Todido​—Be E Ka Nọ Jla Nude Do Dódó A?

OWHE ao mẹvi poun wẹ Daniel yin, bọ kansẹẹ-zọ̀n de ka to yadona ẹn sọn owhe dopo die. Doto etọn lẹ mọdọ todido depope ma tin ba, podọ nudopolọ lẹn wẹ whẹndo po họntọn visunnu lọ tọn lẹ po te ga. Amọ́ Daniel uwọ gbẹ́ hẹn todido go. E kudeji dọ whenue emi na whẹ́n mẹho, emi na lẹzun dodinnanutọ bo na tẹnpọn nado mọ pọngbọ na kansẹẹ-zọ̀n to gbèdopo. E sọ do todido taun dọ eyin doto he nọ penukundo kansẹẹ wunmẹ he jẹ emi te lọ go wá, nulẹ na diọ. Amọ́ whenue azán lọ pé, e wá biọ dọ doto azọ́nyọnẹntọ ehe ni sẹ̀ wiwá etọn donukọn, na ninọmẹ aimẹ tọn ma yọ́n to gbenẹgbe wutu. Ehe hẹn Daniel jẹflumẹ pete. Whla tintan die he e gbọjọ sinsinyẹn. To azán kleun de poun godo, e kú.

Dotozọ́nwatọ de he dindona lehe todido po todido matindo po nọ yinuwado agbasalilo mẹtọn ji do wẹ pìntàn nue jọ do Daniel go tọn. A gán ko sè otàn mọnkọtọn devo lẹ pọ́n. Di apajlẹ, mẹhomẹ he ko to kúdonu de sọgan gbẹ́ jlo vẹkuvẹku nado mọ nujijọ vonọtaun he e ko to nukundo sọn ojlẹ dindẹn die gbọ́n de, vlavo dlapọn mẹvivẹ etọn de tọn kavi hùnwhẹ whemẹwhemẹ tọn de. Bọ tlolo he e mọ nue donukun e te lọ godo, e gán kú vaun. Etẹwẹ nọ hẹnmẹ dote to ninọmẹ mọnkọ lẹ mẹ? Be todido sọgan namẹ huhlọn jẹ obá mọnkọ mẹ dile mẹdelẹ yise do ya?

Susu mẹhe nọ bayi dodinnanu do dotozọ́nwiwa ji lẹ tọn nọ na ayinamẹ dọ, nukundido nudagbe lẹ hlan nukọn, todido go hinhẹn, gọna numọtolanmẹ he sọgbe lẹ tintindo sọgan yinuwado ogbẹ̀ gbẹtọ tọn po agbasalilo etọn po ji to aliho ayidego tọn mẹ. Amọ́, mẹlẹpo ma kọngbedopọ hẹ linlẹn ehelẹ. Delẹ to dodinnanutọ lẹ mẹ jẹagọdo linlẹn mọnkọ lẹpo bo dọ dọ hopàdọ he ma sinai do lẹnunnuyọnẹn ji lẹ wẹ. Linlẹn yewlẹ tọn wẹ yindọ nuhe nukun ma gán mọ lẹ ma sọgan gbleawunamẹ to agbasa go kavi doazọ̀nmẹ.

Na nugbo tọn, e ma yin egbé wẹ gbẹtọ lẹ ma nọ lẹndọ todido yin nujọnu. To owhe kanweko susu lẹ die, yè kàn nue todido zẹẹmẹdo sè tamẹnuplọnmẹtọ Glẹkinu lọ Aristote, bọ e gblọn dọ: “Odlọ kléwhète tọn kúkú wẹ.” Podọ to owhe agọe tọn lẹ mẹ, tonudọtọ nukundeji Amelika tọn Benjamin Franklin dọ madoadúdẹji dọmọ: “Mẹhe do ogbẹ̀ etọn na todido, na kú huvẹ kú.”

Eyin mọ wẹ, etẹwẹ todido yin na taun tọn? Be e zẹẹmẹdo ayiha zizedo nujlomẹ lẹ ji poun, kavi odlọ he ma dóta lẹ kúkú nado miọnhomẹna míde poun wẹ ya? Kavi be whẹwhinwhẹ́n dolido de tin nado nọ pọ́n todido hlan di nujọnu de—yèdọ nude he mímẹpo do hudo etọn nado tindo agbasalilo dagbe po ayajẹ po, podọ nuhe he tindo dodonu dagbe de bosọ nọ hẹn ale nujọnu tọn lẹ wá ya?

Naegbọn Mí Do Hudo Todido Tọn?

ETẸWẸ gán ko jọ eyin Daniel, dẹpẹ he bẹ kansẹẹ-zọ̀n bo yin nùdego to homẹbibiọ hosọ he jẹnukọn tọn mẹ lọ gbẹ́ hẹn todido etọn go gligli dai wẹ? Be e na ko gán sọn kansẹẹ lọ si wẹ ya? Be e na gbẹ́ pò togbẹ̀ to egbé wẹ ya? E yọnbasi dọ mẹhe tlẹ nọ yí zohunhun do dọho gando ale he todido nọ hẹnwa namẹ go lẹ lọsu ma gán dọ kọdetọn lọ po nujikudo po. Ehe do onú titengbe de hia mí. Mí ma dona nọ tindo pọndohlan he zẹ̀pá gando todido go. Todido ma yin amasin kavi pọngbọ nuhahun mítọn lẹpo tọn.

To whenue linlin-họsa CBS News tọn kanhose doto Nathan Cherney, doto lọ na avase dọ to whenue yè to nukunpedo mẹhe to awutujẹ badabada lẹ go, owùnu wẹ e yin nado nọ tindo linlẹn he zẹ̀pá gando todido go. E dọmọ: “Mí ko mọ pọ́n to ninọmẹ delẹ mẹ, bọ asu delẹ nọ dowhẹ asi yetọn lẹ dọ yé ma to ayihamẹlẹnpọn do lehe e jẹ do, kavi dọ yé ma to pọndohlan dagbe tindo gando ninọmẹ lọ go.” Doto Cherney sọ yidogọ dọ: “Aliho nulẹnpọn tọn ehe lẹpo ko zọ́n bọ mẹdelẹ nọ lẹndọ mẹlọsu wẹ nọ duto azọ̀n ji, podọ eyin awutunọ de ma penugo bo wàmọ, yè nọ lẹndọ ewọ lọsu wẹ ma vánkan nado yí ede sọn azọ̀n lọ si. Pọndohlan mọnkọ ma sọgbe paali.”

