Cunéiforme Hohowhenu Tọn Nọgodona Biblu
TO WHENUE Jiwheyẹwhe wlu ogbè gbẹtọvi lẹ tọn to Babẹli godo, aliho wekinkan tọn voovo lẹ yin didetọn. Mẹhe nọ nọ̀ Mẹsopotamia lẹ, taidi Sumer-nu lẹ po Babilọninu lẹ po nọ yí cunéiforme zan, yèdọ aliho nukinkan tọn wunmẹ de. Cunéiforme wá sọn hogbe Latin tọn de mẹ he dlẹnalọdo ohia agosu atọ̀nnọ he yè yí wekantin de do basi do okò pọpọ go.
Whenuho-kàntọ dòkunkun tọn lẹ ko mọ wekinkan cunéiforme tọn susu he dọhodo gbẹtọ po nujijọ he go Owe-wiwe donù lẹ po ji. Etẹwẹ mí yọnẹn gando aliho nukinkan hohowhenu tọn ehe go? Podọ kunnudenu tẹwẹ nukinkan mọnkọtọn lẹ na nado dohia dọ mí sọgan ganjẹ Biblu go?
Kandai He Dẹn-to-Aimẹ Lẹ
Weyọnẹntọ lẹ yise dọ to bẹjẹeji, yẹdide po ohia lẹ po nọ nọtena hogbe kavi linlẹn lẹ to aliho nukinkan Mẹsopotamianu lẹ tọn mẹ. Di apajlẹ, ohia he nọ yin yiyizan na oyìnsú de to dowhenu nọ taidi ota oyìnsú de tọn. Dile nuhudo kandai bibasi tọn fọ́n bo to susudeji, aliho nukinkan cunéiforme tọn yin hinhẹn pọnte dogọ. “Ohia lẹ masọ nọ nọtena hogbe lẹ kẹdẹ ba, ṣigba yé sọ nọ nọtena hókún he sọgan yin bibẹplidopọ nado wleawuna hogbe lẹ,” wẹ NIV Archaeological Study Bible basi zẹẹmẹ dọ. Vudevude, nudi ohia voovo 200 wẹ yin yiyidogọ aliho nukinkan cunéiforme tọn “he nọtena hodidọ lẹ, mahopọnna lehe hogbe lẹ kinkàn po yizan yetọn po gẹdẹ sọ.”
To ojlẹ Ablaham tọn mẹ, to nudi 2 000 J.W.M., cunéiforme ko gbayipe ganji. To owhe 2 000 he bọdego lẹ gblamẹ, nudi ogbè 15 wẹ jẹ cunéiforme yizan ji. Hugan 99 to kanweko ji wekinkan cunéiforme tọn he yin mimọ lẹ tọn wẹ yin kinkàn do tafo okò tọn lẹ ji. To owhe 150 agọe tọn lẹ gblamẹ, susu tafo okò tọn enẹlẹ tọn wẹ yin mimọ to Uli, Ourouk, Babilọni, Nimroud, Nippour, Ashour, Nineve, Mari, Ebla, Ougarit po Amarna po. Owe lọ Archaeology Odyssey dọmọ: “Weyọnẹntọ lẹ yí sọha na dọ nudi tafo cunéiforme tọn livi dopo yì awe wẹ ko yin kùnkùn tọ́n to fide, podọ 25 000 devo lẹ kavi humọ nọ yin mimọ to whemẹwhemẹ.”
Lẹdo aihọn pé, weyọnẹntọ cunéiforme tọn lẹ tindo azọngban sinsinyẹn lọ nado basi lẹdogbedevomẹ etọn. Sọgbe hẹ sọhayinanú de, “nudi dopo to ao ji wekinkan cunéiforme tọn he tin-to-aimẹ lẹ tọn poun wẹ ko yin hihia pọ́n, yèdọ whladopo gee, etlẹ yin to ojlẹ mítọn mẹ.”
Kandai cunéiforme tọn he bẹ ogbè awe kavi atọ̀n hẹn he yin mimọ lẹ wẹ gọalọ tlala to cunéiforme hihia mẹ. Weyọnẹntọ lẹ mọdọ kandai ehelẹ bẹ wekinkan dopolọ lẹ hẹn to ogbè voovo mẹ, he popolẹpo yetọn yin kinkàn do cunéiforme mẹ. Na weyọnẹntọ lọ lẹ doayi e go dọ yinkọ, tẹnmẹ-yinkọ, todohukanji kúnkan gandutọ lẹ tọn, podọ etlẹ yin hogbe mẹdetiti pipà tọn lẹ sọawuhia whlasusu, enẹ gọalọna yé nado hia kandai ehelẹ.
