از بیایمان شدن برحذر باش
«ای برادران باحذر باشید مبادا در یکی از شما دل شریر و بیایمان باشد که از خدای حیّ مرتدّ شوید.»—عبرانیان ۳:۱۲.
۱. سخنان پولس به مسیحیان یهودینژاد، ما را از چه حقیقت تکاندهندهای خبردار میسازد؟
چه تصور وحشتآوری—حتی انسانهایی که رابطهای نزدیک با یَهُوَه دارند ممکن است روزی ‹دلی شریر› پیدا کنند و ‹از خدای حیّ مرتدّ شوند›! براستی چه اخطار مهمی! در اینجا روی سخن پولس رسول نه با بیایمانان، بلکه با کسانی بود که زندگی خود را بر پایهٔ ایمانی که به قربانی فدیه عیسی مسیح داشتند به یَهُوَه وقف کرده بودند.
۲. چه سؤالاتی درخور بررسی میباشند؟
۲ چطور ممکن است شخصی با داشتن چنین برکت روحانیی زمانی ‹دل شریر پیدا کند و بیایمان شود›؟ براستی، چگونه امکان دارد کسی که طعم خوش محبت و فیض یَهُوَه را چشیده است، عمداً از وی روی گردان شود؟ و آیا ممکن است چنین چیزی بر سر ما بیاید؟ این سؤالات ما را به خود میآورد، و بر آن میدارد که از خود بپرسیم که دلیل چنین اخطارهایی چیست؟—۱قرنتیان ۱۰:۱۱.
دلیل این تذکرات سخت چیست؟
۳. مشکلات مسیحیان قرن اول را که در اورشلیم و نواحی اطراف آن زندگی میکردند شرح بده.
۳ از ظواهر امر اینطور پیداست که پولس نامهٔ خود را در سال ۶۱ د.م.، به مسیحیان یهودینژاد در یهودیه ارسال داشت. تاریخدانی اظهار میکند که در آن زمان «در اورشلیم و تمام آن نواحی اشخاص آرام و پرهیزکار، صلح و امنیت نداشتند.» زمانه، زمانهٔ بیقانونی و خشونت بود؛ حضور ارتش روم، زلوتهای یهودی و ضدرومی که اظهار دلیری میکردند، و فعالیتهای تبهکاری دزدانی که از این آب گلآلود ماهی میگرفتند، آمیزهای بود که به این اوضاع آشفته دامن میزد. این اوضاع، موقعیت را برای مسیحیانی که سعی بسیار میکردند تا خود را در این مسائل درگیر نسازند، بسیار دشوار میساخت. (۱تیموتاؤس ۲:۱، ۲) حتی بعضی از افراد، مسیحیان را به دلیل بیطرفیشان وصلهٔ ناجور اجتماع و حتی اشخاصی فتنهانگیز قلمداد میکردند. مسیحیان اغلب متحمل جور و ستم، و ضایعات مالی و شخصی میشدند.—عبرانیان ۱۰:۳۲-۳۴.
۴. چه فشار مذهبیی به مسیحیان یهودینژاد وارد میآمد؟
۴ مسیحیان یهودینژاد همچنین زیر فشارهای شدید مذهبی قرار داشتند. غیرت شاگردان وفادار عیسی و متعاقب آن رشد سریع جماعت مسیحی حسادت و غضب یهودیان، بخصوص رهبرانشان را برمیانگیخت. این افراد برای به ستوه آوردن و زجر و شکنجه دادن پیروان عیسی مسیح از هیچ عملی فروگذار نبودند.a (اعمال ۶:۸-۱۴؛ ۲۱:۲۷-۳۰؛ ۲۳:۱۲، ۱۳؛ ۲۴:۱-۹) البته شاید بعضی از مسیحیان مورد آزار و شکنجهٔ قرار نگرفته بودند، ولی حتی اینها هم از تحقیر و تمسخر یهودیان گریزی نداشتند. مذهب مسیحیت به دلیل نوپا بودنش مورد تحقیر بود، زیرا نه شکوه یهودیت را داشت، و نه معبد، کهانت، جشنها، و قربانیهای رسمی و دیگر چیزهای آن را. حتی عیسی که رهبر مسیحیان بود به عنوان جنایتکار به اعدام محکوم شده بود. از این رو، مسیحیان برای به اجرا گذاشتن احکام مذهبیشان میبایست باایمان، شجاع، و پراستقامت میبودند.