Na nugbo tọn, mẹhe to azọ̀n sinsinyẹn jẹ bo to kúdonu lẹ nọ taidi mẹhe to awhàngbenu bọ nuṣikọna pete de. E họnwun dọ mẹhe yiwanna yé lẹ ma na jlo gbede nado nọ dowhẹ yé bo hẹn awufiẹsa sinsinyẹn yetọn jideji. Enẹwutu, be mí dona wá tadona kọ̀n dọ todido go hinhẹn ma yin nujọnu sọmọ wẹ ya?

Paali. Di apajlẹ, dotozọ́n wunmẹ he Cherney plọn ma yin nado nọ penukundo awutunọ lẹ go bo hẹnazọ̀ngbọna yé kavi whlẹn ogbẹ̀ yetọn gán tlọlọ gba, amọ́ nado nọ hẹn gbẹninọ bọawuna awutunọ lẹ bosọ hẹn ayajẹ wá na yé dile yé na to ahidi hẹ azọ̀n lọ dẹnsọ. Doto he nọ wà azọ́n etọn nkọ lẹ kọngbedopọ mlẹnmlẹn ga dọ alọgigọna awutunọ de nado nọ tindo linlẹn dagbe lẹ bo vò sọn ahun mẹ yin nujọnu taun, eyin azọ̀n lọ tlẹ ko hò mẹlọ pete. Kunnudenu susu wẹ dohia dọ todido sọgan hẹn kọdetọn mọnkọ wá, etlẹ yin humọ.

Todido Yin Nujọnu Taun

W. Gifford-Jones, he yin doto de bosọ nọ na linlin gando dotozọ́nwiwa go dọ dọ: “Aliho azọ̀nhẹngbọnamẹ tọn daho de wẹ todido yin.” E gbadopọnna dodinnanu voovo he ko yin bibasi nado yọ́n obá he mẹ godoninọna awutunọ he to kúdonu lẹ to numọtolanmẹ-liho yin nujọnu jẹ. E taidi dọ godonọnamẹ mọnkọ mimọyi nọ zọ́n bọ yè nọ hẹn todido go bo nọ ze ayiha do nudagbe lẹ ji. Dodinnanu de he yin bibasi to 1989, dohia dọ awutunọ he yè gọalọna nado hẹn todido po pọndohlan dagbe po go lẹ nọgbẹ̀ na ojlẹ susu dogọ, amọ́ e vẹawu nado wá tadona dopolọ kọ̀n po dodinnanu agọe tọn lẹ po. Etomọṣo, dodinnanu lẹ dohia hezeheze dọ awutunọ he nọ mọ godonọnamẹ yí to numọtolanmẹ-liho lẹ ma nọ jiya apọṣimẹ tọn sọ mẹhe ma mọ godonọnamẹ mọnkọ yí lẹ, bo masọ nọ sè vivẹ́ sọ yé.

Lẹnnupọndo dodinnanu devo ji, he yin bibasi nado yọ́n lehe nukundido ninọmẹ dagbe kavi ylankan lẹ nọ nuyiwa do mẹhe to ahun-zọ̀n he nọ yin maladies coronariennes jẹ lẹ ji do, yèdọ azọ̀n de he nọ bẹpla okàn he mẹ ohùn nọ sà gbọn to ahun mẹ lẹ. Yè yí sọwhiwhe do basi dodinnanu do sunnu 1 300 linlán ji nado yọ́n nukun yé nọ yí do pọ́n ogbẹ̀, eyin vlavo yé nọ donukun nudagbe kavi ylankan. To whenue yè wá pọ́n yé to owhe ao godo, yè doayi e go dọ omẹ 12 to kanweko ji to sunnu enẹlẹ mẹ wẹ bẹ ahun-zọ̀n wunmẹ de (maladie coronarienne). To sunnu lọ lẹ mẹ, mẹhe nọ donukun nuylankan lẹ sù dibla yì donu awe mẹhe nọ donukun nudagbe lẹ tọn. Laura Kubzansky, he nọ gọalọ nado plọnnumẹ do agbasalilo po walọ dagbe po ji to Wehọmẹ Dotozọ́nwiwa Tọn he to Harvard, basi zẹẹmẹ dọmọ: “Kunnudenu susu wẹ nọgodona linlẹn lọ dọ ‘ayiha zizedo nudagbe lẹ ji’ nọ yidogọna agbasalilo mẹtọn, podọ suhugan kunnudenu enẹlẹ tọn wẹ sinai do numimọ mẹdetiti tọn lẹ kẹdẹ ji,—amọ́ dodinnanu ehe wẹ bẹ delẹ to kunnudenu lẹnunnuyọnẹn tọn dolido tintan lẹ mẹ hẹn, he nọgodona linlẹn enẹ to whẹho ahun-zọ̀n lẹ tọn mẹ.”

Dodinnanu delẹ ko dohia dọ, na nugbo tọn, mẹhe nọ lẹndọ ninọmẹ agbasalilo tọn emitọn ylan taun lẹ ma nọ yawu jẹgangan to mẹzizẹ dotowhé tọn de godo, sọ mẹhe nọ do pọndohlan dagbe gando agbasalilo yetọn go lẹ. Mẹdelẹ tlẹ lẹndọ jididọ́ to gbẹ̀mẹ po nukundido nudagbe lẹ po do kanṣiṣa de. Tẹnpọn de yin bibasi nado yọ́n lehe linlẹn dagbe kavi ylankan tintindo gando yọnhowhe go nọ yinuwado mẹhomẹ lẹ ji do. Yè wleawuna nukinkan kleunkleun delẹ nado dohia dọ yọnhowhe nọ zọnpọ hẹ numimọ po nuyọnẹn susu tintindo po, bọ nukinkan ehelẹ wá yin zizedonukọnna mẹhomẹ lẹ nado pọ́n. Ehe dozolanmẹna yé bọ to ojlẹ kleun de godo, yé jẹ zọnlinzin ji po huhlọn po. Na nugbo tọn, yé vọ́ huhlọn mọyi taun, taidi dọ yé do mahẹ to aihundida lanmẹyiya tọn de mẹ na osẹ 12 wẹ nkọ!

Naegbọn numọtolanmẹ delẹ taidi todido, nukundido nudagbe lẹ, po nulẹ pinpọnhlan to aliho he sọgbe mẹ po sọgan yidogọna dagbemẹninọ mítọn? E yọnbasi dọ lẹnunnuyọnẹntọ lẹ po doto lẹ po lọsu ma ko mọnukunnujẹ apọ̀n po agbasa gbẹtọ tọn po go ganji sọmọ nado na gblọndo tangan de. Etomọṣo, weyọnẹntọ he basi dodinnanu do whẹho lọ ji lẹ sọgan pà linlẹn yetọn lẹ dọ sọgbe hẹ nukunnumọjẹnumẹ yetọn. Di apajlẹ, mẹplọntọ wehọmẹ daho tọn de he nọ plọnnumẹ do agbasakàn lẹ ji na ayinamẹ dọ: “Ayajẹ po todido tintindo po nọ wà dagbe namẹ taun. E nọ zọ́n bọ yè nọ to homẹhunhun ji, bo ma nọ do lẹnpọn sọmọ, podọ to ninọmẹ mọnkọ lẹ mẹ, agbasa mẹtọn nọ to jogún-jogún. Dopo to nuhe mẹlẹ lọsu sọgan wà na yede nado tindo agbasalilo dagbe lẹ mẹ niyẹn.”