To owhe 1850 lẹ gblamẹ, weyọnẹntọ lẹ penugo nado hia ogbè he gbayipe taun to omẹ Ṣẹnṣẹn Whèzẹtẹn tọn hohowhenu tọn lẹ, Akkad-nu lẹ, kavi Assilianu po Babilọninu lẹ po ṣẹnṣẹn, to cunéiforme mẹ. Otanwe Encyclopædia Britannica basi zẹẹmẹ dọmọ: “Sọn whenue gbọ́n weyọnẹntọ lẹ ko penugo nado hia ogbè Akkad-nu lẹ tọn wẹ yé ko mọ ayiha do nukinkan cunéiforme tọn lẹ go, podọ aliho de yin zizedai he mẹ tadena cunéiforme ogbè devo lẹ tọn na nọ yin bibasi te.” Nawẹ kandai ehelẹ nọgodona Owe-wiwe gbọn?
Kunnudenu He Nọgodona Biblu De
Biblu dọ dọ ahọlu Kenani tọn lẹ wẹ dugán do Jelusalẹm ji kakajẹ whenue Davidi gbawhàn Kenani tọn to nudi 1070 J.W.M. (Jọṣ. 10:1; 2 Sam. 5:4-9) Ṣigba weyọnẹntọ delẹ tindo ayihaawe gando ehe go. Nalete, to 1887, yọnnu glesi de mọ tafo okò tọn de to Amarna, Égypte. To godo mẹ, kandai 380 delẹ he yin mimọ to finẹ wá yin yinyọnẹn taidi wekanhlanmẹ de to ahọlu Égypte tọn lẹ (Amenhotep III podọ Akhenaton) po ahọlu Kenani tọn lẹ po ṣẹnṣẹn. Wekanhlanmẹ ṣidopo wá sọn ‘Abdi-Heba dè, yèdọ mẹhe to gandu to Jelusalẹm.
Biblical Archaeology Review dọmọ: “Tafo Amarna tọn lọ lẹ dlẹnalọdo Jelusalẹm taidi tòpẹvi de tlọlọ, e mayin taidi aigba tata de gba, podọ e sọ dlẹnalọdo otẹn he mẹ ‘Abdi-Heba te taidi . . . togán he tindo owhé po awhànfuntọ Égypte tọn 50 po he to hihọ́ basina ẹn to Jelusalẹm. Ehelẹ dohia dọ Jelusalẹm yin tohọluduta pẹvi he tin to pópló ji de.” Linlinwe lọ zindonukọn dọmọ: “Sọgbe hẹ wekanhlanmẹ Amarna tọn lọ lẹ, mí sọgan deji dọ, tòdaho he diyin de tin to whenẹnu.”
Yinkọ lẹ to Kandai Assilianu po Babilọninu lẹ po Tọn Mẹ
Assilianu lẹ, podọ to godo mẹ Babilọninu lẹ, wlan whenuho yetọn lẹ do tafo okò tọn lẹ, agbán okò tọn lẹ, zannu pipà lẹ po zannu oflin tọn lẹ po ji. Enẹwutu, whenuena weyọnẹntọ lẹ penugo nado hia cunéiforme Akkad-nu lẹ tọn, yé mọdọ wekinkan lọ lẹ bẹ yinkọ mẹdelẹ tọn hẹn he go Biblu donù ga.
Owe lọ The Bible in the British Museum dọmọ: “To whenuena Mẹplọntọ daho Samuel Birch to hodọna pipli yọyọ he ṣẹṣẹ yin didoai de, yèdọ Society of Biblical Archaeology, to 1870, e penugo nado mọ [to wekinkan cunéiforme tọn lẹ mẹ, yinkọ] ahọlu Heblu tọn lẹ tọn taidi Omli, Ahabi, Jehu, Azalia . . . , Mahanẹmi, Pẹka, Hosea, Hẹzekia, po Manassẹ po, podọ ahọlu Assilia tọn Tiglati-Pilẹsẹli . . . [III], Sargon, Sẹnnakelibi, Esali-hadọni po Assourbanipal po, . . . gọna Bẹni-hadadi, Hazaẹli, po Lẹzini po he yin ahọlu Silia tọn lẹ.”