۵. چرا برای مسیحیان یهودیه بسیار ضروری بود که از لحاظ روحانی بیدار بمانند؟
۵ علاوه بر اینها، مسیحیان یهودینژاد، در دورهای حساس از تاریخ قوم یهود میزیستند. بسیاری از رویدادهایی که سَروَر آنان، عیسی مسیح، از آنها به عنوان نشانِ پایان سیستم یهودی یاد کرده بود، در آن زمان به وقوع پیوسته بودند. پس، پایان سیستم یهودی نمیتوانست دور باشد. مسیحیان برای بقای خود میبایست از لحاظ روحی هوشیار میماندند و آماده میبودند که به ‹کوهستان بگریزند.› (متی ۲۴:۶، ۱۵، ۱۶) آیا آنها از ایمان و بنیهٔ روحانی کافی برخوردار بودند تا همانطور که عیسی به آنها گفته بود بلافاصله وارد عمل شوند؟ ظاهراً تا حدی شک در بین آنان وجود داشت.
۶. مسیحیان یهودیه چه نیاز فوریی داشتند؟
۶ طی دههای که پس از آن سیستم یهودی به انحلال کامل رسید، فشاری عیان در داخل و خارج از جماعت مسیحی بر مسیحیان یهودینژاد وارد میآمد. بنابراین نیاز به تشویق داشتند. این مسیحیان برای آنکه ببینند راهی را که انتخاب کردهاند درست است، و زحمات و سختیهایی که میکشند بیجهت نیست، به نصیحت و راهنمایی نیاز داشتند. خوشبختانه، پولس متحمل این بار شد و ایشان را یاری کرد.
۷. چرا برای ما بسیار اهمیت دارد که بدانیم پولس چه چیزی برای مسیحیان یهودینژاد نوشت؟
۷ دانستن آنچه پولس برای مسیحیان یهودینژاد نوشت برای ما اهمیت زیادی دارد. چرا؟ زیرا که وجوه تشابه زیادی میان آن زمان و زمانهٔ ما وجود دارد. روزی نیست که فشارهای این دنیای تحت سلطهٔ شیطان بر ما سنگینی نکند. (۱یوحنا ۵:۱۹) اکنون، نبوتهای عیسی و رسولان وی در مورد ایام آخر و «انقضای عالم» در مقابل چشمان ما به تحقق میپیوندند. (متی ۲۴:۳-۱۴؛ ۲تیموتاؤس ۳:۱-۵؛ ۲پطرس ۳:۳، ۴؛ مکاشفه ۶:۱-۸) ما بیش از هر چیز دیگر به این نیاز داریم که از لحاظ روحانی بیدار باشیم تا ‹از جمیع این چیزهائیکه بوقوع خواهد پیوست نجات یابیم.›—لوقا ۲۱:۳۶.
شخصی بزرگتر از موسی
۸. پولس با نوشتن آنچه در عبرانیان ۳:۱ آمده است، مسیحیان را به چه کاری ترغیب کرد؟
۸ پولس در اشاره به نکتهای حیاتی، نوشت: «در رسول و رئیس کَهَنَهٔ اعتراف ما یعنی عیسی تأمّل کنید.» (عبرانیان ۳:۱) ‹تأمّل کردن› به معنی «بوضوح مشاهده کردن . . . کاملاً فهمیدن، از نزدیک بررسی کردن» است. (فرهنگ تفسیری لغات عهد عتیق و عهد جدید واین) در واقع پولس همایمانان خود را ترغیب میکرد تا با پشتکار زیاد سعی کنند، نقش عیسی را در ایمان و رستگاریشان بدرستی درک کنند. این کار عزم ایشان را در پایدار ماندن در ایمانشان راسخ میگرداند. اما نقش عیسی چه بود و چرا ما باید در آن «تأمّل» نماییم؟
۹. چرا پولس القابی همچون «رسول» و «رئیس کَهَنَه» را در مورد عیسی به کار برد؟
۹ پولس القابی همچون «رسول» و «رئیس کَهَنَه» را در مورد عیسی به کار برد. «رسول» کسی است که ارسال یا فرستاده شده است، و در اینجا منظور وسیلهٔ ارتباطی خدا با بشر است. «رئیس کَهَنَه» کسی است که انسانها میتوانند از طریق وی به خدا تقرب جویند. هر دوی اینها برای پرستش حقیقی ضروری هستند، و عیسی مظهر هر دو میباشد. او کسی است که از آسمان فرستاده شد تا حقایق الهی را به انسانها بیاموزد. (یوحنا ۱:۱۸؛ ۳:۱۶؛ ۱۴:۶) عیسی همچنین در ترتیبات معبد روحانی یَهُوَه، برای آمرزش گناهان، کاهِن اعظم اصلی میباشد. (عبرانیان ۴:۱۴، ۱۵؛ ۱یوحنا ۲:۱، ۲) اگر ما حقیقتاً پی ببریم که چه منفعتهایی از طریق عیسی به ما میرسد، شجاعت و ارادهٔ کافی کسب خواهیم کرد تا در ایمان ثابتقدم بمانیم.