Linlẹn ehe sọgan taidi nuyọyọ pete na delẹ to doto, mẹhe nọ gbadopọnna walọyizan gbẹtọvi tọn lẹ po lẹnunnuyọnẹntọ lẹ po mẹ, ṣigba na Biblu plọntọ lẹ, ehe ma yin nuyọyọ de paali. Sọn nudi owhe 3 000 die, Ahọlu Sọlomọni nuyọnẹntọ lọ yin gbigbọdo nado kàn nuhe e lẹn dọmọ: “Amasin dagbe de wẹ ahun he gọ́ na ayajẹ yin, ṣigba, ayiha he jẹflumẹ nọ hẹnmẹ gbọjọ.” (Howhinwhẹn lẹ 17:22) Doayi jlẹkajininọ he sọawuhia tofi go. Wefọ lọ ma dọ dọ ahun he gọ́ na ayajẹ wẹ yin amasin kavi pọngbọ nuhahun lẹpo tọn, kakatimọ e dọ poun dọ “amasin dagbe de” wẹ enẹ yin.

Na nugbo tọn, e sọgbe nado kanse dọ, Eyin amasin wẹ todido yin dai, doto tẹwẹ na gbẹ́ nado kàn ẹn na awutunọ lẹ? Humọ, ale he todido tintindo nọ hẹnwa ma nọte do dagbemẹninọ to agbasa-liho ji.

Nukundido Nudagbe lẹ, Todido, Gọna Ogbẹ̀ Towe

Dodinnanutọ lẹ ko mọdọ mẹhe nọ donukun nudagbe lẹ nọ mọaleyi to aliho susu mẹ, na yé nọ hẹn pọndohlan dagbe go wutu. Yé nọ saba wazọ́n ganji to wehọmẹ, to agbasazọ́n mẹ, podọ etlẹ yin to aihundida lanmẹyiya tọn lẹ whenu. Di apajlẹ, yè basi dodinnanu de to pipli yọnnu he nọ daihun lanmẹyiya tọn lẹ tọn de ṣẹnṣẹn. To tẹnpọn de whenu, anademẹtọ yetọn lẹ basi kandai obá he mẹ dopodopo yetọn nọ hlọnhú jẹ tọn to gigọ́ mẹ. Bọ to otẹn enẹ dopolọ mẹ, dodinnanutọ lọ lẹ na ayidonugo yọnnu ehelẹ bo yí sọwhiwhe do gbeje obá he mẹ yé nọ hẹn todido go jẹ pọ́n. To godo mẹ, yè wá mọdọ nugopipe yọnnu lọ lẹ tọn nado nọ hẹn todido go nọ do obá he mẹ yé sọgan hlọnhú jẹ hia, hugan nugopipe agbasa mẹ tọn he anademẹtọ yetọn lẹ basi kandai dọ yé tindo lẹ. Naegbọn todido do nọ yinuwadomẹji to aliho sinsinyẹn mọnkọ mẹ?

Dogbigbapọnna nuhe nukundido ninọmẹ ylankan lẹ bẹhẹn, ko gọalọ nado mọnukunnujẹ nususu mẹ dogọ. To owhe 1960 lẹ gblamẹ, dodinnanutọ delẹ doayi nuhe yé ma donukun de go to nuyiwa kanlin lẹ tọn mẹ, podọ yé dlẹnalọdo nuyiwa ehe di “awuwiwlena linlẹn nugomape tọn.” Yé sọ mọdọ awugbopo enẹ sọgan gando gbẹtọ lẹ go ga. Di apajlẹ, taidi tẹnpọn de, yè ze gbẹtọ delẹ do awhágbe sinsinyẹn de nù, bo dọna yé dọ yé sọgan tẹnpọn nado doalọtena awhágbe lọ gbọn butọ́n voovo delẹ zínzín to aliho tangan de mẹ dali. Bọ yé ka penugo nado doalọtena ẹn nugbo.

Todin, yè vọ́ tẹnpọn dopolọ basi na pipli devo bosọ biọ nudopolọ to yelọsu si—amọ́ yé zín butọ́n voovo lẹ kaka bọ e ma pà yé. Dile mì gán ko doayi e go, mẹsusu to pipli awetọ ehe mẹ ko wleawuna linlẹn nugomape tọn lẹ. Podọ, yé whleawu taun nado doalọ to adà tẹnpọn lọ tọn he bọdego lẹ mẹ. Yé magbe to yede mẹ dọ nudepope he emi na wà bọdego, na yin osin bado pápá nẹgbé. Etomọṣo, mẹhe to pipli awetọ ehe mẹ bo nọ donukun nudagbe lẹ magbe ma nado wleawuna linlẹn nugomape tọn mọnkọ.

Doto Martin Seligman he doalọ to tẹnpọn tintan whenu tọn enẹlẹ mẹ, wá jẹ dodinnanu basi ji to gigọ́ mẹ do nukundido nudagbe lẹ po nukundido nuylankan lẹ po ji. E yí sọwhiwhe do gbadopọnna aliho nulẹnpọn tọn voovo he mẹhe nọ tindo numọtolanmẹ nugomape tọn lẹ nọ saba wleawuna lẹ. E wá tadona kọ̀n dọ, nulinlẹnpọn do nuylankan he gán wá jọ lẹ ji nọ glọnalinamẹ nado vánkan to gbẹ̀mẹ kavi tlẹ gán hù awàkan namẹ nado yinuwa. To bladopọ mẹ, Seligman dọ gando pọndohlan he mẹhe nọ donukun nuylankan lẹ nọ tindo po kọdetọn he enẹ nọ hẹnwa po go dọmọ: “Dodinnanu he n’bayi na owhe 25, hẹn ẹn họnwun na mi dọ, taidi mẹhe nọ donukun nuylankan lẹ, eyin mí do aṣa lọ nado nọ kudeji dọ mílọsu wẹ ze míde do nuhahun mẹ, dọ ninọmẹ lọ ma to tepọn, podọ dọ e to bibẹpla nuhe mí nọ wà lẹpo, ninọmẹ mítọn nasọ ylanhu lehe e na ko yindo eyin mí ma ko lẹnnupọn to aliho mọnkọ mẹ dai.”

