Mbaʼéichapa oñepyrũ pe sistema solar iporãitéva

HETA mbaʼére ikatu jaʼe pe sistema solar oĩ porãitereiha pe univérsope. Vía Láctea ningo oreko mokõi párte ojeréva ojuehe ha ojoguáva espirálpe. Umíva paʼũme oĩ pe sistema solar peteĩ lugár saʼihápe estrélla. Umi estrélla jahecháva pyharekue mombyryeterei oĩ, ha upévare ñamañáramo jepe peteĩ teleskópio rupi michĩeterei ojekuaa. Oĩ porãpa upépe pe sistema solar?

Kuarahy, Yvy ha planetakuéra oĩrire Vía Láctea mbytépe umi estrélla hetahápe noĩporãivaʼerãmoʼã. Pór ehémplo pe tape osegíva Yvy ojerévo kuarahýre ikatu okambia ha upéva ivaíta yvyporakuérape g̃uarã. Avei pe sistema solar ikatu oñembyakueterei ohasávo gás paʼũme, oñemoag̃ui estrélla okapúvare térã ambue pelígrore. Upéicharõ pe sistema solar oĩ porãiterei Vía Lácteape. Upévare ndoikói hese mbaʼeve ivaíva.

Pe kuarahy ningo peteĩ estrélla ha orekopaite Yvy oikotevẽva. Ko estrélla hendy ha okapumante hyepýpe, ndahaʼéi tuichaiterei ni hakuetereíva ha ndopareimoʼãi. Vía Lácteape oĩ hetaiterei estrélla michĩvéva kuarahýgui. Koʼãva ndohesapéi ha nombyakúi oñekotevẽháicha ojeiko hag̃ua ko Yvýpe. Avei umi estrélla ojerepa ojoapykuéri. Pe kuarahy katu oĩ haʼeño. Sistema solar noĩporãmoʼãi orekóramo mokõi térã hetave kuarahy.

Pe sistema solar ndaijojahái avei orekógui umi planéta tuichavéva ha oĩva mombyryve kuarahýgui. Koʼãva ojere kuarahýre péro ndostirái ijehe umi planéta michĩvéva hiʼag̃uíva kuarahýgui.a Umi planéta tuichavéva ojoko umi mbaʼe ikatúva ochoka umi ótrore. “Saʼi umi asteróide ha kométa ohaveréva ko Yvy oĩgui umi planéta tuichavéva ojokóva chupekuéra, pór ehémplo Júpiter” heʼi umi sientífiko Peter D. Ward ha Donald Brownlee pe lívro héravape Rare Earth​—Why Complex Life Is Uncommon in the Universe. Ojekuaa avei oĩha umi sistéma ojoguáva pe sistema solárpe ha orekóva umi planéta tuichaitereíva. Péro koʼã planéta ojerekuévo ikatu oapeligra umi planéta michĩvéva.

Jasy ojapóva

Ymaite guive yvyporakuéra oguerohory jasy. Heta poéta ha músiko oñeʼẽ hese. Pór ehémplo peteĩ poéta Israelgua heʼivaʼekue jasýre: ‘Jasýicha oĩ porãne opa ára peve ha omombeʼúne añetehápe yvágape’ (Salmo 89:​37, S).

Peteĩ mbaʼe iñimportánteva jasy ojapóva Yvýre ojehecha márpe. Upépe pe y ojupi ha oguejy jasy ostirágui. Ko mbaʼe iñimportánte pe y omýi hag̃ua márpe, ha koʼãvare odepende ára vai ha ára porã.

Jasy iñimportánte avei ko Yvy ojere porã hag̃ua kuarahýre. Peteĩ rrevísta hérava Nature heʼi jasyʼỹre ko Yvy ovavataha hendágui. Epensamína mbaʼépa oikóne ko Yvy omýirõ hendágui. Ndaiporimoʼãi ára roʼy ha ára haku ha saʼieterei okýta. Ko Yvy oĩ porã rupi hendag̃uáme ndahakúi ha ndaroʼyietereíri. “Jaikuaa arakaʼépa jarekóta ára haku ha ára roʼy pe jasy rupi” heʼi peteĩ astrónomo hérava Jacques Laskar. Jasy ningo tuicha hína ha upévare ikatu ojapo koʼã mbaʼe. Umi planéta tuichavéva oreko avei jasy, péro umíva michĩve ñande jasýgui.

