فصل ۲۴
هیچ چیز نمیتواند ‹ما را از محبت خدا جدا سازد›
۱. چرا گاهی بسیاری از انسانها، منجمله مسیحیان حقیقی دچار تردید و ناامیدی میشوند؟
آیا یَهُوَه خدا به فرد فرد ما محبت دارد؟ برخی انسانها موافقند که خدا کلّ افراد بشر را دوست دارد همان طور که در یوحنّا ۳:۱۶ ذکر شده است. اما با خود میگویند: «خدا هیچ وقت نمیتواند به شخص من علاقه و محبت داشته باشد.» حتی مسیحیان حقیقی نیز گاهی در این مورد شک میکنند. مردی ناامید در این باره اظهار داشت: «نمیتوانم باور کنم که خدا توجهی به من داشته باشد.» آیا شما نیز گاهی دچار تردید میشوید؟
۲، ۳. چه کسی میخواهد به ما بقبولاند که خدا برای ما ارزش قائل نیست و ما را دوست ندارد، و چگونه میتوانیم چنین افکاری را از ذهن خود برانیم؟
۲ شیطان طوری وانمود میکند که گویی یَهُوَه خدا ما را دوست ندارد و برایمان ارزش قائل نیست. درست است که شیطان در اغلب موارد از تکبّر و غرور ما برای اغوا و فریبمان استفاده میکند. (۲قُرِنتیان ۱۱:۳) اما یکی دیگر از ترفندهای او خرد کردن شخصیت ما انسانهاست. (یوحنّا ۷:۴۷-۴۹؛ ۸:۱۳، ۴۴) این موضوع بخصوص در این ایّام سخت آخر مشهود است. امروزه بسیاری از انسانها از مهر و الفت خانوادگی محرومند. برخی دائماً مورد بدرفتاری افرادی خشن، خودخواه و مغرور قرار دارند. (۲تیموتاؤس ۳:۱-۵) اگر با کسی سالها بدرفتاری شود و مورد تنفر قرار گیرد و یا طعم تلخ نژادپرستی را بچشد، سرانجام ممکن است خود را بیارزش بداند و گمان کند که شایستهٔ محبت نیست.
۳ اگر چنین حالتهای مأیوسکنندهای در شما پدید آید، ناامید نشوید. بسیاری از ما گاهی بیجهت خودمان را محکوم میکنیم. اما به خاطر داشته باشید که کلام خدا برای «اصلاح» معایب ماست و برای «انهدام قلعهها» یا به عبارت دیگر از میان بردن عقاید نادرست و ریشهدار. (۲تیموتاؤس ۳:۱۶؛ ۲قُرِنتیان ۱۰:۴) کتاب مقدّس میگوید: «حتی اگر وجدانمان احساس خطا کند، میتوانیم به حضور خدا بیاییم و اطمینان حاصل کنیم، زیرا او از وجدان ما بزرگتر است و به همه چیز واقف میباشد.» (۱یوحنّا ۳:۱۹، ۲۰، ترجمهٔ تفسیری) در ادامه میپردازیم به اینکه چگونه کتاب مقدّس به چهار طریق ما را از محبت یَهُوَه مطمئن میسازد.
یَهُوَه برای شما ارزش قائل است
۴، ۵. مَثَل عیسی در مورد گنجشکها چگونه ارزشی را که ما در نظر یَهُوَه داریم نشان میدهد؟
۴ اوّل آنکه کتاب مقدّس صریحاً میگوید که خدا ارزش یکایک خادمانش را میداند. برای مثال، عیسی گفت: «قیمت دو گنجشک چقدر است؟ خیلی ناچیز. ولی حتی یک گنجشک نیز بدون اطلاع پدر آسمانی شما بر زمین نمیافتد. تمام موهای سر شما نیز حساب شده است. پس نگران نباشید. در نظر خدا شما خیلی بیشتر از گنجشکهای دنیا ارزش دارید.» (متّیٰ ۱۰:۲۹-۳۱، تفس.) به تأثیر این گفتهٔ عیسی بر کسانی که در قرن اوّل سخنان او را میشنیدند توجه کنید.