۱۰. الف) پولس چگونه به مسیحیان یهودینژاد کمک کرد تا به برتری مسیحیت نسبت به یهودیت پیببرند؟ ب) پولس در تأکید نکتهٔ مورد نظرش به چه حقیقت مطلقی اشاره کرد؟
۱۰ پولس برای تأکید بر ارزش ایمان مسیحی، عیسی را با موسی، یعنی کسی که یهودیان وی را بزرگترین نبی در میان نیاکانشان میدانستند، مقایسه کرد. اگر مسیحیان یهودینژاد میتوانستند از صمیم قلب به این موضوع پی ببرند که عیسی از موسی بزرگتر است، دیگر هیچ دلیلی برای آنها وجود نداشت که در مورد برتری مسیحیت نسبت به یهودیت شک کنند. پولس اشاره کرد که اگرچه موسی لایق آن شمرده شد که ‹خانهٔ› خدا، یعنی قوم یا همان جماعت اسرائیل، به او واگذار شود، ولی او خادم یا ملازمی امین بیش نبود. (اعداد ۱۲:۷) اما، عیسی پسر یا آقای خانه بود. (۱قرنتیان ۱۱:۳؛ عبرانیان ۳:۲، ۳، ۵) پولس در تأکید این نکته، به حقیقتی مطلق اشاره کرد: «هر خانهٔ بدست کسی بنا میشود لکن بانئ همه خداست.» (عبرانیان ۳:۴) هیچکس در این مورد که خدا از همه بزرگتر است بحثی نداشت، چرا که او سازنده یا خالق همه چیز میباشد. منطقاً، از آنجایی که عیسی همکار خدا بود، پس باید از تمام مخلوقات دیگر، منجمله موسی، بزرگتر باشد.—امثال ۸:۳۰؛ کولسیان ۱:۱۵-۱۷.
۱۱، ۱۲. پولس مسیحیان یهودینژاد را ترغیب کرد که «تا به انتهاء» به چه چیزی متمسک شوند، و ما چگونه میتوانیم این پند را به اجرا بگذاریم؟
۱۱ به راستی مسیحیان یهودینژاد از طرف خدا مورد عنایتی والا قرار داشتند. پولس به آنان یادآور شد که «در دعوت سماوی شریک» هستند، امتیاز و موهبتی والاتر از هرآنچه سیستم یهودی میتوانست بدیشان عرضه کند. (عبرانیان ۳:۱) بدون شک سخنان پولس سبب دلخوشی بسیارِ مسیحیان مسحشده بود، چرا که به جای غم دست شستن از آنچه از میراثِ یهودیِ آنها بدیشان میرسید، حال در انتظار میراثی نوین بودند. (فیلپیان ۳:۸) پولس ایشان را تشویق کرد تا به این موهبت خود متمسک شوند، یعنی آن را محکم نگاه دارند، و این موهبت را امری بدیهی قلمداد نکنند، و در این خصوص به آنان گفت: «مسیح مثل پسر بر خانهٔ [خدا]. و خانهٔ او ما هستیم بشرطیکه تا به انتهاء بدلیری و فخر امید خود متمسّک باشیم.»—عبرانیان ۳:۶.
