Zẹ́nkla Hohowhenu Tọn lẹ Nọgodona Kandai Biblu Tọn — WESẸDOTẸN INTẸNẸT JI TỌN Watchtower Tọn

Zẹ́nkla Hohowhenu Tọn lẹ Nọgodona Kandai Biblu Tọn

BIBLU yin Ohó gbọdo Jiwheyẹwhe tọn. (2 Timoti 3:16) Nuhe e dọ gando gbẹtọ lẹ, nọtẹn lẹ, gọna ninọmẹ sinsẹ̀n po tonudidọ ojlẹ hohowhenu tọn lẹ po go sọgbe tlala. Na jide tọn, gbesisọ-yinyin Owe-wiwe tọn ma sinai do dodinnanu dòkunkun tọn lẹ ji gba, dile etlẹ yindọ nuhe yin mimọ lẹ nọ nọgodona kavi tá hinhọ́n do nukunnumọjẹnumẹ mítọn ji gando kandai Biblu tọn go.

Suhugan nuhe dodinnanutọ dòkuntọ lẹ mọ to whenuena yé to nọtẹn hohowhenu tọn lẹ kùn wẹ zẹ́nkla kavi okòzẹ́n gbigbà lẹ. Okòzẹ́n lẹ nọ yin yiyizan taidi nuyizan nukinkan tọn he pọ̀kuẹ to fisusu to otò he lẹdo Islaeli hohowhenu tọn mẹ lẹ, gọna Egipti po Mẹsopotamia po. Zẹ́nkla nọ yin yiyizan taidi nuhe ji gbemima kavi kandai ajọwiwa tọn lẹ, nusisà, po mọmọ po sọyi nọ yin kinkàn do, kẹdẹdile wema lẹ nọ yin yiyizan do to egbehe. To paa mẹ, wesin nọ yin yiyizan nado kannu do zẹ́nkla ji podọ nukinkan lọ lẹ sọgan yin hogbe dopo poun kavi hogbe susu he tin to ohù ji debọdo-dego lẹ.

Whenuho-kàntọ dòkuntọ lẹ to Islaeli ko kùn zẹ́nkla susu he ko tin sọn ojlẹ Biblu tọn lẹ mẹ tọ́n. Bẹplidopọ zẹ́nkla tọn atọ̀n he ko tin sọn owhe kanweko ṣinawetọ po ṣinatọ̀ntọ J.W.M. po mẹ lẹ fọnjlodotenamẹ taun na yé nọgodona zẹẹmẹ gigọ́ susu do nudọnamẹ whenuho tọn he tin to Biblu mẹ lẹ ji. Yé wẹ zẹ́nkla Samalia, zẹ́nkla Aladi po zẹ́nkla Lakiṣi po tọn. Mì gbọ mí ni yí sọwhiwhe do gbadopọnna dopodopo bẹplidopọ zẹ́nkla tọn ehelẹ.

Zẹ́nkla Samalia Tọn

Samalia wẹ yin tatọ́-tònọ ahọluduta whẹndo-ao agewaji Islaeli tọn kakajẹ whenuena Assilianu lẹ gbawhàn tòdaho lọ tọn to 740 J.W.M. 1 Ahọlu lẹ 16:23, 24 dọ gando bẹjẹeji Samalia tọn go dọmọ: “To owhe gbàn-nukun-dopotọ Asa ahọlu Juda tọn tọn mẹ [to 947 J.W.M.], wẹ Omli ṣẹ nado duahọlu to Islaeli ji . . . E sọ họ̀ okọ́ta Samalia Ṣẹmeli tọn na talẹnti awe fataka tọn; e sọ do otò do okọ́ta lọ ji, bosọ yí oyín . . . Samalia, do ylọ tòdaho he e do lọ.” Tòdaho lọ gbẹ́ pò to aimẹ to ojlẹ Lomunu lẹ tọn mẹ, to whenuena oyín etọn yin didiọ zun Sébaste. Tòdaho lọ wá busẹ sọn aimẹ to godo mẹ to owhe kanweko ṣidopotọ W.M.

