Jehovah, Jiwheyẹwhe He Nọ Dọho hẹ Gbẹtọ Lẹ

1-3. (a) Naegbọn aliho hodidọ tọn po hodọdopọ tọn Jiwheyẹwhe tọn po do yiaga taun hugan gbẹtọvi tọn? (b) Etẹwẹ mí na gbadopọnna to hosọ ehe mẹ?

JIWHEYẸWHE madopodo lọ dá nudida he tindo nuyọnẹn lẹ, na yelọsu nido duvivi ogbẹ̀ po ayajẹ po tọn. (Ps. 36:9; 1 Tim. 1:11) Apọsteli Johanu dlẹnalọdo gbẹdohẹmẹtọ tintan Jiwheyẹwhe tọn taidi “Ohó lọ,” podọ taidi “bẹjẹeji nudida Jiwheyẹwhe tọn lẹ tọn.” (Joh. 1:1; Osọ. 3:14) Jehovah Jiwheyẹwhe dọ linlẹn po numọtolanmẹ etọn lẹ po na Visunnu plọnji ehe. (Joh. 1:14, 17; Kọl. 1:15) Apọsteli Paulu dọho gando ‘ogbè angẹli lẹ tọn’ go, yèdọ aliho hodidọ tọn de to olọn mẹ he yiaga taun hugan gbẹtọvi tọn.—1 Kọl. 13:1.

² Jehovah yọ́n nudida liva susu he tindo nuyọnẹn lẹpo to gigọ́ mẹ, yèdọ dehe to aigba ji po dehe to olọn mẹ lẹ po. Gbẹtọ madosọha lẹ nọ to dẹ̀ho hlan ẹn to whelẹponu, podọ to ogbè voovo lẹ mẹ. To ojlẹ dopolọ mẹ he e to todoaina odẹ̀ enẹlẹ, e sọ nọ to anadena nudida olọn mẹ tọn etọn lẹ bo nọ to hodọ hẹ yé. Nado wà ehe, ayihaawe ma tin dọ linlẹn etọn, aliho hodidọ tọn po hodọdopọ tọn etọn po dona ko yiaga taun hugan gbẹtọvi tọn. (Hia Isaia 55:8, 9.) E họnwun dọ, to whenue Jehovah to hodọ hẹ gbẹtọvi lẹ, e nọ hẹn aliho hodidọ tọn etọn bọawu, na yé nido sọgan mọnukunnujẹ linlẹn etọn lẹ mẹ.

³ Todin, mí na gbadopọnna afọdide voovo he Jiwheyẹwhe nuyọnẹntọ daho hugan lọ ko ze to whenuho gblamẹ nado hẹn ẹn diun dọ hodọdopọ etọn hẹ omẹ etọn lẹ nọ họnwun. Mí nasọ gbadopọnna lehe ewọ nọ diọadana aliho hodidọ tọn etọn lẹ sọgbe hẹ nuhudo po ninọmẹ lẹ po do.

 4. (a) Ogbè tẹ mẹ wẹ Jehovah dọho hẹ Mose, Samuẹli po Davidi po te? (b) Nudọnamẹ tẹlẹ wẹ Biblu bẹhẹn?

⁴ Jehovah yí ogbè he gbẹtọ nọ do zan nado dọho hẹ Adam to jipa Edẹni tọn mẹ. E yọnbasi dọ Heblugbe dowhenu tọn wẹ Jiwheyẹwhe yí do dọho hẹ ẹ. To godo mẹ, e hẹn linlẹn etọn lẹ zun yinyọnẹn na Biblu-kantọ he nọ do Heblugbe lẹ taidi Mose, Samuẹli po Davidi po, bọ yelọsu wá yí hogbe po aliho wekinkan tọn yetọn titi lẹ po do kàn linlẹn lọ lẹ dai. Gbọnvona dọ yé kàn nuhe Jiwheyẹwhe dọ tlọlọ lẹ, yé sọ dọho gando lehe ewọ yinuwa hẹ omẹ etọn lẹ do go, bosọ basi kandai lehe yé do yise po owanyi po hia do tọn, gọna nugbonọ-mayin po nuṣiwa yetọn lẹ po tọn. Nudọnamẹ ehe lẹpo gbẹ́ họakuẹ taun to egbehe.—Lom. 15:4.