۵ شاید خریدن گنجشک در روزگار ما معمول نباشد. اما در روزگار عیسی گنجشک ارزانترین پرندهای بود که برای خوراک فروخته میشد و با یک سکهٔ کمارزش میشد دو گنجشک خرید. وانگهی عیسی بعدها گفت اگر کسی دو سکه میپرداخت میتوانست به جای چهار گنجشک، پنج گنجشک بخرد. گنجشک پنجم را همچون چیزی بیارزش به بقیه اضافه میکردند. این پرندگان در نظر انسانها بیارزش بودند. ولی، آیا در نظر آفرینندهشان نیز بیارزشند؟ عیسی در این باره گفت که حتی «یکی از آنها نزد خدا فراموش نمیشود.» (لوقا ۱۲:۶، ۷) حال کمکم میتوانیم منظور عیسی را درک کنیم. اگر یَهُوَه چنین ارزشی برای یک گنجشک قائل است پس چقدر باید برای یک انسان ارزش قائل باشد! همان طور که عیسی گفت یَهُوَه با همهٔ جزئیات شخصیت و وجود ما آشناست. تا جایی که حتی تعداد موهای سر ما را نیز میداند!
۶. چرا میتوانیم اطمینان داشته باشیم که گفتهٔ عیسی در مورد اینکه یَهُوَه حتی تعداد موهای سر ما را نیز میداند، از واقعیت دور نیست؟
۶ آیا امکان دارد که یَهُوَه تعداد موهای سر ما را بداند؟ شاید گفتهٔ عیسی به نظرمان اغراقآمیز باشد. اما برای مثال امید به رستاخیز را در نظر بگیرید. یَهُوَه برای این که بتواند یک انسان را بازآفرینی کند باید دقیقاً او را بشناسد! او به قدری برای ما ارزش قائل است که همهٔ جزئیات وجود ما را میداند منجمله کُد ژنتیک بسیار پیچیدهٔ ما و خاطرات و تجربیات تمام عمرمان را.a در مقایسه با چنین کار عظیمی شمردن موهای سر ما که به طور متوسط حدود ۱۰۰٬۰۰۰ عدد است کار دشواری نیست.
یَهُوَه چه چیز باارزشی در ما میبیند؟
۷، ۸. الف) هنگامی که یَهُوَه دلهای انسانها را تفتیش مینماید از یافتن چه خصوصیاتی خرسند میشود؟ ب) برخی از کارهای ما که در نظر یَهُوَه ارزشمندند کدامند؟
۷ دوّم آنکه کتاب مقدّس به ما میآموزد که یَهُوَه برای کدام یک از صفات ما ارزش قائل است. به طور خلاصه میتوان گفت که او خصوصیات خوب ما و زحماتی را که میکشیم ارج مینهد. داود پادشاه به پسرش سلیمان گفت: «خداوند تمام دلها را میبیند و هر فکری را میداند.» (۱تواریخ ۲۸:۹، تفس.) وقتی که خدا دل میلیاردها انسان را در این دنیای پر از خشونت و تنفر تفتیش میکند، بیشک از یافتن دلی که عاشق صلح و حقیقت است بسیار خرسند میگردد! حال وقتی دلی را مییابد که سرشار از محبت به اوست و تلاش میکند او را بهتر بشناسد و آموختههای خویش را به دیگران نیز بیاموزد، چه میکند؟ یَهُوَه خود میگوید که ایشان را هرگز فراموش نخواهد کرد. او حتی کتابی دارد که در آن اسم خداترسان و کسانی را که نامش را گرامی میدارند ثبت میکند. (مَلاکی ۳:۱۶) چنین صفاتی در نظر یَهُوَه پرارزشند.
۸ برخی از کارهایی که مورد پسند یَهُوَه است، چیست؟ یکی از آنها بیشک تلاشهای ما برای سرمشق قرار دادن پسرش عیسی مسیح است. (۱پِطْرُس ۲:۲۱) علاوه بر این، بشارت ملکوت اوست. در کتاب مقدّس آمده است: «چه خوش است قدمهای کسانی که بشارت میدهند.» (رومیان ۱۰:۱۵، انجیل شریف) منظور در اینجا تلاشهایی است که خادمان یَهُوَه در راه موعظهٔ بشارت انجام میدهند. او برای همهٔ این تلاشها ارزش فراوان قائل است.—متّیٰ ۲۴:۱۴؛ ۲۸:۱۹، ۲۰.