۱۲ آری، اگر مسیحیان یهودینژاد میخواستند از پایان قریبالوقوع سیستم یهودی نجات یابند، میبایست «تا به انتهاء» به ایمان خدادادیشان متمسک میشدند. ما نیز چنانچه بخواهیم از پایان این سیستم نجات پیدا کنیم باید همین کار را بکنیم. (متی ۲۴:۱۳) نباید اجازه دهیم که نگرانیهای زندگی، بیعلاقگی مردم، و یا تمایلات ناشی از ناکاملی، ایمانمان را به وعدههای خدا متزلزل سازد. (لوقا ۲۱:۱۶-۱۹) برای آنکه ببینیم چگونه میتوانیم خود را تقویت کنیم، میخواهیم به ادامهٔ سخنان پولس بپردازیم.
«دل خود را سخت مسازید»
۱۳. پولس چه اخطاری داد، و مزمور ۹۵ را چگونه استفاده کرد؟
۱۳ پولس پس از نشان دادن مقام والای مسیحیان یهودینژاد، بدیشان این اخطار را داد: «چنانکه روحالقدس میگوید امروز اگر آواز او را بشنوید. دل خود را سخت مسازید چنانکه در وقت جنبش دادن خشم او در روز امتحان در بیابان.» (عبرانیان ۳:۷، ۸) پولس در اینجا مزمور ۹۵ را نقل کرد، و از این رو گفت: «روحالقدس میگوید.»b (مزمور ۹۵:۷، ۸؛ خروج ۱۷:۱-۷) خدا تمام آیات را از طریق روحالقدس خویش الهام کرده است.—۲تیموتاؤس ۳:۱۶.
۱۴. عکسالعمل اسرائیلیان در مقابل آنچه یَهُوَه برایشان انجام داده بود چه بود، چرا؟
۱۴ اسرائیلیان پس از آنکه از بردگی از مصر آزاد شدند، به آنان این توفیق بزرگ داده شد تا به رابطهای با یَهُوَه دست یابند که از طریق عهدی با وی برقرار شده بود. (خروج ۱۹:۴، ۵؛ ۲۴:۷، ۸) آنان به جای قدردانی از آنچه خدا برایشان انجام داده بود، به شورش و نافرمانی پرداختند. (اعداد ۱۳:۲۵–۱۴:۱۰) دلیل چنین عکسالعملی چه میتوانست باشد؟ پولس دلیل آن را چنین اظهار میکند: دل ایشان سخت شده بود. اما چگونه ممکن است روزی دلی که به کلام خدا حساس و راغب است، سخت شود؟ و ما برای جلوگیری از آن چه میتوانیم بکنیم؟
۱۵. الف) ‹آواز خدا› چگونه در گذشته به گوش انسانها رسید، در زمان حال چطور؟ ب) در خصوص ‹آواز خدا› باید به چه سؤالی جواب دهیم؟
۱۵ پولس در آغاز اخطار خود این شرط را ذکر میکند: «اگر آواز او را بشنوید.» خدا از طریق موسی و انبیای دیگر خود با مردم صحبت میکرد. پس از آن، یَهُوَه از طریق پسر خود، عیسی مسیح، با آنان صحبت کرد. (عبرانیان ۱:۱، ۲) امروزه، ما تمام کلام الهامی خدا، کتاب مقدس، را در اختیار داریم. همچنین عیسی «غلام امین و دانا» را منصوب کرده است تا «در وقت معیّن خوراک دهد.» (متی ۲۴:۴۵-۴۷) بنابراین، خدا هنوز با ما سخن میگوید. اما، آیا ما به سخنان وی گوش میدهیم؟ برای مثال، عکسالعمل ما در مورد پندهایی که در خصوص شیوهٔ لباس پوشیدن، آرایش و انتخاب تفریحاتمان به ما داده میشود چگونه است؟ آیا آنها را ‹میشنویم،› یعنی آیا به آنچه به ما گفته میشود توجه مینماییم و آن را اطاعت میکنیم؟ اگر عادت داریم که دنبال عذر و بهانه بگردیم و به پندهایی که به ما داده میشود اعتراض کنیم، در واقع خطر فریبدهندهٔ سخت کردن دل خود را با آغوش باز پذیرفتهایم.