 5. Be Jehovah tẹkudeji dọ Heblugbe kẹdẹ wẹ omẹ emitọn lẹ na nọ yizan wẹ ya? Basi zẹẹmẹ.

⁵ Dile ninọmẹ lẹ to didiọ, Jiwheyẹwhe sọ dọho hẹ gbẹtọvi lẹ to ogbè devo lẹ mẹ gbọnvona Heblugbe. To whenue omẹ Jiwheyẹwhe tọn lẹ ko nọ kanlinmọgbenu to Babilọni godo, Alamaikigbe wá lẹzun ogbè he delẹ to yé mẹ nọ do egbesọegbesọ. Vlavo na Jehovah jlo nado do nuhe na jọ to nukọn mẹ lẹ hia wutu, e gbọdo yẹwhegán Daniẹli, Jelemia po yẹwhenọ Ẹzla po nado kàn owe Biblu tọn he nọ yin yiylọ gbọn yinkọ yetọn dali lẹ do Alamaikigbe mẹ.a

 6. Nawẹ Ohó Jiwheyẹwhe tọn wá tin-to-aimẹ to ogbè devo lẹ he ma yin Heblugbe mẹ gbọn?

⁶ To nukọn mẹ, to whenue Alẹkzandle Daho lọ gbawhàn bo yí aigba susu, mẹsusu wá jẹ Glẹkigbe paa lọ, enẹ wẹ Koine do ji to otò susu mẹ. Podọ na Ju susu jẹ ogbè enẹ do ji wutu, Owe-wiwe Heblu tọn lẹ wá yin lilẹdo Glẹkigbe mẹ. Mẹdelẹ lẹndọ lẹdogbedevomẹ-basitọ 72 wẹ basi lẹdogbedevomẹ lọ, ehe wá yin yiylọdọ Septante. Enẹ wẹ yin lẹdogbedevomẹ Biblu tọn tintan, podọ dopo to dehe yọ́n hugan lẹ mẹ.b Septante bẹ aliho lẹdogbedevomẹ bibasi tọn voovo hẹn, na lẹdogbedevomẹ-basitọ susu wẹ wleawuna ẹn wutu. Delẹ to yé mẹ nọ basi lẹdogbedevomẹ hogbe dopodopo tọn, ṣigba mẹdevo lẹ nọ de linlẹn tangan lọ tọ́n poun. Mahopọnna ehe, Ju he nọ do Glẹkigbe lẹ pọ́n Septante hlan taidi Ohó Jiwheyẹwhe tọn, podọ Klistiani lẹ lọsu wàmọ to nukọn mẹ.

 7. Ogbè tẹ mẹ wẹ Jesu na ko nọ plọnnu devi etọn lẹ te?

⁷ To whenue ovi plọnji Jiwheyẹwhe tọn wá aigba ji, e yọnbasi dọ e dọho bosọ plọnmẹ to ogbè he Biblu ylọdọ Heblugbe mẹ. (Joh. 19:20; 20:16; Owalọ 26:14) E họnwun dọ Alamaikigbe yinuwado Heblugbe owhe kanweko tintan whenu tọn ji, enẹwutu Jesu sọgan ko nọ yí hogbe Alamaikigbe tọn delẹ zan. Ṣigba, e sọ sè Heblugbe dowhenu tọn he Mose po yẹwhegán lẹ po do, ehe nọ yin hihia to osẹ dopodopo mẹ to sinagọgu lẹ mẹ. (Luku 4:17-19; 24:44, 45; Owalọ 15:21) Humọ, gbẹtọ lẹ nọ do Glẹkigbe po Latingbe po to Islaeli. Owe-wiwe lẹ ma dọ eyin vlavo Jesu nọ do ogbè enẹlẹ.

8, 9. Naegbọn Glẹkigbe do yin ogbè tangan he omẹ Jiwheyẹwhe tọn lẹ nọ yizan to whenue agun Klistiani tọn jẹ gbigbayipe ji, podọ etẹwẹ enẹ plọn mí gando Jehovah go?