۹، ۱۰. الف) چرا میتوانیم اطمینان داشته باشیم که تحمّل و بردباری ما در مقابل مصایب برای یَهُوَه ارزش بسیار دارد؟ ب) یَهُوَه چه شیوهٔ نگرش نادرستی را هیچ گاه در مورد خادمان وفادارش به کار نمیگیرد؟
۹ علاوه بر این، یَهُوَه برای بردباری و تحمّلی که از خود نشان میدهید نیز ارزش قائل است. (متّیٰ ۲۴:۱۳) به یاد داشته باشید که مقصود شیطان آن است که شما به یَهُوَه پشت کنید. هر روزی که به یَهُوَه وفادار بمانید در واقع کمک کردهاید که نادرستی ملامتها و اتهامات شیطان روشنتر گردد. (امثال ۲۷:۱۱) گاهی تحمّل و بردباری بسیار دشوار است زیرا بیماری، مشکلات اقتصادی، مسائل عاطفی، و یا مصایب دیگر عرصه را بر ما تنگ میکند. امیدها و آرزوهای بر باد رفته نیز موجب دلسردی و ناامیدی شخص میگردند. (امثال ۱۳:۱۲) اما اگر چنین دشواریهایی را تحمّل کنیم یَهُوَه برای ما ارزش بیشتری قائل خواهد شد. به همین دلیل است که داود پادشاه از یَهُوَه میخواهد که حساب اشکهایش را نگاه دارد و آن را در دفتر خود ثبت کند. (مزمور ۵۶:۸) آری، یَهُوَه اشکهای شما را میبیند و غم و غصههایتان را به خاطر میسپارد. او میبیند که چگونه با وفاداری همهٔ مصیبتها را تحمّل میکنید و به همین خاطر برایتان ارزش بسیار قائل است.
یَهُوَه بردباری و تحمّل ما را در مقابل مشکلات ارج مینهد
۱۰ با این حال گاهی احساس پوچی و بیارزشی میکنیم و با خود میگوییم: ‹خیلیها بهتر از من هستند. یَهُوَه وقتی من را با آنها مقایسه میکند حتماً ناراحت میشود!› باید به خاطر داشته باشیم که یَهُوَه هیچ گاه ما را با دیگران مقایسه نمیکند و با خشکی و بیملاحظگی در مورد ما قضاوت نمینماید. (غَلاطیان ۶:۴) او با موشکافی دلهای ما را میکاود و برای هر چیز نیکویی که در آن مییابد، حتی اگر بسیار ناچیز باشد، ارزش قائل میشود.
یَهُوَه نیکوییها را جدا میکند
۱۱. از طرز رفتار یَهُوَه با ابیا چه نکتهای را در مورد یَهُوَه میآموزیم؟
۱۱ سوّم آنکه یَهُوَه دل ما را تفتیش میکند و با دقت نیکوییهای آن را جدا میسازد. برای نمونه، هنگامی که فرمان داد که کلّیهٔ اعضای خاندان مرتدِ یَرُبْعام پادشاه معدوم شوند گفت که یکی از پسران او به نام ابیا باید با احترام دفن گردد. به چه علّت؟ به علّت اینکه دل این جوان را تفتیش کرده و ‹چیزی نیکو› در آن یافته بود. (۱پادشاهان ۱۴:۱، ۱۰-۱۳) صفت نیکویی که یَهُوَه در او یافته بود شاید بسیار ناچیز بود اما یَهُوَه شایسته دید که آن را در کلام خود ذکر کند و پاداش دهد. بدین سان نشان داد که تا چه حد حتی به یکی از اعضای خاندانی مرتد رحمت نشان میدهد.
۱۲، ۱۳. الف) آنچه برای یَهُوشافاط پادشاه رخ داد چگونه نشانگر آن است که وقتی ما گناه میکنیم یَهُوَه در ما به دنبال نیکویی میگردد؟ ب) چرا میتوان گفت که وقتی یَهُوَه خصوصیات و کارهای نیکوی ما را میبیند مثل پدری پرمحبت عمل میکند؟
۱۲ نمونهٔ بارزتر این موضوع را میتوان در مورد یَهُوشافاط، پادشاه وفادار مشاهده کرد. وقتی از این پادشاه عملی نابخردانه سر زد، نبی یَهُوَه به او گفت: «به دلیل کاری که کردهای، مورد غضب خداوند قرار گرفتهای.» اما پیام یَهُوَه به اینجا ختم نشد. او در ادامه اضافه کرد: «البته کارهای خوبی نیز انجام دادهای.» (۲تواریخ ۱۹:۱-۳، تفس.) پس میبینیم که غضب یَهُوَه سبب نشد که خوبیهای یَهُوشافاط را فراموش کند. ما انسانهای ناکامل درست عکس این عمل میکنیم! وقتی از کسی ناراحت میشویم، معمولاً خوبیهای او را فراموش میکنیم. و همچنین اگر خودمان مرتکب گناه شویم، ناامیدی، شرم و احساس گناه سبب میشود که خوبیهای خودمان را فراموش کنیم. اما باید به خاطر داشته باشیم که اگر توبه کنیم و سعی کنیم گناهانمان را تکرار نکنیم، یَهُوَه ما را میبخشد.