To dodinnanu dòkunkun tọn de whenu to Samalia hohowhenu tọn to 1910, pipli whenuho-kàntọ dòkunkun tọn de mọ zẹ́nkla delẹ, he yé dohia dọ e ko tin sọn owhe kanweko ṣinatọ̀ntọ J.W.M. Nukinkan he tin to zẹ́nkla lọ lẹ ji bẹ kandai amì po ovẹn he nọ yin bibẹ wá Samalia sọn otò he tin to lẹdo etọn mẹ lẹ po hẹn. Owe lọ Ancient Inscriptions—Voices From the Biblical World basi zẹẹmẹ do nuhe yin mimọ lọ lẹ ji dọmọ: “Zẹ́nkla 63 he yin mimọ to 1910 lẹ . . . [yin] pinpọnhlan po gbesisọ po taidi dopo to pipli nukinkan titengbe hugan lẹ mẹ he pò to aimẹ sọn ojlẹ Islaeli hohowhenu tọn mẹ. Nukinkan titengbe ehelẹ ma wá sọn nuhe zẹ́nkla Samalia tọn bẹhẹn lẹ mẹ gba . . . ṣigba kakatimọ sọn todohukanji gbloada oyín Islaelivi dopodopo tọn, oyín whẹndo yetọn tọn po lẹdo he mẹ yé wá sọn po tọn lẹ mẹ.” Nawẹ yinkọ ehelẹ nọgodona zẹẹmẹ gigọ́ kandai Biblu tọn lẹ tọn gbọn?

Whenuena Islaelivi lẹ gbawhàn Aigba Pagbe tọn lọ bo má ẹn na akọ̀ dopodopo, aigba Samalia tọn tin to lẹdo he yin nina akọ̀ Manassẹ tọn mẹ. Sọgbe hẹ Jọṣua 17:1-6, whẹndo ao sọn Manassẹ mẹ, gbọn ovivi etọn Giliadi gblamẹ, yin nina aigba to lẹdo ehe mẹ. Yé wẹ Abiezeli, Heleki, Azlieli, Ṣẹkẹmi po Ṣẹmida po. Visunnu ṣidopotọ, Hefeli, ma tindo ovivi sunnu ṣigba e tindo ovivi yọnnu atọ́n—yèdọ Mala, Noa, Hagla, Milka, po Tilza po—podọ dopodopo yetọn mọ aigba de yí.—Osọha lẹ 27:1-7.

Zẹ́nkla Samalia tọn bẹ ṣinawe to oyín whẹndo ehelẹ tọn mẹ hẹn—yinkọ visunnu atọ́n Giliadi tọn lẹ gọna yinkọ ovivi yọnnu Hefeli tọn awe, yèdọ Hagla po Noa po. “Oyín whẹndo tọn he tin to Zẹ́nkla Samalia tọn ji lẹ wleawuna zẹẹmẹ yinukọn dogọ do Biblu ji to whẹndo Manassẹ tọn po aigba he ji Biblu dọ dọ yé sawhé do lẹ po ṣẹnṣẹn,” wẹ owe lọ NIV Archaeological Study Bible dọ. Gbọnmọ dali, zẹ́nkla ehelẹ do nugbo-yinyin whenuho dowhenu whẹndo Islaeli tọn dile e yin zẹẹmẹ basina to Biblu mẹ do hia.

E taidi dọ zẹ́nkla Samalia tọn lọsu nọgodona ninọmẹ sinsẹ̀n-bibasi Islaelivi lẹ tọn dile e yin zẹẹmẹ basina do to Biblu mẹ. To ojlẹ he mẹ onú yin kinkàn do zẹ́nkla Samalia tọn ji te, Islaelivi lẹ nọ kọ̀n sinsẹ̀n-bibasi Jehovah tọn dopọ hẹ Baali, yẹwhe Kenaninu lẹ tọn. Dọdai Hosea tọn, he yin kinkàn to owhe kanweko ṣinatọ̀ntọ J.W.M. lọsu dọ dọdai ojlẹ de tọn whenuena Islaeli na lẹnvọjọ bo ylọ Jehovah dọ “Asu ṣie” kakati nido yin “Baali,” kavi “Mẹmẹnu ṣie.” (Hosea 2:16, 17, nudọnamẹ odò tọn) Yinkọ mẹdetiti tọn he yin mimọ to zẹ́nkla Samalia tọn ji delẹ zẹẹmẹdo “Baali wẹ otọ́ ṣie,” “Baali nọ jihàn,” “Baali dohuhlọn,” “Baali nọ flinnu,” po mọmọ po sọyi. Eyin mí mọ yinkọ mẹdetiti tọn 11 he bẹ wunmẹ oyín Jehovah tọn delẹ hẹn, mí nasọ mọ 7 he bẹ oyín “Baali” tọn hẹn.