Dile mí dọ do jẹnukọn, tadona he kọ̀n mí wá ehelẹ sọgan taidi nuyọyọ na mẹdelẹ to egbehe, amọ́ Biblu plọntọ lẹ ko nọ sè onú mọnkọ lẹ whẹwhẹ. Doayi nue howhinwhẹn ehe dọ go dọmọ: “Eyin hiẹ gbọjọ to azán ayimajai tọn gbè, huhlọn towe ma na sọtẹ́n.” (Howhinwhẹn lẹ 24:10) Mọwẹ, Biblu dohia gblegede dọ gbigbọjọ, gọna linlẹn agọ̀ lẹ tintindo sọgan zọ́n bọ a ma na do huhlọn nado yinuwa. Ṣigba, etẹwẹ a sọgan wà nado duto ayilinlẹn lọ nado nọ donukun nuylankan lẹ ji, bo ze ayiha do nudagbe lẹ ji bosọ hẹn todido go to gbẹ̀mẹ?

[Yẹdide]

Todido sọgan hẹn ale mayọnjlẹ lẹ wá na we

Ma Nọ Donukun Nuylankan lẹ Blo

NUKUN tẹwẹ a nọ yí do pọ́n awusinyẹnnamẹnu he pehẹ a te lẹ? To egbehe, weyọnẹntọ susu wẹ yise dọ gblọndo he mẹde na na kanbiọ ehe nọ dohia gblegede eyin e nọ donukun dọ ninọmẹ lẹ na dekọtọn do dagbe mẹ kavi ylankan mẹ. Mímẹpo wẹ nọ jiya nuhahun sinsinyẹn lẹ tọn to gbẹ̀mẹ, podọ mẹdelẹ tọn nọ vẹawu taun hú mẹdevo lẹ tọn. Amọ́, naegbọn mẹdelẹ nọ yawu gọjẹ yede mẹ, bo gbẹ́ nọ do huhlọn nado duto nudevo depope ji to whenue yé ko pehẹ awusinyẹnnamẹnu lẹ godo, bọ mẹdevo lẹ ka nọ hònúpla eyin yé pehẹ nuhahun he ma tlẹ sọtẹ́n lẹ?

Di apajlẹ, mí ni dọ dọ a to agbasazọ́n de dín. Azọ́nwhé de ylọ we bo dọhodopọ hẹ we, amọ́ bo masọ wá yí we ba. To nujijọ ehe godo, linlẹn tẹlẹ wẹ a na tindo? A sọgan jẹ linlẹn ji dọ hiẹ lọsu gbọ́n wẹ azọ́nwhé lọ ma yiwanna, dọ a ma na mọ azọ́n gbede, bo tlẹ gán dọna dewe dọ, ‘Mẹde ma ja yẹn nkọ yí do azọ́nmẹ gbé. Yẹn uwọ ma gán mọ azọ́n gbede.’ Kavi dehe sọ ylan hugan wẹ yindọ, nuhahun ehe sọgan hẹn we nado nọ tindo linlẹn agọ̀ gando adà gbẹzan towe tọn lẹpo go, bo nọ lẹndọ ‘N’ma gán yinukọn gbede to ogbẹ̀ ṣie mẹ. N’ma yin nude-wanú na mẹde.’ To ninọmẹ dopodopo mẹ, linlẹn mọnkọ lẹ tintindo nọ dohia tlọlọ dọ mẹde nọ donukun nuylankan lẹ.

Nọavùnte Sọta Ayilinlẹn lọ Nado Nọ Donukun Nuylankan Lẹ

Nawẹ a gán duto ayilinlẹn agọ̀ mọnkọ lẹ ji gbọn? Onú tintan he a dona wà wẹ pinplọn nado nọ doayi linlẹn agọ̀ mọnkọ lẹ go. Onú awetọ wẹ nado hoavùn sọta yé. Tẹnpọn nado lẹnnupọndo whẹwhinwhẹ́n devo he sọgbe hẹ lẹnpọn dagbe lẹ ji na nuhahun lọ. Di apajlẹ, be nugbo wẹ dọ azọ́nwhé lọ ma kẹalọyi we na e ma yọnbasi dọ a ni mọ azọ́n gbede wutu wẹ ya? Kavi be e sọgan ko yindọ mẹhe tindo azọ́nyinyọnẹn devo delẹ dín wẹ azọ́nmẹyimẹdotọ lọ te poun wutu wẹ ya?

Nulinlẹnpọn do whẹwhinwhẹ́n tangan lẹ ji na zọ́n bọ a na mọdọ linlẹn he a to awuwlena gando ninọmẹ lọ go lẹ ma sọgbe bosọ zẹ̀pá. Be nugbo lọ dọ azọ́nwhé de gbẹ́ na yí we, dohia dọ a ma gán do kosọ azọ́n tọn gbede wẹ ya?; kavi be a gán lẹnnupọndo adà gbẹzan towe tọn devo he mẹ a to kọdetọn dagbe tindo te lẹ ji, taidi yanwle gbigbọmẹ tọn towe lẹ, haṣinṣan he a tindo hẹ whẹndo towe kavi họntọn towe lẹ ya? Plọn nado nọ gbẹ́ ayilinlẹn he nọ hẹn sọgodo towe dózin lẹ dai, na yé gán zọ́n bọ a na nọ lẹndọ ylankan mẹ janwẹ nuhe a wà lẹpo na tọ́nkọ do.” Nado dọ hójọhó, be a gán sọalọakọ́n nugbonugbo dọ emi ma na mọ azọ́nwa gbede ya? Nususu wẹ a gán wà nado duto pọndohlan agọ̀ tintindo ji.

Nọ Tindo Linlẹn He Sọgbe lẹ Gando Yanwle Towe lẹ Go

To owhe agọe tọn lẹ mẹ, zẹẹmẹ he dodinnanutọ lẹ basi gando todido go fọnjlodotenamẹ taun, etomọṣo e gbẹ́ pò pẹẹde nido pé. Yé dọ dọ todido zẹẹmẹdo nujikudo tintindo dọ a gán jẹ yanwle towe lẹ kọ̀n. Dile hosọ he bọdego na dohia do, na nugbo tọn, todido bẹ nususu hẹn humọ, etomọṣo zẹẹmẹ ehe taidi nuhe gọalọ to aliho delẹ mẹ. Nulinlẹnpọn do zẹẹmẹ todido tọn ehe ji sọgan gọalọna mí nado wleawuna linlẹn he sọgbe lẹ gando yanwle mítọn lẹ go.