۱۶. یکی از کارهایی که باعث میشود از طریق آن دل خود را سخت سازیم کدام است؟
۱۶ همچنین با شانه خالی کردن از زیر کارهایی که در توان ما است و باید انجام دهیم، میتوانیم دل خود را سخت سازیم. (یعقوب ۴:۱۷) اسرائیلیان با وجود تمام کارهایی که یَهُوَه برای ایشان انجام داده بود، به وی ایمان نورزیدند، آنان در مقابل موسی به شورش پرداختند، فقط به گزارشات ناخوشایند در مورد سرزمین کنعان گوش دادند، و از ورود به سرزمین موعود امتناع ورزیدند. (اعداد ۱۴:۱-۴) از این رو، یَهُوَه حکم کرد که ۴۰ سال در بیابان بسر برند—زمانی کافی تا افراد بیوفای آن نسل از کهولت بمیرند. یَهُوَه بیزار از آنان، گفت: «ایشان پیوسته در دلهای خود گمراه هستند و راههای مرا نشناختند. تا در خشم خود قسم خوردم که بآرامئ من داخل نخواهند شد.» (عبرانیان ۳:۹-۱۱) آیا در اینها درسی برای خود میبینیم؟
درسی برای ما
۱۷. چرا اسرائیلیان با اینکه کارهای عظیم یَهُوَه را مشاهده کردند و اظهارات وی را شنیدند بیایمان بودند؟
۱۷ آن نسل از اسرائیلیان که از مصر بیرون آمدند، با چشم دل و به دیدگان خود کارهای عظیم یَهُوَه را مشاهده کردند، و با گوشهای خود اظهارات وی را شنیدند. لیکن، هنوز ایمان نداشتند که خدا میتواند آنان را صحیح و سالم به سرزمین موعود هدایت کند. چرا؟ یَهُوَه میگوید: ‹ایشان راههای مرا نشناختند.› آنان میدانستند که یَهُوَه چنین گفته، و یا چنان کرده، اما در خود این اعتماد و اطمینان را بوجود نیاوردند که او قادر است آنان را حفاظت کند. آنچنان ذهنشان معطوف به نیازها و خواستهای خودشان بود که دیگر وقتی برای تفکر بر روی راهها و مقاصد خدا باقی نمیماند. آری، ایشان در مورد مقصود یَهُوَه بیایمان بودند.
۱۸. چه رفتاری منجر به «دل شریر و بیایمان» میشود؟
۱۸ این سخنان با همان صراحتی که به عبرانیان گفته شد، جا دارد به ما نیز گفته شود: «ای برادران باحذر باشید مبادا در یکی از شما دل شریر و بیایمان باشد که از خدای حیّ مرتدّ شوید.» (عبرانیان ۳:۱۲) پولس با اشاره به اینکه ‹از خدای حیّ مرتدّ شدن،› باعث بوجود آمدن ‹دلی شریر و بیایمان› میشود، در واقع به ریشهٔ مشکل اشاره میکند. پولس کمی جلوتر در نامهٔ خود از ‹ربوده شدن› به دلیل بیتوجهی صحبت میکند. (عبرانیان ۲:۱) لازم به تذکر است که واژهٔ یونانیی که «ربوده شدن» ترجمه شده است، به معنی «کنارهگیری کردن» و همخانوادهٔ کلمهٔ «ارتداد» است. این واژه بر مقاومتی سنجیده و هشیارانه، و همچنین عقب کشیدن و پشت کردن با حالتی اهانتآمیز دلالت دارد.
۱۹. چگونه قصور در به اجرا گذاشتن نصایح به مشکلات جدی میانجامد؟ نمونه بیاور.
۱۹ به هر حال، درسی که از آن میآموزیم این است که چنانچه به قصور کردن در ‹شنیدن آواز او› عادت کنیم و به نصایحی که از طرف یَهُوَه و از طریق کلامش و طبقهٔ غلام امین به ما داده میشود بیاعتنائی کنیم، چیزی نخواهد گذشت که دل ما چون سنگ سخت خواهد شد. برای مثال، فرض کنیم که میان مرد و زنی که همسر یکدیگر نیستند، در خلوت کمی بیش از حد نزدیکی بوجود آمده باشد. اگر موضوع را نادیده بگیرند نتیجهاش چه خواهد شد؟ آیا با این کار از انجام دوبارهٔ آن محفوظ میمانند، و یا برعکس راه برایشان هموارتر میشود تا دوباره به این کار دست بزنند؟ به همین شکل، هنگامی که طبقهٔ غلام امین به ما نصیحتی در مورد انتخاب صحیح موسیقی، تفریحات، و غیره میدهد، آیا با سپاسگزاری آن را میپذیریم و تغییرات لازم را بوجود میآوریم؟ پولس به ما تأکید میکند که ‹از با هم آمدن در جماعت غافل نشویم.› (عبرانیان ۱۰:۲۴، ۲۵) بعضیها با اینکه از این اندرز پولس باخبرند، برای جلسات مسیحی اهمیت زیادی قائل نمیشوند. آنان بر این تصورند که گهگاه غیبت در جلسات، و حتی بکل کنار گذاشتن بعضی از جلسات هفته ضرری به همراه نخواهد داشت.