Avei jasy ohesape pyharekue heʼiháicha Génesis (Génesis 1:16).

Oñepyrũpa ijehegui rei térãpa ojejapo?

Mbaʼérepa nde ere ko Yvy orekoha oñekotevẽva ojeiko porã hag̃ua ipype? Ojeʼe jepi mokõi mbaʼe. Oĩ heʼíva umi mbaʼe oñepyrũ reínte hague. Ha ótro katu heʼi oĩha peteĩ ojapovaʼekue koʼã mbaʼe.

Ymaite guive la Biblia heʼi Ñandejára Ipuʼakapáva ojapohague pe univérso. Upéicharõ umi mbaʼe oĩva pe sistema solárpe noñepyrũreíri, ojejapo katu peteĩ mbaʼerã. Ñande Apohare omombeʼu mbaʼéichapa omoñepyrũ tekove ko Yvy ape ári. Ojapóma 3500 áño ojehaihague koʼã mbaʼe, upéicharõ jepe pe oñemombeʼúva oĩ porã umi sientífiko heʼívandi. Koʼã mbaʼe niko jatopa la Bíbliape, lívro héravape Génesis. Jahechamína mbaʼépa heʼi.

Génesis omombeʼúva

‘Iñepyrũmbýpe, Ñandejára ojapo yvága ha Yvy’ (Génesis 1:1). La Biblia oñepyrũvo omombeʼúma mbaʼéichapa ojejapovaʼekue pe sistema solar oĩháme ko Yvy, ha avei umi estrélla oĩva hetaiterei galáxiape. La Biblia heʼi avei upérõ ko Yvy ‘oĩhague sarambikuépe’. Ndaipóri umi kontinénte ha yvy oñeñemitỹ hag̃ua. Péro upe riremínte heʼi oĩha hetaiterei y, ha umi sientífiko heʼi ojeiko hag̃ua oĩvaʼerãha y. La Biblia heʼi Ñandejára “puʼaka omymýi y ári” (Génesis 1:2).

Y ndahypái hag̃ua ko Yvy oĩvaʼerã hendaitépe, ani mombyry térã ag̃uieterei kuarahýgui. “Mártepe roʼyetereíma, Vénuspe hakueterei, ko Yvy katu oĩ hendaitépe” heʼi Andrew Ingersoll peteĩ sientífiko ostudiáva planetakuéra. Avei umi plánta okakuaa hag̃ua hesakã porã vaʼerã. Ha la Biblia omombeʼu iñepyrũmbýpe Ñandejára omohesakãhague ko Yvy ojahoʼipáva arai hũ (Job 38:​4, 9; Génesis 1:​3-5).

Upéi Génesis heʼi Ñandejára ojapohague “pe nandiha iñasãiva” (Génesis 1:​6-8, ÑÑM). Upépe oĩ umi gás ha upéva hína ko Yvy atmósfera.

La Biblia heʼi upe rire Ñandejára ojapohague yvy sarambikuégui yvy porã (Génesis 1:​9, 10). Haʼe omboyvate ko yvy ape ha omomýi. Upéicha oĩ umi párte oñapymíva ha osẽ umi kontinénte umi y guasúgui (Salmo 104:​6-8).

Ndojekuaái arakaʼetépa Ñandejára ojapo márpe umi álga térã ygáu. Koʼãva niko plantaʼi michĩetereíva ojevaléva kuarahýre ojapo hag̃ua tembiʼurã dióxido de carbónogui ha opoi oxígeno pe atmósferape. Koʼã mbaʼe oñembohetave pe tercer ára oñepyrũhaguépe opa mbaʼe. Upe árape ojejapo umi plánta ha ojahoʼipa ko Yvy. Upe guive oĩ hetave oxígeno ha yvypóra ha mymbakuéra ikatútama orrespira (Génesis 1:​11, 12).

Ikatu hag̃ua oñeñemitỹ ko Yvy, Ñandejára ojapo umi vichoita oikóva yvýpe (Jeremías 51:15). Koʼã vichoʼi ombyai plánta roguekue, mymba reʼõngue ha omeʼẽ plantakuérape oikotevẽva okakuaa hag̃ua. Umíva apytépe oĩ umi vichoʼi oipeʼáva nitrógeno yvytúgui ha omeʼẽ plantakuérape. Pe nitrógeno oñekotevẽterei plantakuéra okakuaa porã hag̃ua. Jajagarráramo ñande pópe un púño yvy, ikatu oĩ pype seis mil millones vichoʼi rupi.

