νόμο και είναι γραμμένα στους Προφήτες». Και όπως οι κατήγοροί του, έτσι και αυτός είχε την ελπίδα ότι πρόκειται να γίνει «ανάσταση δικαίων και αδίκων». Κατόπιν, ο Παύλος προκάλεσε τους κατηγόρους του: «Αυτοί που είναι εδώ ας πουν τι αδίκημα βρήκαν σε εμένα όταν στάθηκα ενώπιον του Σάνχεδριν, εκτός από αυτό το ένα πράγμα που φώναξα ανάμεσά τους: “Σχετικά με την ανάσταση των νεκρών δικάζομαι σήμερα ενώπιόν σας!”»—Πράξ. 24:14, 15, 20, 21.
13-15. Γιατί μπορούμε να θεωρούμε τον Παύλο καλό παράδειγμα επίδοσης μαρτυρίας με τόλμη μπροστά στις κοσμικές εξουσίες;
13 Ο Παύλος έθεσε καλό παράδειγμα για εμάς σε περίπτωση που οδηγηθούμε μπροστά σε κοσμικές εξουσίες λόγω της λατρείας μας και κατηγορηθούμε ψευδώς ότι είμαστε ταραχοποιοί, στασιαστές, μέλη «επικίνδυνης αίρεσης» ή κάτι παρόμοιο. Ο Παύλος δεν προσπάθησε να καλοπιάσει τον κυβερνήτη με κολακείες, όπως έκανε ο Τέρτυλλος. Παρέμεινε ήρεμος και έδειξε σεβασμό. Ήταν διακριτικός και εξέθεσε με σαφήνεια την αλήθεια. Ο Παύλος ανέφερε ότι οι «Ιουδαίοι από την επαρχία της Ασίας» οι οποίοι τον είχαν κατηγορήσει πως μίανε τον ναό δεν ήταν παρόντες και ότι, από νομική άποψη, έπρεπε να του δοθεί η δυνατότητα να τους αντιμετωπίσει και να ακούσει τις κατηγορίες τους.—Πράξ. 24:18, 19.
14 Το πιο εντυπωσιακό είναι ότι ο Παύλος δεν δίστασε να δώσει μαρτυρία για τις πεποιθήσεις του. Δήλωσε ξανά με τόλμη την πίστη του στην ανάσταση, το ζήτημα που είχε δημιουργήσει τόση ταραχή όταν ο ίδιος βρισκόταν ενώπιον του Σάνχεδριν. (Πράξ. 23:6-10) Στην υπεράσπισή του, ο Παύλος έδωσε έμφαση στην ελπίδα της ανάστασης. Γιατί; Επειδή η μαρτυρία του αφορούσε τον Ιησού και την ανάστασή του από τους νεκρούς—πράγμα που εκείνοι οι εναντιούμενοι δεν μπορούσαν να δεχτούν. (Πράξ. 26:6-8, 22, 23) Ναι, επίκεντρο της αντιλογίας ήταν το ζήτημα της ανάστασης—για την ακρίβεια, η πίστη στον Ιησού και στην ανάστασή του.
15 Όπως ο Παύλος, έτσι και εμείς μπορούμε να δίνουμε μαρτυρία με τόλμη και να αντλούμε δύναμη από αυτό που είπε ο Ιησούς στους μαθητές του: «Όλοι θα σας μισούν εξαιτίας του ονόματός μου. Αλλά εκείνος που θα έχει υπομείνει ως το τέλος θα σωθεί». Πρέπει άραγε να ανησυχούμε για το τι θα πούμε; Όχι, διότι ο Ιησούς έδωσε την εξής διαβεβαίωση: «Όταν σας οδηγούν για να σας παραδώσουν, μην ανησυχείτε από πριν για το τι θα πείτε· αλλά ό,τι σας δοθεί εκείνη την ώρα, αυτό να πείτε, γιατί δεν μιλάτε εσείς αλλά το άγιο πνεύμα».—Μάρκ. 13:9-13.