⁸ Hodotọ dowhenu tọn Jesu tọn lẹ sè Heblugbe, ṣigba to okú etọn godo, devi etọn lẹ sọ do ogbè devo lẹ. (Hia Owalọ lẹ 6:1.) To whenue agun Klistiani tọn jẹ gbigbayipe ji, Glẹkigbe wẹ Klistiani lẹ nọ do hugan to yede ṣẹnṣẹn. Na nugbo tọn, Glẹkigbe mẹ wẹ owe Wẹndagbe tọn lẹ, yèdọ Matiu, Malku, Luku, po Johanu po he bẹ kandai gbọdo nuhe Jesu plọnmẹ bosọ wà lẹ tọn hẹn, yin hinhẹn gbayipe te hugan. Enẹwutu, Glẹkigbe wẹ devi susu nọ do kakati nido yin Heblugbe.c Wekanhlanmẹ apọsteli Paulu tọn lẹ po owe gbọdo devo lẹ po sọ yin hinhẹn gbayipe to Glẹkigbe mẹ.

⁹ E jẹna ayidego dọ to whenue mẹhe kàn Owe-wiwe Glẹki tọn lẹ to hoyidọ sọn Owe-wiwe Heblu tọn lẹ mẹ, Septante mẹ wẹ yé nọ saba yí sọn. Hoyidọ enẹlẹ yin apadewhe Owe-wiwe gbọdo lẹ tọn to egbehe, dile etlẹ yindọ hogbe he yé bẹhẹn lẹ nọ gbọnvo yẹẹ de na hogbe Heblugbe dowhenu tọn lẹ to whedelẹnu. Gbọnmọ dali, azọ́n he lẹdogbedevomẹ-basitọ mapenọ lẹ wà enẹ lẹzun apadewhe Ohó gbọdo Jiwheyẹwhe tọn, yèdọ Jiwheyẹwhe he ma nọ pọ́n aṣa kavi ogbè de hlan taidi dehe yiaga hú devo.—Hia Owalọ lẹ 10:34.

10. Etẹwẹ mí plọn sọn aliho he mẹ Jehovah hẹn Ohó etọn tin-to-aimẹ na gbẹtọvi lẹ te mẹ?

¹⁰ Dogbapọn kleun he mí basi gando lehe Jiwheyẹwhe nọ dọho hẹ gbẹtọvi lẹ do go plọn mí dọ Jehovah nọ dọho hẹ mí sọgbe hẹ nuhudo po ninọmẹ voovo lẹ po. Ewọ ma nọ tẹkudeji dọ mí dona plọn ogbè tangan de nado sọgan yọ́n emi kavi lẹndai emitọn lẹ gba. (Hia Zekalia 8:23; Osọhia 7:9, 10.) Dile etlẹ yindọ Jehovah wẹ deanana mẹhe kàn Biblu lẹ, e dike bọ kandai lọ yin awuwlena to aliho voovo lẹ mẹ.

11. Naegbọn ogbè voovo he gbẹtọvi lẹ nọ do ma glọnalina Jiwheyẹwhe nado dọho hẹ yé?

¹¹ Be ogbè voovo he gbẹtọvi lẹ nọ do po vogbingbọn yẹẹ he nọ sọawuhia to lẹdogbedevomẹ Biblu tọn voovo mẹ lẹ po ko glọnalina Jiwheyẹwhe nado dọho hẹ yé wẹ ya? Lala. Di apajlẹ, vude poun to hogbe Heblugbe dowhenu tọn he Jesu yizan lẹ mẹ wẹ mí yọnẹn. (Mat. 27:46; Malku 5:41; 7:34; 14:36) Etomọṣo, Jehovah hẹn ẹn diun dọ owẹ̀n Jesu tọn yin lilẹdo Glẹkigbe mẹ, podọ e sọ wá yin lilẹdo ogbè devo lẹ mẹ. To nukọn mẹ, Ju po Klistiani lẹ po basi vọkan alọnuwe Biblu tọn lẹ tọn whlasusu, na Owe-wiwe lẹ nido gbọṣi aimẹ. Kandai ehelẹ yin lilẹdo ogbè susu devo lẹ mẹ. Jean Chrysostome he nọgbẹ̀ to owhe kanweko ẹnẹtọ po atọ́ntọ po gblamẹ dọ dọ to ojlẹ emitọn mẹ, nuplọnmẹ Jesu tọn lẹ ko yin lilẹdo ogbè Silianu lẹ, Egiptinu lẹ, Inde-nu lẹ, Pẹlsianu lẹ po Etiopianu lẹ po tọn mẹ, podọ do ogbè akọta susu devo lẹ tọn mẹ.