Nado kudeji dọ mí gán jẹ yanwle mítọn lẹ kọ̀n to sọgodo, mí dona ko do aṣa lọ nado nọ ze yanwle lẹ dai bosọ nọ saba jẹ yé kọ̀n. Eyin a mọdọ a ma do aṣa mọnkọ, e sọgan yin alenu nado lẹnnupọn sisosiso do yanwle he a to zizedonukọnna dewe lẹ ji. Jẹnukọn whẹ́, be a ka do yanwle lẹ ya? E bọawu taun nado jo míde na nuwiwa egbesọ tọn lẹ po tukla gbẹ̀mẹ tọn lẹ po, sọmọ bọ mí ma na yiagbọji bo lẹnnupọndo nue mí jlo na wà to gbẹ̀mẹ nugbonugbo lẹ ji, yèdọ nue yin nujọnu hugan na mí lẹ. Na nuhe dù nunọwhinnusẹ́n dagbedagbe ehe, he gando nuhe yin nujọnu lẹ zizedo otẹn tintan mẹ go, mí mọdọ Biblu ko na ayinamẹ sọn ojlẹ dindẹn die dọmọ: “[Mì] mọdona nuhe yin nujọnu hugan lẹ.”—Filipinu lẹ 1:10.

Eyin mí ko yọ́n nuhe dona tin to otẹn tintan mẹ na mí lẹ, e nọ bọawu dogọ nado ze yanwle tangan delẹ dai to adà gbẹzan mítọn tọn voovo lẹ mẹ, taidi to whẹho gbigbọmẹ tọn lẹ, whẹndo mẹ tọn, po whẹho paa devo lẹ po mẹ. Ṣigba, nujọnu wẹ e yin ma nado nọ ze yanwle susu zẹjlẹgo donukọnna míde to bẹjẹeji, podọ yanwle he mí de lẹ dona yin dehe kọ̀n mí yọnẹn dọ mí gán yawu jẹ lẹ. Yanwle he kọ̀n e vẹawu nado jẹ de, sọgan hẹn mí gbọjọ, bọ mí tlẹ gán hònúpla. Enẹwutu, e nọ saba yọ́n nado má yanwle daho he na yí ojlẹ susu to mí si lẹ do kleunkleun bo nọ jẹ yé kọ̀n vudevude.

“Eyin yè do ojlo na nude, wiwà ẹ ma nọ pẹnagbànmẹ.” Nuhe oló hohowhenu tọn de dọ niyẹn, podọ e yọnbasi dọ nugbo to nuhe e dọ mẹ. Eyin mí tindo yanwle tangan lẹ to ayiha mẹ, e nọ biọ dọ mí tindo ojlo bosọ magbe nado dovivẹnu bo jẹ yé kọ̀n. Mí sọgan hẹn gbemima mítọn jideji gbọn nulinlẹnpọn do nujọnu-yinyin yanwle mítọn lẹ tọn po ale he mí na mọyi eyin mí jẹ yé kọ̀n lẹ po ji dali. Na nugbo tọn, mí na pehẹ aliglọnnamẹnu lẹ, amọ́ mí dona nọ pọ́n yé hlan di avùnnukundiọsọmẹnu he ji yè gán dù te lẹ, kakati nado nọ lẹndọ wagbọn de ma tin.

Humọ, mí sọ dona nọ lẹnnupọndo aliho yọ́n-na-yizan he mẹ mí sọgan jẹ yanwle mítọn lẹ kọ̀n te lẹ ji. Mẹplọntọ C. R. Snyder he basi dodinnanu susu do nujọnu-yinyin todido tọn ji, na ayinamẹ dọ, nado jẹ yanwle tangan de kọ̀n yè dona lẹnnupọndo aliho voovo lẹ ji. Gbọnmọ dali, whenue ali de sú, mí sọgan tẹ́n awetọ, atọ̀ntọ, po mọmọ po sọyi pọ́n.

Snyder sọ na ayinamẹ dọ yè dona plọn nado yọ́n whenue e jẹ dọ yè ni jo yanwle de do bo doafọna devo. Eyin yanwle de kọ̀n jijẹ glo pete, bọ mí yí enẹ do dó magbọjẹ na míde, mí na gbọjọ. To alọ devo mẹ, eyin mí jo yanwle enẹ do, bo doafọna devo he sọgbe hẹ lẹnpọn dagbe, ehe na zọ́n bọ mí na gbẹ́ to nukundo nudagbe lẹ.

Biblu bẹ apajlẹ ojlofọndotenamẹ tọn de hẹn gando whẹho ehe go. Ahọlu Davidi ylọ yanwle he e tindo nado gbá tẹmpli de na Jehovah Jiwheyẹwhe etọn dọ nujọnu. Amọ́, Jiwheyẹwhe dọna Davidi dọ visunnu etọn Sọlomọni wẹ na mọ lẹblanulọkẹyi enẹ yí, e ma yin ewọ. Kakati Davidi ni sẹ̀ ede wún kavi tẹnpọn nado wà ojlo etọn mahopọnna dọ Jiwheyẹwhe jẹagọdo, Davidi ze yanwle devo lẹ dai. E wá nuhe go e pé lẹpo nado sẹ̀ akuẹ do bosọ bẹ nuyizan susu pli, ehe sin hudo visunnu etọn na tindo nado wà azọ́n lọ dotana.—1 Ahọlu lẹ 8:17-19; 1 Otànnugbo lẹ 29:3-7.

Eyin mí tlẹ penugo bo wleawuna todido jẹ obá de mẹ, gbọn duduto ayilinlẹn lọ nado nọ donukun nuylankan lẹ ji, awuwiwlena pọndohlan dagbe, po linlẹn dagbe lẹ tintindo gando yanwle mítọn lẹ go po dali, mí gán gbẹ́ nọ wá mọdọ mí do hudo todido tọn dogọ. Etẹwutu? Nugbo lọ wẹ yindọ to aihọn ehe mẹ, ninọmẹ he nọ zẹ̀ huhlọn gbẹtọ tọn go pete lẹ wẹ nọ saba hò todido mítọn yí. Po nuhahun sinsinyẹn he gbẹtọvi lẹ to pipehẹ lẹ po, yèdọ ohẹ́n, awhàn, whẹdida mawadodo, gọna azọ̀n po okú po he fọ́n bo to núgbà—nawẹ e yọnbasi dọ mí ni hẹn todido go gbọn?

[Yẹdide]

Eyin a to azọ́n dín bọ azọ́nwhé de ma yí we, be a nọ lẹndọ a ma gán mọ azọ́n gbede wẹ ya?

[Yẹdide]

Ahọlu Davidi diọalọ bo doafọna yanwle devo lẹ

Fie Wẹ A Gán Mọ Todido Nujọnu Tọn Te?