۲۰. چرا عمل کردن به نصایح کتاب مقدس حائز اهمیت است؟
۲۰ اگر ما مطابق «آواز» یَهُوَه که بوضوح در آیات و همچنین نشریاتِ بر پایهٔ کتاب مقدس توضیح داده شدهاند عمل نکنیم، چیزی نخواهد گذشت که «از خدای حیّ مرتدّ» خواهیم شد. بیاعتناییهای کوچک به نصایح و اندرزها، بسادگی به بیاهمیت دانستن، انتقاد کردن، و مخالفت کردنهای جدی مبدل میشود. پشت گوش انداختن چنین مشکلاتی منجر به «دل شریر و بیایمان» میشود، که بهبودی از آن معمولاً بسیار دشوار است. (با افسسیان ۴:۱۹ مقایسه شود.) ارمیا در این خصوص به حق نوشت: «دل از همه چیز فریبندهتر است و بسیار مریض است. کیست که آنرا بداند؟» (ارمیا ۱۷:۹) به همین دلیل بود که پولس به همایمانان یهودینژاد خود چنین تأکید کرد: «بلکه هرروزه همدیگر را نصیحت کنید مادامیکه امروز خوانده میشود مبادا احدی از شما بفریب گناه سختدل گردد.»—عبرانیان ۳:۱۳.
۲۱. همهٔ ما به چه کاری تشویق شدهایم، و به چه امیدی هستیم؟
۲۱ چقدر باید خوشحال باشیم که یَهُوَه هنوز از طریق کلام و سازمانش با ما صحبت میکند! ما حقاً سپاسگزاریم که «غلام امین و دانا» به طور مستمر به ما کمک میکند که «به ابتدای اعتماد خود تا به انتهاء سخت متمسّک شویم.» (عبرانیان ۳:۱۴) اکنون زمان آن است که مطابق محبتها و رهنمونهای یَهُوَه عمل کنیم. با این کار، میتوانیم شاهد یکی دیگر از وعدههای فوقالعادهٔ یَهُوَه باشیم، یعنی «داخل» شدن به آرامی وی. (عبرانیان ۴:۳، ۱۰) این موضوعی است که پولس در ادامهٔ بحث خود با مسیحیان یهودینژاد در میان گذاشت، و در ضمن در مقالهٔ بعد مورد بررسی قرار خواهد گرفت.
[پاورقیها]
a یوسِفوس گزارش میکند که اندکی پس از مرگ فَسْتوس، حَنانِیا که از فرقهٔ صدّوقیان بود، کاهن اعظم شد. وی یعقوب، یعنی برادر ناتنی عیسی، و دیگر شاگردان را به پای محکمهٔ سَنهِدرین کشید و آنها را محکوم و سنگسار کرد.
b ظاهراً پولس در اینجا از ترجمهٔ یونانی سپتواجینت (سبعینی) نقلقول کرده است، که در آن واژههای عبری «مریبا،» و «مسّا» به ترتیب «اعتراض» و «امتحان» ترجمه شدهاند. لطفاً، صفحههای ۳۵۰ و ۳۷۹ جلد دوم بینش بر نوشتههای مقدس (انگل.)، چاپ انجمن برج دیدهبانی ملاحظه شود.
میتوانی توضیح دهی؟
◻ چرا پولس برای مسیحیان یهودینژاد چنین پندهای قویی نوشت؟
◻ چگونه پولس به مسیحیان یهودینژاد نشان داد موهبتی که در اختیار دارند از زندگی تحت مذهب یهودیت ارزندهتر است؟
◻ چگونه دل شخص سخت میشود؟
◻ چه باید بکنیم تا «دل شریر و بیایمان» در ما بوجود نیاید؟
[تصویر در صفحهٔ ۸]
آیا به عیسی، یعنی موسای بزرگتر، ایمان میورزی؟