12. Nawẹ Biblu yin nukundiọsọ gbọn?

¹² Lẹdogbedevomẹ Biblu tọn bibasi do ogbè susu mẹ zọ́n bọ vivẹnudido mẹhe to dindin nado sukúndona ẹn lẹ tọn ma pà yé, taidi Ahọluigbagán Lomu tọn Dioclétien he degbe to 303 W.M. dọ vọkan Owe-wiwe lẹ tọn lẹpo ni yin kúnsúdona. Nukundiọsọmẹ susu wẹ fọ́n sọta Ohó Jiwheyẹwhe tọn podọ sọta mẹhe nọ basi lẹdogbedevomẹ etọn bo nọ hẹn ẹn gbayipe lẹ. To owhe kanweko 16tọ whenu, William Tyndale jẹ lẹdogbedevomẹ Biblu tọn basi ji sọn Heblugbe po Glẹkigbe po mẹ do Glẹnsigbe mẹ. E dọna dawe wesetọ akonka de dọmọ: “Eyin Jiwheyẹwhe pò mi dogbẹ̀, to owhe vude godo n’na tẹnpọn bọ visunnu he tlẹ nọ dọ̀n glepọnugàn de na mọnukunnujẹ Owe-wiwe lẹ mẹ hugan mì.” Tyndale to dandannu glọ nado họ̀n sọn Angleterre bo yì otò Europe tọn devo mẹ nado sọgan basi lẹdogbedevomẹ etọn bo zín in jẹgbonu. Mahopọnna dọ sinsẹ̀ngán lẹ degbena gbẹtọ lẹ nado fiọ Biblu depope he yé mọ lẹ to gbangba, vọkan Biblu tọn he tin-to-aimẹ lẹ to jijideji. To godo mẹ, Tyndale wá yin didehia, bo yin kọslona hù, podọ yè blá ẹ do pòtin go bo fiọ ẹ, ṣigba lẹdogbedevomẹ Biblu tọn etọn ma busẹ sọn aimẹ. E yin yiyizan taun to Biblu King James Version tọn bibasi whenu, yèdọ lẹdogbedevomẹ de he gbayipe taun.—Hia 2 Timoti 2:9.

13. Etẹwẹ dogbigbapọnna alọnuwe hohowhenu tọn lẹ dohia?

¹³ Nugbo wẹ dọ vọkan Biblu tọn hoho he luntọ́n delẹ bẹ nuṣiwa flinflin po vogbingbọn kleunkleun delẹ po hẹn. Ṣigba, weyọnẹntọ Biblu tọn lẹ ko yí sọwhiwhe do gbadopọnna adà owe hihá lẹ tọn, alọnuwe po lẹdogbedevomẹ hoho Biblu tọn fọtọ́n susu lẹ po bosọ yí ode jlẹdo devo go. Dogbapọn he yé basi lẹ dohia dọ nuhe suhugan wefọ Biblu tọn lẹ dọ wẹ sọgbe. Wefọ vude poun he go yé tindo ayihaawe gando lẹ ma diọ owẹ̀n Biblu tọn. Dogbigbapọnna alọnuwe hohowhenu tọn lẹ hẹn Biblu plọntọ ahundoponọ lẹ kudeji dọ Biblu he yé tindo lọ bẹ Ohó gbọdo Jehovah tọn hẹn, bo sọgbe hẹ kandai dowhenu tọn lẹ.—Isa. 40:8.d

14. Obá tẹ mẹ wẹ owẹ̀n Biblu tọn ko yin hinhẹn gbayipe jẹ?

¹⁴ Mahopọnna nukundiọsọmẹ sinsinyẹn kẹntọ lẹ tọn, Jehovah hẹn ẹn diun dọ Ohó etọn wẹ yin owe he yin lilẹdogbedevomẹ hugan to whenuho gbẹtọvi tọn mẹ. Etlẹ yin to ojlẹ he mẹ mẹsusu tindo yise vude kavi ma tindo yise depope to Jiwheyẹwhe mẹ te, Biblu wẹ yin owe he gbayipe hugan, podọ todin blebu kavi apadewhe etọn tin to ogbè 2 800 linlán mẹ. Owe devo depope ma gbayipe bosọ tin-to-aimẹ sọ Biblu. Lẹdogbedevomẹ Biblu tọn delẹ ma nọ họnwun ganji kavi ma sọgan yin jidedego sọ devo lẹ. Etomọṣo, e yọnbasi nado plọn owẹ̀n todido po whlẹngán po tọn he tin to Biblu mẹ, diblayin sọn lẹdogbedevomẹ lẹpo mẹ.