Owe lọ The Bible and Radiocarbon Dating yí whenuho Biblu tọn he gando Islaeli po Juda po go jlẹdo wekinkan cunéiforme hohowhenu tọn lẹ go. Etẹwẹ yin kọdetọn lọ? “To pọmẹ, yinkọ ahọlu Juda po Islaeli po tọn 15 kavi 16 wẹ sọawuhia to kandai otò devo lẹ tọn mẹ bo tin to kọndopọ mẹ mlẹnmlẹn hẹ yinkọ yetọn po ojlẹ he mẹ yé nọgbẹ̀ te po to [owe Biblu tọn] Ahọlu lẹ mẹ. Yinkọ ahọlu lẹpo tọn wẹ yin sislẹ, podọ kandai otò devo lẹ tọn ma donù oyín ahọlu de tọn go he ma tin to owe Ahọlu lẹ tọn mẹ.”
To 1879, wekinkan cunéiforme tọn he yin yinyọnẹn gbayipe de yin mimọ, enẹ wẹ Agbán Okò tọn Kilusi tọn. Wekinkan lọ dohia dọ to awhàngbigba Kilusi tọn do Babilọni ji to 539 J.W.M. godo, e degbena mẹhe tin to kanlinmọgbenu lẹ nado lẹkọyi otò yetọn lẹ mẹ. Ju lẹ tin to omẹ ehelẹ mẹ. (Ẹzla 1:1-4) Weyọnẹntọ owhe kanweko 19tọ tọn susu wẹ dọnnu do nugbo-yinyin gbedide he go Biblu donù ehe tọn ji. Ṣigba kandai cunéiforme tọn lẹ he yin bibasi sọn whenue Pẹlsia yin huhlọn aihọn tọn gbọ́n, gọna Agbán Okò tọn Kilusi tọn, na mí kunnudenu dejidego dọ kandai Biblu tọn lẹ sọgbe.
Wekinkan cunéiforme tọn he hugan 700 wẹ yin mimọ to Nippour, sẹpọ Babilọni to 1883. To oyín 2 500 he yin nùdego lẹ mẹ, nudi 70 sọgan yin yinyọnẹn taidi yinkọ Ju lẹ tọn. Whenuho-kàntọ Edwin Yamauchi dọ dọ, oyín ehelẹ sọgan yin “mẹhe biọ gbekọndopọ ajọwiwa tọn mẹ lẹ, afọzedaitọ ajọwiwa tọn lẹ, kunnudetọ lẹ, takuẹ ṣinyantọ lẹ, po ogán họ̀nmẹ tọn lẹ po tọn.” Kunnudenu he dohia dọ Ju lẹ gbẹ́ nọ doalọ to nuwiwa mọnkọtọn lẹ mẹ to yakẹ Babilọni tọn to ojlẹ ehe mẹ jẹna ayidego. E nọgodona dọdai Biblu tọn lọ dọ to whenuena “adade” kavi pipotọ Islaelivi lẹ tọn lẹkọ sọn kanlinmọgbenu Assilia po Babilọni po tọn yì Jude, susu yetọn ma lẹkọyi.—Isa. 10:21, 22.
To owhe fọtọ́n tintan J.W.M. gblamẹ, cunéiforme po nukinkan wekun A B D tọn lẹ po tin-to-aimẹ to ojlẹ dopolọ mẹ. Ṣigba Assilianu lẹ po Babilọninu lẹ po wá gbẹkọ cunéiforme go to godo mẹ bo kẹalọyi nukinkan A B D tọn.
Fọtọ́n donù kanweko susu tafo he yin sisẹdo to onú hoho-sẹdotẹn lẹ tọn gbẹ́ tin bo ma ko yin tadena gba. Dehe weyọnẹntọ lẹ ko penugo nado hia lẹ na mí kunnudenu he họnwun lẹ dọ mí sọgan dejido Biblu go. Vlavo cunéiforme he ma ko yin tadena lẹ sọgan de kunnudenu devo lẹ tọ́n.
[Asisa Yẹdide tọn to weda 21]
Fọto he yin dide gbọn British Museum dali