۱۳ یَهُوَه همان طور که جویندهٔ طلا سنگریزههای بیارزش را دور میریزد به هنگام کاوش در درون ما، چنین گناهانی را دور میریزد. اما با خصوصیات و کارهای نیکوی ما چه میکند؟ آری، اینها قطعههای طلایی است که نگاه میدارد! آیا تا به حال دیدهاید که چگونه پدر و مادری پرمحبت نقاشیها یا کاردستیهای فرزندانشان را گاهی چندین سال، پیش خود نگاه میدارند، حتی پس از آنکه فرزندانشان آن را فراموش کردهاند؟ یَهُوَه پرمحبتترین پدر دنیاست. تا وقتی ما به او وفادار بمانیم، هیچ گاه کارها و خصوصیات نیکوی ما را فراموش نمیکند. در واقع، در نظر او فراموش کردن اینها بیانصافی است و یقیناً نمیتوان هیچ گونه بیانصافی در او یافت. (عبرانیان ۶:۱۰) او به شکل دیگری نیز در وجود ما کاوش میکند.
۱۴، ۱۵. الف) چرا میتوان گفت که ناکاملیهای ما به هیچ وجه خوبیهای ما را از چشم یَهُوَه مخفی نمیدارد؟ با ذکر مثال توضیح دهید. ب) یَهُوَه با خوبیهایی که در ما مییابد چه خواهد کرد، و به چه چشمی به خادمان وفادارش مینگرد؟
۱۴ یَهُوَه فقط ناکاملیهای ما را نمیبیند بلکه تواناییهای ما را برای پیشرفت نیز مد نظر دارد. مثالی میزنیم: دوستداران هنر گاهی برای ترمیم نقاشیها یا آثار هنری دیگر که صدمهٔ فراوان دیدهاند به خود زحمت بسیار میدهند. برای مثال، وقتی شخصی با شلیک گلوله به یکی از طراحیهای لئوناردو داوینچی در گالری ملی لندن صدمه وارد ساخت، هیچ کس به این فکر نبود که این طراحی سی میلیون دلاری را به دور اندازد. بلکه کار ترمیم این شاهکار هنری که قریب به ۵۰۰ سال قدمت دارد فوراً آغاز شد. چرا؟ زیرا در نظر دوستداران هنر دارای ارزش بسیار بود. آیا ما بیش از یک شاهکار که با گچ و ذغال طراحی شده است ارزش نداریم؟ در نظر خدا ما بسیار ارزشمندیم؛ حتی اگر ناکاملی موروثی صدمهٔ فراوانی به ما وارد آورده باشد. (مزمور ۷۲:۱۲-۱۴) یَهُوَه خدا، آفریدگار چیرهدست بشر، برای کسانی که محبتهای او را بپذیرند، هر آنچه را که برای ترمیم بشر و برگرداندن او به کمال لازم است انجام خواهد داد.—اَعمال ۳:۲۱؛ رومیان ۸:۲۰-۲۲.
۱۵ آری، یَهُوَه خصلتهای خوبی در ما میبیند که خود ما شاید متوجه آنها نباشیم. و مادامی که به او خدمت میکنیم آنها را در ما رشد میدهد تا جایی که سرانجام کامل شویم. او برای خادمان وفادارش ارزش فراوانی قائل است و آنان را فضیلت ملتها میداند، و از نظر او فرقی نمیکند که دنیای شیطان به چه چشمی به آنان مینگرد.—حَجِّی ۲:۷.