«Ο Φήλιξ Φοβήθηκε» (Πράξεις 24:22-27)
16, 17. (α) Πώς χειρίστηκε ο Φήλιξ τη δίκη του Παύλου; (β) Γιατί φοβήθηκε ίσως ο Φήλιξ, αλλά για ποιον λόγο συνέχισε να βλέπει τον Παύλο;
16 Αυτή δεν ήταν η πρώτη φορά που ο κυβερνήτης Φήλιξ άκουγε για τις πεποιθήσεις των Χριστιανών. Η αφήγηση αναφέρει: «Ο Φήλιξ, επειδή γνώριζε καλά τα σχετικά με αυτή την Οδό [όρος με τον οποίο προσδιοριζόταν η πρώτη Χριστιανοσύνη], άρχισε να αναβάλλει την υπόθεσή τους και είπε: “Όποτε κατεβεί ο Λυσίας ο χιλίαρχος, θα αποφασίσω για το ζήτημά σας”. Και πρόσταξε τον εκατόνταρχο να τον έχουν υπό κράτηση αλλά να του παρέχουν κάποια ελευθερία και να επιτρέπουν στους δικούς του να φροντίζουν για τις ανάγκες του».—Πράξ. 24:22, 23.
17 Μερικές ημέρες αργότερα, ο Φήλιξ, με τη σύζυγό του τη Δρουσίλλα, η οποία ήταν Ιουδαία, κάλεσε τον Παύλο και «τον άκουσε να μιλάει για την πίστη στον Χριστό Ιησού». (Πράξ. 24:24) Ωστόσο, όταν ο Παύλος μίλησε για «δικαιοσύνη και για εγκράτεια και για την ερχόμενη κρίση, ο Φήλιξ φοβήθηκε», ίσως επειδή του δημιουργήθηκαν τύψεις συνείδησης για την κακή πορεία που είχε ακολουθήσει στην προσωπική του ζωή. Γι’ αυτό, απέπεμψε τον Παύλο, λέγοντας: «Πήγαινε προς το παρόν, και όταν βρω ευκαιρία θα σε ξανακαλέσω». Ο Φήλιξ είδε τον Παύλο πολλές φορές έπειτα από αυτό, όχι επειδή ήθελε να μάθει την αλήθεια, αλλά επειδή έλπιζε ότι ο Παύλος θα τον δωροδοκούσε.—Πράξ. 24:25, 26.
18. Γιατί μίλησε ο Παύλος στον Φήλικα και στη σύζυγό του «για δικαιοσύνη και για εγκράτεια και για την ερχόμενη κρίση»;
18 Γιατί μίλησε ο Παύλος στον Φήλικα και στη σύζυγό του «για δικαιοσύνη και για εγκράτεια και για την ερχόμενη κρίση»; Θυμηθείτε ότι αυτοί ήθελαν να μάθουν τι περιλάμβανε η «πίστη στον Χριστό Ιησού». Ο Παύλος, ο οποίος ήξερε ότι το παρελθόν τους ήταν στιγματισμένο από ανηθικότητα, σκληρότητα και αδικία, έδειξε σαφώς τι απαιτούνταν από όλους όσους ήθελαν να γίνουν ακόλουθοι του Ιησού. Τα λόγια του Παύλου ανέδειξαν τη διαμετρική αντίθεση ανάμεσα στους κανόνες του Θεού περί δικαιοσύνης και στην πορεία ζωής που ακολουθούσαν ο Φήλιξ και η σύζυγός του. Αυτό θα έπρεπε να τους βοηθήσει να αντιληφθούν ότι όλοι οι άνθρωποι είναι υπόλογοι στον Θεό για όσα σκέφτονται, λένε και κάνουν, καθώς και ότι σημαντικότερη από την κρίση που επρόκειτο να αποδοθεί σε σχέση με τον Παύλο ήταν η κρίση που αντιμετώπιζαν εκείνοι ενώπιον του Θεού. Διόλου παράξενο που ο Φήλιξ «φοβήθηκε»!