Zẹ́nkla Aladi Tọn

Aladi yin tòdaho hohowhenu tọn de he tin to lẹdo he ma yin akú-yigba sọmọ he nọ yin yiylọdọ Negeb mẹ, to hùwaji pete Jelusalẹm tọn. Dodinnanu dòkunkun tọn to Aladi do figángán debọdo-dego Islaeli tọn ṣidopo hia, sọn ojlẹ he mẹ Sọlọmọni dugán te to (1037-998 J.W.M.) kakajẹ whenue Babilọninu lẹ và Jelusalẹm sudo to 607 J.W.M. Dodinnanutọ dòkuntọ lẹ kùn bẹplidopọ zẹ́nkla tọn he klo hugan bo ko tin sọn ojlẹ Biblu tọn lẹ mẹ tọ́n to Aladi. E bẹ hugan nukinkan 200 hẹn to Heblugbe, Alamaiki-gbè po ogbè devo lẹ po mẹ.

Delẹ to zẹ́nkla Aladi tọn mẹ do nugbo-yinyin nudọnamẹ Biblu tọn lẹ tọn hia gando whẹndo yẹwhenọ tọn lẹ go. Di apajlẹ, zẹ́nkla dopo donù “visunnu Kola tọn lẹ” he yin alọdlẹndo to Eksọdusi 6:24 po Osọha lẹ 26:11 po mẹ go. Hodidọ aga tọn to Psalm 42, 44-49, 84, 85, 87, po 88 po to Biblu Traduction du monde nouveau mẹ dohia dọ psalm ehelẹ yin “visunnu Kola tọn lẹ” tọn. Whẹndo yẹwhenọ tọn devo he yin nùdego to zẹ́nkla Aladi tọn ji lẹ wẹ Paṣhuli po Melemoti po tọn.—1 Otannugbo lẹ 9:12; Ẹzla 8:33.

Lẹnnupọndo apajlẹ devo ji. To gbakija figángán he wá aimẹ whẹpo Babilọninu lẹ và Jelusalẹm sudo de tọn mẹ, dodinnanutọ dòkuntọ lẹ mọ zẹ́nkla de he bẹ nukinkan he yin didohlan awhàngán figángán lọ tọn hẹn. Owe lọ, The Context of Scripture, dọ to apadewhe dọmọ: “Hlan klunọ ṣie Elyashib. Na dagbemẹninọ towe ni duahunmẹna Yahweh [Jehovah]. . . . Gando whẹho he a degbè etọn na mi lẹ go: nulẹpo to yìyì ganji todin: e nọ nọ̀ tẹmpli Yahweh tọn mẹ.” Weyọnẹntọ susu yise dọ tẹmpli he hodọ yè te lọ wẹ tẹmpli he tin to Jelusalẹm, he yin gbigbá to hohowhenu to ojlẹ Sọlọmọni tọn mẹ.

Zẹ́nkla Lakiṣi Tọn

Figángán hohowhenu tòdaho Lakiṣi tọn dẹn do hùwaji whèyihọ Jelusalẹm tọn na kilomẹtlu 43. To dodinnanu dòkunkun tọn de whenu to 1930, bẹplidopọ zẹ́nkla lẹ tọn de yin mimọ, podọ e whè gbau 12 to yé mẹ bẹ wekanhlanmẹ lẹ hẹn he yin zẹẹmẹ basina taidi “nuhe yin nujọnu taun . . . na yé tá hinhọ́n do ninọmẹ tonudidọ po hunyanhunyan he gbayipe po tọn ji dile Juda wleawuna mẹgbeyinyan [Ahọlu Babilọni tọn] Nẹbukadnẹzali he ma yọ́n dapana lọ.”

Wekanhlanmẹ he yin nujọnu hugan lẹ wẹ dehe Yaosh he sọgan ko yin awhàngán Lakiṣi tọn po mẹhe to oglọ na ẹn po nọ dohlan yede. Hogbe wekanhlanmẹ lọ lẹ tọn taidi dehe yin yiyizan to nukinkan yẹwhegán Jẹlemia he nọgbẹ̀ to ojlẹ dopolọ mẹ tọn tọn. Gbadopọnna lehe awe to wekanhlanmẹ ehelẹ mẹ nọgodona zẹẹmẹ Biblu tọn do ojlẹ ayidego whenẹnu tọn ji do.