15. (a) Etẹwẹ ko yin wiwà na núdùdù gbigbọmẹ tọn nido tin-to-aimẹ to ogbè susu mẹ? (b) Naegbọn e do sọgbe dọ Glẹnsigbe nọ yin yiyizan nado hẹn núdùdù gbigbọmẹ tọn tin-to-aimẹ?

¹⁵ To whenue pipli pẹvi Biblu plọntọ he yin azọ́n sinsinyẹnwatọ lẹ tọn de yin dide taidi “afanumẹ nugbonọ podọ nuyọnẹntọ lọ” to bẹjẹeji owhe kanweko he wayi tọn, Glẹnsigbe wẹ yé nọ saba yizan nado na anademẹ “devizọnwatọ whégbè tọn” lẹ. (Mat. 24:45) “Afanumẹ” enẹ ko dovivẹnu susu nado hẹn núdùdù gbigbọmẹ tọn tin-to-aimẹ to ogbè susu mẹ dogọ; bọ sọha ogbè enẹlẹ tọn ko lán to 700 ji todin. Dile e yin do na Glẹkigbe Koine to owhe kanweko tintan whenu, Glẹnsigbe wẹ yin ogbè he mẹ lẹdogbedevomẹ lẹ nọ yin bibasi sọn, na ogbè enẹ wẹ nọ yin yiyizan hugan to whẹho ajọwiwa po wepinplọn po tọn lẹ mẹ.

16, 17. (a) Nuhudo tẹwẹ omẹ Jiwheyẹwhe tọn lẹ mọdọ emi tindo? (b) Nawẹ yé súdo nuhudo ehe tọn gbọn? (c) Todido tẹwẹ yin didohia to 1950 gando Lẹdogbedevomẹ Aihọn Yọyọ Tọn go?

¹⁶ Biblu wẹ yin asisa núdùdù gbigbọmẹ tọn lẹ tọn. To owhe 1950 lẹ gblamẹ, Biblu Glẹnsigbe tọn King James Version he tọ́n to 1611 wẹ gbayipe hugan. Ṣigba, Glẹnsigbe he yin kinkan do e mẹ ko dohó taun. Podọ yinkọ Jiwheyẹwhe tọn sọawuhia to wefọ kleun delẹ mẹ, ṣigba e sọawuhia whla fọtọ́n susu to alọnuwe Biblu tọn hohowhenu tọn lẹ mẹ. Biblu enẹ bẹ nuṣiwa lẹdogbedevomẹ-basitọ lẹ tọn hẹn gọna wefọ he bẹ hopàdọ hẹn lẹ, ehe ma tin to alọnuwe hohowhenu tọn dejidego lẹ mẹ. Mọdopolọ, lẹdogbedevomẹ Biblu tọn devo lẹ tin-to-aimẹ to Glẹnsigbe mẹ bo bẹ nuṣiwa lẹ hẹn ga.