19, 20. (α) Στη διακονία μας, τι πρέπει να κάνουμε με τα άτομα που δίνουν την εντύπωση ότι ενδιαφέρονται αλλά στην πραγματικότητα ακολουθούν τη δική τους ιδιοτελή πορεία; (β) Πώς γνωρίζουμε ότι ο Φήλιξ δεν ήταν φίλος του Παύλου;
19 Στη διακονία μας, ενδεχομένως βρίσκουμε άτομα που μοιάζουν με τον Φήλικα. Αρχικά, ίσως δίνουν την εντύπωση ότι ενδιαφέρονται για την αλήθεια, αλλά στην πραγματικότητα ακολουθούν τη δική τους ιδιοτελή πορεία. Ενεργώντας ορθά, παραμένουμε επιφυλακτικοί με τέτοια άτομα. Εντούτοις, όπως ο Παύλος, έτσι και εμείς μπορούμε να τους μιλάμε διακριτικά για τους δίκαιους κανόνες του Θεού. Ίσως η αλήθεια αγγίξει την καρδιά τους. Αν όμως γίνει φανερό ότι δεν προτίθενται να εγκαταλείψουν την αμαρτωλή τους πορεία, τους αφήνουμε και ψάχνουμε να βρούμε εκείνους που όντως αναζητούν την αλήθεια.
20 Στην περίπτωση του Φήλικα, η πραγματική κατάσταση της καρδιάς του αποκαλύφτηκε ως εξής: «Αφού πέρασαν δύο χρόνια, διαδέχθηκε τον Φήλικα ο Πόρκιος Φήστος· και επειδή ο Φήλιξ ήθελε να κερδίσει την εύνοια των Ιουδαίων, άφησε τον Παύλο υπό κράτηση». (Πράξ. 24:27) Ο Φήλιξ δεν ήταν αληθινός φίλος του Παύλου. Γνώριζε ότι οι ακόλουθοι “της Οδού” δεν ήταν ούτε στασιαστές ούτε επαναστάτες. (Πράξ. 19:23) Γνώριζε επίσης ότι ο Παύλος δεν είχε παραβιάσει κανέναν ρωμαϊκό νόμο. Εντούτοις, τον άφησε υπό κράτηση προκειμένου να «κερδίσει την εύνοια των Ιουδαίων».
21. Τι συνέβη στον Παύλο αφότου έγινε κυβερνήτης ο Πόρκιος Φήστος, και από τι συνέχισε αναμφίβολα να αντλεί δύναμη ο Παύλος;
21 Όπως δείχνει το τελευταίο εδάφιο του 24ου κεφαλαίου των Πράξεων, ο Παύλος ήταν ακόμα κρατούμενος όταν ο Πόρκιος Φήστος διαδέχθηκε τον Φήλικα ως κυβερνήτης. Έτσι άρχισε μια σειρά ακροάσεων, με αποτέλεσμα να παραδίδεται ο Παύλος από τον έναν αξιωματούχο στον άλλον. Αληθινά, αυτός ο θαρραλέος απόστολος “φέρθηκε μπροστά σε βασιλιάδες και κυβερνήτες”. (Λουκ. 21:12) Όπως θα δούμε, επρόκειτο αργότερα να δώσει μαρτυρία στον πιο ισχυρό άρχοντα της εποχής του. Εν μέσω όλων αυτών, η πίστη του Παύλου δεν κλονίστηκε ποτέ. Αυτός αναμφίβολα συνέχισε να αντλεί δύναμη από τα λόγια του Ιησού: «Πάρε θάρρος!»
a Βλέπε το πλαίσιο «Φήλιξ—Αυτοκρατορικός Επίτροπος της Ιουδαίας».
b Ο Τέρτυλλος ευχαρίστησε τον Φήλικα για τη «μεγάλη ειρήνη» που έφερε στο έθνος. Η αλήθεια όμως ήταν ότι, ενόσω ήταν κυβερνήτης ο Φήλιξ, επικρατούσε στην Ιουδαία λιγότερη ειρήνη από ό,τι κατά τη διακυβέρνηση οποιουδήποτε άλλου μέχρι τον καιρό της εξέγερσης κατά της Ρώμης. Επίσης, ο ισχυρισμός ότι οι Ιουδαίοι έτρεφαν «τη μεγαλύτερη ευγνωμοσύνη» για τις μεταρρυθμίσεις που είχε κάνει ο Φήλιξ απείχε πολύ από την αλήθεια. Στην πραγματικότητα, οι περισσότεροι Ιουδαίοι απεχθάνονταν τον Φήλικα επειδή έκανε τη ζωή τους μαρτύριο και επειδή συνέτριβε με σκληρότητα τις εξεγέρσεις τους.—Πράξ. 24:2, 3.