MÍ NI dọ dọ alọkọ-gàn towe nọte bo gbẹ́ azọ́n pete. A jlo na vọ́ ẹ jlado, podọ aliho susu lẹ wẹ yin zizedonukọnna we. Azọ́nwhé alọkọ-gàn jijlado tọn voovo lẹ nọ to ajọjla do we mapote, bọ yemẹpo nọ to jide na we, podọ nue delẹ to yé mẹ dọna we lẹ nọ sọta yede. Ṣigba, etẹ a na wà eyin a wá sè dọ kọmẹnu towe de wẹ bayi alọkọ-gàn vonọtaun enẹ sọn owhe susu lẹ die? Humọ, a sọ sè dọ e jlo na vọ́ alọkọ-gàn lọ jlado na we, ma yí flán dopo. Nudide he a na bayi ko họnwun, kavi?

Todin, mí ni dọ dọ alọkọ-gàn enẹ nọtena nugopipe towe nado nọ hẹn todido go. Eyin a mọdọ todido towe jẹ didepo ji—dile e yindo na mẹsusu to ojlẹ awusinyẹn tọn ehelẹ mẹ—fie wẹ a na lẹhlan nado mọ alọgọ? Mẹsusu wẹ sọgan sọalọakọ́n nado didẹ nuhahun towe, ṣigba aliho susu he yé zedonukọnna we lẹ sọgan sọta yede bosọ hẹn we biọ bẹwlu mẹ. Enẹwutu, be e ma na yọ́n hugan dọ a ni lẹhlan Mẹhe dá gbẹtọvi lẹ bo na yé nugopipe lọ sọn dowhenu nado nọ hẹn todido go ya? Biblu dọ dọ “ewọ ma dẹn do dopodopo mítọn” bosọ jlo vẹkuvẹku nado gọalọna we.—Owalọ lẹ 17:27; 1 Pita 5:7.

Zẹẹmẹ Todido Tọn He Siso Taun De

Zẹẹmẹ he Biblu basi do todido ji gbloada taun bosọ siso hugan dehe doto lẹ, lẹnunnuyọnẹntọ lẹ po mẹhe nọ gbadopọnna walọyizan gbẹtọvi tọn lẹ po nọ saba yizan to egbehe. Hogbe dowhenu tọn Biblu tọn lẹ he yin lilẹdo “todido” nọ zẹẹmẹdo nado yí jejejininọ do nọtepọn nude kavi nado donukun nudagbe de. To paa mẹ, todido nọ bẹ adà tangan awe hẹn. Tintan wẹ ojlo tintindo na nudagbe de, podọ awetọ wẹ dodonu de nado kudeji dọ nudagbe de na wá aimẹ. Todido he Biblu namẹ ma yin odlọ kúkú do nudagbe de ji poun gba. Kakatimọ, e tindo dodonu dolido de bo sinai do nugbo po kunnudenu lẹ po ji.

Po ehe po, todido sọgan yin yiyijlẹdo yise go, bo dona sinai do kunnudenu lẹ ji, e ma yin do wunvi ji. (Heblu lẹ 11:1) Etomọṣo, Biblu dohia dọ vogbingbọn tin to yise po todido po ṣẹnṣẹn.—1 Kọlintinu lẹ 13:13.

Di apajlẹ: Eyin a biọ alọgọ họntọn vivẹ́ towe de tọn, a sọgan kudeji dọ ewọ na wá gọalọna we. Todido towe enẹ sinai do dodonu de ji, na a dejido họntọn towe go wutu—a yọ́n ewọ ganji, podọ a ko mọ lehe e nọ do homẹdagbe po alọtútlú po hia do. Mọdopolọ, yise nọ biọ dọ yè ni deji mlẹnmlẹn do Jiwheyẹwhe go. Enẹwutu, yise towe po todido towe po tindo kanṣiṣa pẹkipẹki de, bo nọ wazọ́n dopọ, amọ́ adà voovo wẹ yé nọ yiwà. Nawẹ a sọgan tindo todido mọnkọ to Jiwheyẹwhe mẹ gbọn?

Dodonu He Ji Todido Nọ Sinai Do

Jiwheyẹwhe wẹ yin asisa todido nujọnu tọn lọ tọn. To ojlẹ he mẹ Biblu yin kinkan te lẹ, Jehovah yin yiylọdọ “todido Islaeli tọn.” (Jelemia 14:8) Ewọ dè wẹ todido dolido depope he omẹ etọn lẹ tindo nọ wá sọn; gbọnmọ dali ewọ wẹ todido yetọn. Todido enẹ ma yin ojlo tata tintindo na nudagbe de poun. Jiwheyẹwhe na yé dodonu dolido de nado tindo todido. To owhe kanweko susu lẹ gblamẹ, dile e to nuyiwa hẹ yé, e hẹn opagbe he e do na yé lẹpo di. Nukọntọ Islaelivi lẹ tọn Jọṣua dọna akọta lọ dọmọ: “Mìlọsu yọnẹn [ganji] dọ opagbe dopo ma gboawupo to opagbe dagbe he Jehovah Jiwheyẹwhe mìtọn ko do na mì lẹpo mẹ.”—Jọṣua 23:14.

To owhe fọtọ́n susu godo, opagbe he ewọ do lẹ gbẹ́ to hẹndi mọ. Biblu bẹ opagbe Jiwheyẹwhe tọn ayidego tọn susu hẹn, gọna lehe yé mọ hẹndi po gbesisọ po do. Opagbe dọdai tọn etọn lẹ nọ do jide taun, sọmọ bọ to whedelẹnu aliho he mẹ yé yin kinkan te, tlẹ nọ hẹnmẹ lẹndọ dọdai lọ lẹ ko mọ hẹndi to ojlẹ he mẹ yé yin didọ te wẹ nkọ.

Enẹ wẹ zọ́n bọ mí gán dọ dọ Biblu yin owe todido tọn de. Dile a to dogbapọnna kandai lehe Jiwheyẹwhe yinuwa hẹ gbẹtọvi lẹ do tọn, a na tindo whẹwhinwhẹ́n susu dogọ nado nọ ze todido towe do ewọ mẹ. Apọsteli Paulu wlan dọmọ: “Nuhe ko yin kinkandai jẹnukọn lẹpo yin kinkandai na oplọn mítọn, na míwlẹ nido sọgan tindo todido gbọn akọndonanu mítọn gblamẹ podọ gbọn homẹmimiọn sọn Owe-wiwe lẹ mẹ gblamẹ.”—Lomunu lẹ 15:4.

Todido Tẹwẹ Jiwheyẹwhe Na Mí?