یَهُوَه محبتش را در عمل نشان میدهد
۱۶. محکمترین گواهی که از محبت یَهُوَه به بشر در دست داریم چیست، و از کجا میدانیم که این هدیه به شخص ما نیز عطا شده است؟
۱۶ چهارم آنکه یَهُوَه برای اثبات محبتش به ما دست به کارهای زیادی میزند. یقیناً قربانی شدن عیسی، محکمترین پاسخی بود که میشد به دروغ شیطان مبنی بر اینکه ما ارزش محبت را نداریم، داد. هیچ گاه نباید فراموش کنیم که مرگ عیسی بر روی چوبهٔ شکنجه و درد عظیمی که یَهُوَه از مشاهدهٔ مرگ پسر محبوبش متحمّل شد، همگی گواهی هستند بر محبت آنان نسبت به ما. متأسفانه بسیاری از مردم نمیتوانند براحتی باور کنند که این هدیه به شخص آنان نیز عطا شده است زیرا خود را قابل نمیدانند. اما به خاطر داشته باشید که پولُس رسول با اینکه پیروان مسیح را آزار و شکنجه داده بود نوشت: ‹پسر خدا مرا محبت کرد و جان خود را به خاطر من داد.›—غَلاطیان ۱:۱۳؛ ۲:۲۰، ا ش.
۱۷. یَهُوَه از چه طریقهایی ما را به سوی خود و پسرش جذب میکند؟
۱۷ یَهُوَه یکایک ما را یاری میکند تا از موهباتی که قربانی شدن مسیح فراهم آورده است، بهرهمند شویم و بدین سان محبتش را به ما ثابت مینماید. عیسی در این باره گفت: «کسی نمیتواند نزد من آید، مگر آنکه پدری که مرا فرستاد او را جذب کند.» (یوحنّا ۶:۴۴) آری، یَهُوَه شخصاً ما را به سوی پسرش و امید زندگی جاودانی جذب میکند. از چه طرقی؟ اوّل آنکه به یکایک ما امکان میدهد تا بشارت را بشنویم و دوّم آنکه روحالقدس را در اختیارمان قرار میدهد تا بتوانیم پیام بشارت را با وجود آنکه ناکامل هستیم درک کنیم و در زندگی به کار گیریم. بدین سان او میتواند گفتهاش را خطاب به اسرائیل در مورد ما نیز به زبان آورد: «با محبت ازلی تو را دوست داشتم، از این جهت تو را به رحمت جذب نمودم.»—اِرْمیا ۳۱:۳.
۱۸، ۱۹. الف) عمیقترین طریقی که یَهُوَه محبتش را به ما نشان میدهد کدام است، و چه چیزی نشانگر آن است که به تک تک ما توجه دارد؟ ب) کلام خدا به چه شکلی نشان میدهد که یَهُوَه با دلسوزی به دعاهای ما گوش فرا میدهد؟
۱۸ شاید بتوان گفت که از طریق موهبت دعاست که ما میتوانیم محبت یَهُوَه را عمیقاً حس کنیم. کتاب مقدّس فرد فرد ما را دعوت میکند تا ‹همیشه به خدا دعا کنیم.› (۱تَسّالونیکیان ۵:۱۷) یَهُوَه به دعاهای ما گوش فرا میدهد. (مزمور ۶۵:۲) او اختیار گوش کردن به دعا را حتی به پسر خود نیز واگذار نکرده است. تصوّرش را بکنید که آفریدگار کائنات از ما دعوت میکند تا براحتی به او دعا کنیم. اما، آیا او شنوندهای بیاحساس و بیعاطفه است؟ به هیچ وجه.
۱۹ یَهُوَه با ما همدلی و همدردی میکند. همدلی را چگونه میتوان تعریف کرد؟ یکی از برادران سالخورده و باایمانمان در این باره میگوید: «همدلی یعنی اینکه درد و رنجی را که در دل دیگری است در دل خود حس کنم.» آیا یَهُوَه واقعاً درد ما را حس میکند؟ در مورد رنجهای قومش، اسرائیل در کتاب مقدّس چنین آمده است: «در همهٔ مشکلاتشان با ایشان بود.» (اِشَعْیا ۶۳:۹، تفس.) یَهُوَه نه تنها ناظر ناراحتیهای آنان بود بلکه به حالشان دل میسوزاند. عمق احساسات او را میتوان در سخنانش خطاب به خادمانش دید: ‹هر که شما را لمس نماید مردمک چشم مرا لمس نموده است.›b (زَکَرِیّا ۲:۸) آری، یَهُوَه با ما همدردی میکند. وقتی ما احساس ناراحتی میکنیم او نیز درد ما را حس میکند.