¹⁷ Nuhudo tin nado wleawuna Biblu de he na dọ nuhe tin to kandai dowhenu tọn lẹ mẹ lẹ to aliho he sọgbe mẹ podọ to hogbe egbezangbe tọn lẹ mẹ. Wedegbẹ́ Lẹdogbedevomẹ Aihọn Yọyọ Tọn yin didoai, podọ to nuhe hugan owhe ao gblamẹ, yèdọ 1950 jẹ 1960, lẹdogbedevomẹ yetọn yin didetọn to bladopọ voovo ṣidopo mẹ. To whenue Mẹmẹsunnu N. H. Knorr to bladopọ tintan detọ́n to 2 août 1950, e dọna mẹplidopọ lẹ dọmọ: “E ko họnwun dogọ dọ mí tindo nuhudo lẹdogbedevomẹ he yin bibasi po hogbe egbezangbe tọn lẹ po de tọn, he na sọgbe hẹ nugbo he yin gbigbọdo lọ bo nasọ gọalọna mí nado plọn nugbo lọ yinukọn, na e yin nugbonọ na kandai dowhenu tọn lẹ wutu; yèdọ lẹdogbedevomẹ de he na bọawuna wehiatọ egbezangbe tọn lẹ dile kandai dowhenu tọn he devi Jesu tọn lẹ wleawuna lẹ te na wehiatọ paa, podọ na gbẹtọ whiwhẹnọ he nọgbẹ̀ to ojlẹ yetọn mẹ lẹ do.” E dohia dọ todido lọ wẹ yindọ lẹdogbedevomẹ ehe ni gọalọna gbẹtọ livi susu lẹ nado yinukọn to gbigbọ-liho.

18. Nudide tẹlẹ wẹ gọalọ nado basi lẹdogbedevomẹ Biblu tọn do ogbè susu mẹ dogọ?

¹⁸ Todido enẹ wá mọ hẹndi to aliho ayidego tọn de mẹ to 1963, to whenue Owe-wiwe Glẹki Tọn lẹ—Lẹdogbedevomẹ Aihọn Yọyọ Tọn yin didetọn to ogbè voovo ṣidopo devo lẹ mẹ, yèdọ ogbè Pays-Bas tọn, Flansegbe, Allemagne-gbè, Italie-gbè, Portugal-gbè po Espagne-gbè po. To 1989, Hagbẹ Anademẹtọ Kunnudetọ Jehovah tọn lẹ tọn ze azọ́nwatẹn de dai to tatọ́-tẹnnọ mítọn nado hẹn azọ́n lẹdogbedevomẹ Biblu tọn bibasi tọn bọawu. Enẹgodo to 2005, ayidonugo yin nina lẹdogbedevomẹ Biblu tọn bibasi do ogbè he mẹ Atọ̀họ̀ Nuhihọ́ lọ Tọn nọ tọ́n te lẹ mẹ. Taidi kọdetọn de, Lẹdogbedevomẹ Aihọn Yọyọ Tọn blebu kavi apadewhe etọn ko tin-to-aimẹ todin to ogbè 130 linlán mẹ.

19. Nujijọ ayidego tọn tẹwẹ wá aimẹ to 2013, podọ etẹ ji wẹ mí na dọhodo to hosọ he bọdego mẹ?

¹⁹ Dile ojlẹ to yìyì, e wá họnwun dọ Biblu Lẹdogbedevomẹ Aihọn Yọyọ Tọn Glẹnsigbe tọn dona yin vivọjlado na e nido sọgbe hẹ Glẹnsigbe he nọ yin dido to egbehe. To sẹfifo de, yèdọ azán 5tọ jẹ 6tọ octobre 2013 tọn to opli whemẹwhemẹ tọn sọha 129tọ ogbẹ́ Watch Tower Bible and Tract Society of Pennsylvania tọn whenu, gbẹtọ 1 413 676 to otò voovo 31 mẹ wẹ dotoaina tito-to-whinnu lọ tlọlọ kavi gbọn Intẹnẹt gblamẹ. Homẹ yemẹpo tọn wẹ hùn to whenue dopo to Hagbẹ Anademẹtọ lọ mẹ lá didetọn Lẹdogbedevomẹ Aihọn Yọyọ Tọn Glẹnsigbe tọn he yin vivọjlado lọ. Dasin tlẹ wayi do mẹsusu to whenue yé mọ bọ aisinnunamẹtọ lẹ jẹ vọkan Biblu he yin vivọjlado lọ tọn lẹ má ji. Dile wefọ lẹ to yinyin hihia sọn Biblu yọyọ lọ mẹ, mẹplidopọ lẹ doayi e go dọ lẹdogbedevomẹ Ohó Jiwheyẹwhe tọn do Glẹnsigbe mẹ depope ma ko yọ́n sọ ehe. Hosọ he bọdego na dọhodo adà Biblu yọyọ lọ tọn delẹ po nuhe to yinyin wiwà na e nido yin lilẹdo ogbè devo lẹ mẹ po ji.