Whetẹnu wẹ mí nọ do hudo todido tọn te hugan? Be e ma yin whenue mí pannukọn okú wẹ ya? Amọ́ na mẹsusu, ninọmẹ mọnkọ lẹ mẹ pẹẹ—di apajlẹ, to whenue mẹyiwanna yetọn de yin matintọ—wẹ e nọ taidi na yé te dọ todido de masọ pò ba. Nado dọ hójọhó, etẹwẹ gán sọ hò todido mẹtọn yí sọ okú? Mímẹpo gbéyàn wẹ e te klinkán-klinkán. E yá wẹo kavi e dẹn wẹo, alọ etọn na plá mí, bọ mí ma gán yí míde sọn e si. Abajọ Biblu do ylọ okú dọ “kẹntọ godo tọn.”—1 Kọlintinu lẹ 15:26.

Ṣigba todin, nawẹ mí sọgan mọ todido yí gbọn eyin omẹ mítọn de kú? Na nugbo tọn, wefọ Biblu tọn he ylọ okú dọ kẹntọ de, sọ yidogọ dọ mẹgbeyantọ ehe na yin “hinhẹn zun ovọ́.” Jehovah Jiwheyẹwhe do huhlọn hú okú. E ko do ehe hia gblegede to nujijọ susu whenu. Gbọnna? Gbọn oṣiọ lẹ finfọnsọnku dali. Biblu basi zẹẹmẹ nujijọ voovo ṣinẹnẹ delẹ tọn he whenu Jiwheyẹwhe yí huhlọn etọn zan te nado hẹn mẹhe kú delẹ gọwá ogbẹ̀.

To nujijọ ayidego tọn de whenu, Jehovah na huhlọn Visunnu etọn Jesu nado fọ́n họntọn vivẹ́ etọn Lazalọsi sọnku, yèdọ mẹhe kú e ko yì azán ẹnẹ. Jesu ma wà ehe to nuglọ, amọ́ to gbangba klòlò, to nukun gbẹtọgun daho de tọn mẹ.—Johanu 11:38-48, 53; 12:9, 10.

A sọgan kanse dewe dọ, ‘Naegbọn omẹ enẹlẹ do yin finfọnsọnku? Be yé masọ wá poyọnho bo vọ́ kú ba wẹ ya?’ Gbau. Amọ́, na kandai fọnsọnku tọn dejido ehe nkọ lẹ tin-to-aimẹ wutu, e ma yin dọ e na nọ jlo mí poun dọ mẹyiwanna mítọn he ko kú lẹ ni gọwá nọgbẹ̀ kẹdẹ wẹ gba; kakatimọ mí sọ tindo whẹwhinwhẹ́n dolido nado kudeji dọ onú na wá yinmọ. To hogbe devo mẹ, mí tindo todido mlẹnmlẹn.

Jesu dọmọ: “Yẹn wẹ fọnsọnku po ogbẹ̀ po.” (Johanu 11:25) Ewọ wẹ Jehovah na na huhlọn nado fọ́n oṣiọ lẹ sọnku to aigba lọ blebu ji. Jesu dọmọ: “Ojlẹ lọ ja, to ehe mẹ mẹhe to yọdò oflin tọn lẹ mẹ lẹpo na sè ogbè [Klisti tọn] bo tọ́njẹgbonu.” (Johanu 5:28, 29) Mọwẹ, nukundido tin dọ mẹhe to amlọndọ to yọdò mẹ lẹpo na yin finfọnsọnku nado nọgbẹ̀ to paladisi mẹ to aigba ji.

Yẹwhegán Isaia basi zẹẹmẹ fọnsọnku tọn to aliho he whànmẹ ehe mẹ: “Oṣiọ towe lẹ na nọ ogbẹ̀, gọna oṣiọ ṣie lẹ yé na fọ́n. Mì fọ́n, na mì ni jihàn, mì mẹhe tin to kọ́gudu mẹ lẹ: na ahun towe taidi ahun omá tọn, aigba nasọ họ̀n oṣiọ lẹ jẹgbonu.”—Isaia 26:19, Biblu Gun-Alada.

Be enẹ ma miọnhomẹnamẹ taun ya? Oṣiọ lẹ tin to ninọmẹ hihọ́ tọn he pọnte taun de mẹ, taidi viyẹyẹ de he yin hihọ́-basina do adọ̀ onọ̀ etọn tọn mẹ. Na nugbo tọn, mẹhe to gbigbọjẹ to yọdò mẹ lẹ tin to hihọ́ glọ to aliho pipé de mẹ, na yé na gbọṣi oflin Jiwheyẹwhe Ganhunupotọ lọ tọn mẹ bọ ewọ ma gán wọnji yé go gbede. (Luku 20:37, 38) Podọ to madẹnmẹ yé na yin hinhẹngọwa ogbẹ̀ bọ mí na dokuavọna yé wá aihọn he gọ́ na ayajẹ po jijọho po de mẹ, kẹdẹdile whẹndo owanyinọ de he to nukundo viyẹyẹ de nọ yí ayajẹ do dokuavọna ẹn do! Enẹwutu, mí sọgan hẹn todido go etlẹ yin whenue mẹvivẹ mítọn de kú.

Dagbe He Todido Sọgan Wà Na We

Paulu plọn mí nususu gando nujọnu-yinyin todido tọn go. E yí todido jlẹdo ogangbakun go, yèdọ adà titengbe gbaja gbigbọmẹ tọn lọ tọn de. (1 Tẹsalonikanu lẹ 5:8) Naegbọn e do basi nuyijlẹdonugo enẹ? Na nugbo tọn, to hohowhenu awhànfuntọ de nọ ṣinyọ́n gbakun he yè yí sekan titli kavi ayú do bayi de do ota bo nọ wá ṣinyọ́n ogangbakun de deji whẹpo do yì awhàngbenu. Ogangbakun ehe na zọ́n bọ nudepope he yè lì do ota na awhànfuntọ lọ nọ hò ogangbakun lọ bo nọ flẹ, kakati nado gbleawuna ẹn sinsinyẹn. Etẹ na plọnmẹ wẹ Paulu te taun? Kẹdẹdile ogangbakun de nọ basi hihọ́na ota mẹtọn do, mọdopolọ wẹ todido nọ họ́ ayiha mítọn po nugopipe nulẹnpọn tọn mítọn lẹ po do niyẹn. Eyin a tindo todido dolido to lẹndai Jiwheyẹwhe tọn lẹ mẹ, ayiha towe ma na gbàdo na obu po flumẹjijẹ po wutu, to whenue a pannukọn whlepọn lẹ. Mẹnu to mí mẹ wẹ ma do hudo ogangbakun ehe tọn?