Génesis 1:​14-19 omombeʼu ojejapohague kuarahy, jasy ha estrellakuéra pe ára cuatrohápe. Ko mbaʼe haʼete ku noĩporãiva Génesis heʼívare iñepyrũme. Péro ñanemanduʼavaʼerã Moisés ohaihague Génesis ohecharamoguáicha umi mbaʼe oikóva ko Yvy guive. Upéicharõ, ikatu upérõ ojekuaa porãve raʼe kuarahy, jasy ha umi estrélla ko Yvy guive.

Génesis heʼi umi mymba oikóva márpe ojejapohague ára cincohápe, ha umi oikóva yvy ape ári ha yvypóra ára seishápe (Génesis 1:​20-31).

Ko Yvy ojejapo jaiko porã hag̃ua ipype

Génesis omombeʼu mbaʼéichapa oñepyrũ tekove ko Yvy ape ári. Maʼerãpa nde ere ojejapohague koʼã mbaʼe? Ndahaʼéipa ñanembovyʼa hag̃ua? Ndajavyʼáipa japáyvo ha jahecha omimbi pe kuarahy ha ñañandu pe yvytu ipiroʼy asýva? Jaguerohoryete ningo umi yvoty hyakuã asýva. Ha avei umi yva heʼẽmba jepéva jaipoʼóva jaʼu hag̃ua. Koʼã mbaʼe ndaikatumoʼãi jareko noĩriramo: 1) heta y, 2) kuarahy ombyakúva ha omyesakãva oñekotevẽhaichaite, 3) umi gás ojeheʼa porãva atmósferape ha 4) yvy porã oñeñemitỹ hag̃ua.

Koʼã mbaʼe ndaikatúi oñepyrũ péicha reínte ha ndaipóri Marte, Venus térã umi ótro planéta ojerévape kuarahýre. Oñemoĩmbaite ko Yvy ári ikatu hag̃uáicha jaiko porã. Pe párte oúvape jahecháta la Biblia heʼiha Ñande Apohare ojapohague ko Yvy porãite opa ára g̃uarã.

[Nóta]

[Rrekuádro oĩva páhina 4-pe]

“Che ningo astudia ha aikuaa porã ko Yvy. Péro ojejeruréramo chéve amombeʼu hag̃ua mbaʼéichapa oñepyrũ ko Yvy ha tekove ko Yvy ape ári umi kampesínope, ijetuʼúta chéve. Génesis ningo ojehaivaʼekue olee hag̃ua koʼãichagua tapicha, upévare kapítulo únope heʼiháichamante ikatúta amombeʼu umi mbaʼe” heʼi heólogo Wallace Pratt.

[Rrekuádro oĩva páhina 6-pe]

OĨ PORÃITEREI UMI MBYJÁRE OSTUDIÁVAPE G̃UARÃ

Kuarahy oĩrire pe galaxia ñaimeha rembeʼýpe ndajahechaivaʼerãmoʼã estrellakuéra. Pe lívro The Privileged Planet heʼi: “Pe sistema solar oĩháme ndaipóri mbaʼeve omongyʼáva, omoypytũva térã ohesapetereíva. Upévare ojehecha porãiterei umi estrélla hiʼag̃uivéva ha umi oĩva mombyry avei”.

Jasy tuicha ha oĩ rupi oĩháme ikatu omoʼã pe kuarahy ha péicha oiko eclipse solar. Ko mbaʼe ningo ndajahechameméi, péro oipytyvõ umi astrónomope ostudia hag̃ua kuarahy. Upévare oikuaa hikuái heta mbaʼe ha ontende mbaʼérepa ojajái umi estrélla.

[Nóta oĩva taʼanga ndive páhina 5]

Jasy tuicha porã ha upévare ko Yvy opyta hendaitépe

[Nóta oĩva taʼanga ndive páhina 6]

Mbaʼérepa ikatu jaiko ko Yvy ape ári? Oĩ rupi opárupi y, kuarahy ombyaku ha omyesakãva, yvy porã oñeñemitỹ hag̃ua ha pe atmósfera

[Roagradese]

Yvy raʼanga: Ojeporu foto onohẽva NASA; trígo: Pictorial Archive (Near Eastern History) Est.