۲۰. اگر بخواهیم از اندرزی که در رومیان ۱۲:۳ ذکر شده است پیروی کنیم باید از چه طرز فکر نامعقولی خودداری نماییم؟
۲۰ هیچ مسیحی معقولی از محبت و احترامی که یَهُوَه به این شکل به ما نشان میدهد به عنوان بهانهای برای غرور و خودپسندی استفاده نمیکند. پولُس رسول در این باره نوشت: «من به عنوان کسی که فیض خدا نصیبش شده است به همهٔ شما میگویم در بارهٔ خود افکار اغراقآمیز نداشته باشید بلکه به نسبت ایمانی که خدا به هر یک از شما داده است خود را با اعتدال بسنجید.» (رومیان ۱۲:۳، اش) در ترجمهٔ تفسیری این آیه به این شکل آمده است: «به عنوان پیامآور خدا، از جانب او شما را نصیحت میکنم که خود را بزرگتر از آنچه که هستید به حساب نیاورید، بلکه خود را با آن مقدار ایمانی بسنجید که خدا به شما عطا کرده است.» پس بیایید در حالی که از محبت عمیق پدر آسمانیمان برخوردار میشویم، معقول باشیم و به یاد داشته باشیم که ما نه میتوانیم محبت خدا را بخریم و نه استحقاق آن را داریم.—لوقا ۱۷:۱۰.
۲۱. ما باید مرتباً در مقابل کدام دروغهای شیطان مقاومت کنیم، و باید همیشه به کمک کدام حقیقت الٰهی دلهایمان را آرام سازیم؟
۲۱ همهٔ ما باید هر آنچه در توان داریم به کار بریم تا همهٔ دروغهای شیطان، منجمله این دروغ که ما حقیریم و ارزش محبت را نداریم، بکلّی رد کنیم. اگر به دلیل شرایط سابق زندگیتان حس میکنید که حتی محبت عظیم خدا نیز برای دوست داشتن شما کافی نیست، یا اینکه کارهای نیکویتان آنقدر ناچیز است که حتی چشمان بسیار دقیق او نیز نمیتواند آنها را ببیند، و یا گناهانتان آنقدر عظیم است که حتی مرگ پسر گرانقدر او نمیتواند آنها را کفّاره کند، اطمینان داشته باشید که به شما تعالیم دروغ دادهاند. با تمام وجود از پذیرفتن چنین دروغهایی خودداری کنید! بیایید دلهایمان را با حقیقتی که پولُس به وحی الٰهی به قلم آورده است آرام سازیم که مینویسد: «یقین دارم که نه موت و نه حیات، نه فرشتگان و نه نیروها و قدرتهای فوق بشری، نه پیشامدهای امروز و نه وقایع فردا، نه قدرتهای آسمانی و نه بلندی و نه پستی و خلاصه هیچ چیز در تمام آفرینش نمیتواند ما را از محبتی که خدا در خداوند ما عیسی مسیح آشکار نموده جدا سازد.»—رومیان ۸:۳۸، ۳۹، ا ش.
a کتاب مقدّس بارها نشان میدهد که یَهُوَه کسانی را که به یاد سپرده است رستاخیز میدهد. برای مثال ایّوب باایمان خطاب به یَهُوَه گفت: «کاش . . . برایم زمانی تعیین نمایی تا مرا به یاد آوری.» (ایّوب ۱۴:۱۳) عیسی نیز به رستاخیز «کسانی که در قبور میباشند» اشاره کرد. واژهٔ یونانی که عیسی در یوحنّا ۵:۲۸ برای «قبور» به کار برده است با یک واژهٔ لاتین به معنای «یادبود» همخانواده است.—یوحنّا ۵:۲۸، ۲۹.
b در برخی ترجمهها این آیه به شکلی برگردانده شده است که گویی کسی که قوم خدا را لمس نماید چشم خود یا چشم اسرائیل را لمس نموده است، نه چشم خدا را. دلیل وارد شدن این اشتباه به بعضی متون آن است که برخی کاتبان این آیه را بیحرمتی به خدا میدانستند و به این خاطر آن را تغییر دادند. این عمل نادرست آنان سبب شد که عمق دلسوزی یَهُوَه مشخص نشود.