Paulu basi nuyijlẹdonugo he whànmẹ devo gando todido he tin to kọndopọ mẹ hẹ ojlo Jiwheyẹwhe tọn go. E wlan dọmọ: “Todido . . . ehe tin taidi húnsingàn de na alindọn mítọn, bo yin nujikudo tọn bosọ lodo.” (Heblu lẹ 6:19) Na whlasusu wẹ ohún ko siọ Paulu bọ e sọ luntọ́n wutu, e yọnẹn dọ nujọnu taun wẹ húnsingàn de yin. Whenue tọjihun-kùntọ lẹ pehẹ yujẹhọn sinsinyẹn de, yé nọ saba yìn húnsingàn yetọn do otọ̀ mẹ. Eyin e jẹ hùzànmẹ bo hẹnai ganji, e yọnbasi dọ tọjihun lọ ni zlẹ́ yujẹhọn lọ tọ́n matin awugble depope, kakati nado yin dindọn yì agé bo gbà do osé lẹ go.

To aliho dopolọ mẹ, eyin todido mítọn to opagbe Jiwheyẹwhe tọn lẹ mẹ yin “nujikudo tọn bosọ lodo,” be e dohia dọ mí do todido he gán hẹn mí dote nado zlẹ́ ojlẹ awusinyẹn tọn he taidi yujẹhọn ehelẹ tọ́n matin awugble depope. Jehovah dopagbe dọ to madẹnmẹ ojlẹ de na wá bọ gbẹtọvi lẹ ma nasọ jiya awhàn, sẹ́nhẹngba, awubla, kavi etlẹ yin okú tọn ba. (Pọ́n apotin he tin to weda 10tọ ji.) Todido enẹ go titẹdo sọgan gọalọna mí nado lùn ninọmẹ sinsinyẹn lẹ tọ́n awuyẹyẹ-afọyẹyẹ, bosọ whàn mí nado nọgbẹ̀ sọgbe hẹ nujinọtedo Jiwheyẹwhe tọn lẹ podọ nado dapana pọndohlan ylankan po walọ gblezọn he gbayipe to aihọn lọ mẹ to egbehe lẹ po.

Todido he Jehovah nọ namẹ gán hẹn ale wá na hiẹ lọsu. E jlo dọ a ni duvivi ogbẹ̀ tọn sọgbe hẹ lẹndai etọn. Ojlo etọn wẹ yindọ “gbẹtọ wunmẹ lẹpo ni yin whinwhlẹngán.” Nawẹ enẹ gán yọnbasi gbọn? Jẹnukọn whẹ́, gbẹtọ lẹpo dona “wá oyọnẹn he pegan nugbo tọn kọ̀n.” (1 Timoti 2:4) Zinjẹgbonutọ linlinwe ehe tọn lẹ to tulina we nado dovivẹnu bo tindo oyọnẹn he nọ namẹ ogbẹ̀ enẹ, he sinai do nugbo he to Ohó Jiwheyẹwhe tọn mẹ ji. Enẹwutu, todido he Jiwheyẹwhe na na we ma gán yin yiyijlẹdo todido devo depope he aihọn ehe sọgan zedonukọnna we go.

Po todido ehe po, e ma biọ dọ a ni nọ do linlẹn nugomape tọn, na Jiwheyẹwhe sọgan na we huhlọn he sin hudo a do nado jẹ yanwle towe he sọgbe hẹ ojlo etọn lẹ kọ̀n. (2 Kọlintinu lẹ 4:7; Filipinu lẹ 4:13) Be e ma yin todido he sin hudo a do nkọ niyẹn ya? Enẹwutu, eyin a ma tindo todido sọmọ, bo to dindin na mọyi, a hanú blo. Todido gbẹ́ tin. Podọ, a gán mọ ẹn yí!

[Apotin/Yẹdide]

Nuhewutu Mí Nọ Hẹn Todido Go Lẹ

Linlẹn Owe-wiwe tọn ehelẹ sọgan gọalọna we nado hẹn todido towe lodo:

◼ Jiwheyẹwhe dopagbe sọgodo ayajẹnọ de tọn.

Ohó etọn dọ dọ aigba blebu na wá lẹzun paladisi de he ji gbẹtọvi lẹ na duvivi ayajẹ po pọninọ po tọn te.—Salmu lẹ 37:11, 29; Isaia 25:8; Osọhia 21:3, 4.

◼ Jiwheyẹwhe ma gán dolalo.

Ewọ gbẹwanna lalodido wunmẹ lẹpo. Jehovah yin omẹ wiwe-ṣeke de, enẹwutu e glo pete dọ ewọ ni dolalo.—Howhinwhẹn lẹ 6:16-19; Isaia 6:2, 3; Titu 1:2; Heblu lẹ 6:18.

◼ Jiwheyẹwhe tindo huhlọn madodogbó.

Jehovah kẹdẹ wẹ yin ganhunupotọ. Nudepope ma tin to wẹkẹ lọ mẹ he gán doalọtena ẹn nado hẹn opagbe etọn lẹ di.—Eksọdusi 15:11; Isaia 40:25, 26.

◼ Jiwheyẹwhe jlo dọ a ni nọgbẹ̀ kakadoi.

​—Johanu 3:16; 1 Timoti 2:3, 4.

◼ Jiwheyẹwhe nọ tindo pọndohlan dagbe gando mí go.

Ewọ de ma nado nọ ze ayiha do nuṣiwa po awugbopo mítọn lẹ po ji, amọ́ do jẹhẹnu dagbe po vivẹnudido mítọn lẹ po ji. (Salmu lẹ 103:12-14; 130:3; Heblu lẹ 6:10) E nọ donukun dọ mí na wá nudagbe lẹ, bọ homẹ etọn sọ nọ hùn eyin mí wàmọ.—Howhinwhẹn lẹ 27:11.

◼ Jiwheyẹwhe dopà dọ emi na gọalọna we nado jẹ yanwle towe he sọgbe hẹ ojlo etọn lẹ kọ̀n.

Devizọnwatọ etọn lẹ ma dona nọ mọdọ emi ma penugo. Jiwheyẹwhe nọ gbọn alọtútlú dali na mí gbigbọ wiwe etọn, yèdọ huhlọn daho hugan he tin lọ, nado gọalọna mí.—Filipinu lẹ 4:13.

◼ Todido to Jiwheyẹwhe mẹ ma nọ hẹnmẹ jẹflumẹ gbede.

A sọgan ganjẹ Jiwheyẹwhe go bo deji mlẹnmlẹn, na ewọ ma na dowinyan we pọ́n gbede.—Salmu lẹ 25:3.

[Yẹdide]

Kẹdẹdile ogangbakun nọ basi hihọ́na ota do, mọ wẹ todido nọ basi hihọ́na ayiha mítọn do niyẹn

[Yẹdide]

Taidi húnsingàn de, todido he sinai do dodonu nujọnu tọn de ji sọgan hẹn mí dote

[Asisa Nudọnamẹ lẹ Tọn]

Gbọn alọkẹyi René Seindal/Su concessione del Museo Archeologico Regionale A. Salinas di Palermo tọn dali