To Jẹlemia 34:7, yẹwhegán lọ basi zẹẹmẹ ojlẹ lọ tọn “whenuena awhànfuntọ ahọlu Babilọni tọn tọn lẹ hoavùn hẹ Jelusalẹm, podọ hẹ tòdaho Juda tọn he yè pò dai lẹpo, hẹ Lakiṣi podọ hẹ Azeka; na ehelẹ kẹdẹ wẹ pòai sọn tòdaho Juda tọn lẹ mẹ di tòdaho dòkọ́nọ lẹ.” E taidi dọ dopo to mẹhe kàn Wekanhlanmẹ Lakiṣi tọn lẹ mẹ sọ basi zẹẹmẹ nujijọ lọ lẹ tọn. E wlan dọmọ: “Mí to ohia [miyọ́n] Lakiṣi tọn lẹ tọn dín . . . , na mí ma sọgan mọ Azeka wutu.” Weyọnẹntọ susu yise dọ hodidọ ehe dohia dọ Babilọninu lẹ ko gbawhàn Azeka tọn, podọ Lakiṣi wẹ na jai bọdego. Zẹẹmẹ he fọnjlodotenamẹ to wefọ ehe mẹ wẹ alọdlẹndonu he yin bibasi hlan ‘ohia miyọ́n tọn lẹ.’ Jẹlemia 6:1 sọ dohia dọ aliho hodọdopọ tọn mọnkọtọn nọ yin yiyizan.

Wekanhlanmẹ Lakiṣi tọn devo sọ yin alọdlẹndo taidi dehe nọgodona nuhe yẹwhegán Jẹlemia po Ezekiẹli po dọ gando vivẹnudido ahọlu Juda tọn go nado dín alọgọ sọn Egipti to gufinfọn sọta Babilọni whenu. (Jẹlemia 37:5-8; 46:25, 26; Ezekiẹli 17:15-17) Wekanhlanmẹ Lakiṣi tọn lọ dọmọ: “Todin devi towe ko mọ nudọnamẹ he bọdego ehe yí: Awhàngán Konyahu visunnu Elnatan tọn ko sẹtẹn yì hùwaji nado sọgan biọ Egipti.” To paa mẹ, weyọnẹntọ lẹ basi zẹẹmẹ nuyiwa ehe tọn taidi vivẹnudido de nado mọ alọgọ awhànfunfun tọn yí sọn Egipti.

Zẹ́nkla Lakiṣi tọn sọ donù yinkọ delẹ he yin mimọ to owe Jẹlemia tọn mẹ go. Yinkọ lọ lẹ wẹ Nẹlia, Jaazania, Gemalia, Elnatani, po Hosaia po. (Jẹlemia 32:12; 35:3; 36:10, 12; 42:1) E ma sọgan yin didọ po nujikudo po eyin omẹ dopolọ lẹ wẹ yinkọ ehelẹ nọtena gba. Ṣigba, kosọ lọ jẹna ayidego taun to whenuena e yindọ ojlẹ enẹ mẹ wẹ Jẹlemia nọgbẹ̀ te.

Yé Tindo Adà de to Kọndopọ Mẹ

Bẹplidopọ zẹ́nkla Samalia, Aladi po Lakiṣi po tọn lẹ nọgodona zẹẹmẹ gigọ́ delẹ he yin kinkàndai to Biblu mẹ. Ehelẹ bẹ oyín whẹndo tọn lẹ, nọtẹn lẹ, gọna adà he gando ninọmẹ sinsẹ̀n po tonudidọ ojlẹ lọ tọn lẹ po go hẹn. Nalete, adà titengbe de tin he bẹplidopọ zẹ́nkla atọ̀n lọ tọn lẹpo tindo to kọndopọ mẹ.

Wekanhlanmẹ he tin to bẹplidopọ zẹ́nkla tọn Aladi po Lakiṣi po tọn ji lẹ bẹ hodidọ lẹ hẹn taidi “Na Jehovah ni na we jijọho.” To ṣinawe to wẹndomẹ Lakiṣi tọn lẹ mẹ, oyín Jiwheyẹwhe tọn yin nùdego whla 11. Humọ, susu yinkọ mẹdetiti tọn Heblu tọn lẹ he yin mimọ to bẹplidopọ zẹ́nkla tọn atọ̀n lọ lẹpo ji bẹ sándogli oyín Jehovah tọn hẹn. Gbọnmọ dali, zẹ́nkla ehelẹ nọgodona nugbo lọ dọ yinkọ Jiwheyẹwhe tọn nọ yin yiyizan to paa mẹ to Islaelivi whenẹnu tọn lẹ ṣẹnṣẹn.

[Yẹdide to weda 13]

Zẹ́nkla de sọn gbakija Aladi tọn mẹ he bẹ nukinkan he yin didohlan Elyashib hẹn

[Asisa Yẹdide tọn]

[Yẹdide to weda 14]

Wekanhlanmẹ Lakiṣi tọn de he do oyín Jiwheyẹwhe tọn hia

[Asisa Yẹdide tọn]

Photograph taken by courtesy of the British Museum