Naegbọn Gbẹtọ Dagbe lẹ do nọ Jiya?
OWHE lọ wẹ 1914, podọ aihọn lọ biọ awhànfunfun mẹ. To ajiji mẹ, ovà asú gbajẹgbonu to gantọ awhan tọn he whesla to Serbia lẹ ṣẹnṣẹn. Ṣigba bẹjẹeji poun wẹ enẹ yin. Azọ̀n ylankan lọ dlẹnkan jẹ tovi tata lẹ de bo hẹn okú wá na gbẹtọ 150 000 to osùn ṣidopo poun gblamẹ. To ninọmẹ awhàn whenu tọn lẹ ṣẹnṣẹn po gufinfọn he bọdego lẹ po to Russie, gbẹtọ livi atọ̀n kú gbọn ovà asú dali. Hiẹ sọgan wá tadona lọ kọn po whẹjijọ po dọ gbẹtọ dagbe susu lẹ po hagbẹ whẹndo yetọn he tin to aluẹmẹ lẹ po tin to mẹhe go onu jọ do lẹ mẹ.
Ehe yin apajlẹ nugbajẹmẹji gbẹtọvi lẹ tọn dopo poun. Hiẹ lọsu sọgan ko tindo numimọ oyajiji he nọ dekọtọn to whenue mẹyiwanna lẹ lẹzun mahẹtọ to azọ̀n, nujijọ ajiji, po nugbajẹmẹji wunmẹ de kavi devo po mẹ. E yọnbasi dọ, hiẹ nọ jẹflumẹ to whenuena dodonọ de tin to awufiẹsa sinsinyẹn azọ̀n he ma sọgan yin pọngbọ hẹnwá na tọn mẹ. Hiẹ na vlavo tọn sọgan blawu taun to whenuena omẹ dagbe de—vlavo sunnu azọ́n sinsinyẹnwatọ whẹndo lọ tọn de—kú to nujijọ ajiji whenu. Awubla mẹhe tin to aluẹmẹ lẹ tọn sọgan hẹn onu yétọn walẹblanu nawe.
Mẹsusu nọ tindo numọtolanmẹ dọ mẹde he nọ wadagbe dona yin ahọsuna po mẹdekannujẹ po sọn oyajiji si. Mẹdelẹ tlẹ nọ pọ́n oyajiji hlan nado yin ohia de dọ mẹhe go onu lọ jọ do yin ylanwatọ de. Ehe wẹ yin nudindọn omẹ atọ̀n delẹ tọn he nọgbẹ̀ to nudi owhè 3 600 delẹ die wayì. Yé yin hagbẹ dawe dagbe he nọ yín Job tọn. Mì gbọ mí ni lẹkọyì azán yetọn gbè dile mí na to dindin gblọndo de na kanbiọ lọ, Naegbọn gbẹtọ dagbe lẹ do nọ jiya?
Oyajiji Job Tọn Lẹ
To whenuena mẹhe yè sọgan ylọ dọ họntọn atọ̀n Job tọn lẹ dla ẹ pọ́n, ewọ to oya he yè ma sọgan basi zẹẹmẹ etọn ji to awufiẹsa po azọ̀n po mẹ. Ewọ tin to aluẹmẹ na okú ovi etọn ao lẹ tọn bo ko sọ hẹn nutindo agbasa tọn etọn lẹpo bú. Omẹ he nọ yí nukun nujọnu tọn do pọ́n Job dai lẹ gbẹwanna ẹn. Asi etọn tlẹ lẹgodo hlan ẹn bo na ẹn tuli nado zùn Jiwheyẹwhe bo kú.—Job 1:1–2:13; 19:13-19.
Na okle po ozán ṣinawe po, jonọ Job tọn lẹ whesọ do pọ́n oyajiji etọn. Enẹgodo dopo to yé mẹ sawhẹdokọna ẹn na walọyizan mawadodo tọn hetọn yé lẹndọ ewọ to yinyin yasana. “Yẹn vẹ̀ we, flin,” wẹ yin nuhe dawe lọ Elifazi dọ: “Mẹnu yinyin homẹvọnọ wẹ dọ̀n gbede? Kavi fie yè sán tenọglinọ sẹ̀ te? Kẹdẹdile yẹn ko nọ mọ do, yé he pọ̀ ylankan, bo sọ do dánú, nọ gbẹ̀n doponẹ. Gbọn gbọfufu Jiwheyẹwhe tọn dali yé dọ̀n, podọ gbọn oyújẹhọn adi etọn tọn dali wẹ yè sú yé do.”—Job 4:7-9.
Enẹwutu Elifazi kudeji dọ Jiwheyẹwhe to yasana Job na ylando etọn lẹ wutu. To egbehe, ga, mẹdelẹ nọ dọnnu dọ nugbajẹmẹji lẹ yin nuyiwa Jiwheyẹwhe tọn lẹ he yin awuwlena nado sayana gbẹtọ lẹ na ylanwiwa wutu. Ṣigba Jehovah ma to yasana Job na nuyiwa mawadodo tọn lẹ bibasi wutu gba. Mí yọn ehe na Jiwheyẹwhe to nukọnmẹ wá dọ na Elifazi dọmọ: “Yè hẹn homẹgble ṣie jimiyọn do oji we, podọ do họntọn towe awe lẹ ji: na mìwlẹ ma ko dọho onu he yin jijlọ ṣie tọn de gba, dile Job devi ṣie tindo do.”—Job 42:7.
Yè ma Dona Gblewhẹdo Jiwheyẹwhe Gba
To egbehe, gbẹtọ livi lẹ—po jide po gọna gbẹtọ dagbe susu lẹ—tin to ohẹ́n kloklo po huvẹ sinsinyẹn po mẹ. Mẹdelẹ nọ lẹzun adinọ badabada bo nọ gblewhẹdo Jiwheyẹwhe na oyajiji yétọn. Ṣigba ewọ ma dona yin whẹgbledo na huvẹ gba. Na nugbo tọn, ewọ wẹ yin Omẹ lọ he wleawuna nududu na gbẹtọvi lẹ.—Psalm 65:9.
Ṣejannabi, nukunkẹn, po ninọmẹ gbẹtọvi tọn devo lẹ po sọgan hẹnalọdotena mimá nududu tọn na huvẹtọnọ lẹ. Nuyiwa awhànfunfun tọn yin dopo to nuhe nọ hẹn huvẹ wá lẹ mẹ. Di dohia, owe lọ The World Book Encyclopedia dọmọ: “Awhan sọgan dekọtọn do huvẹ mẹ eyin glesi susu jó ogle yetọn lẹ do bo kọnawudopọ hẹ awhanpa lẹ. To whẹho delẹ mẹ, awhanfuntọ de ko yí ojlo do hẹn huvẹ wá nado dohuvẹna kẹntọ de na e nido jogbe. Awhanfuntọ lẹ nọ hẹn nududu-sẹdotẹn lẹ po jinukun he to whinwhẹ́n lẹ po gble bo nọ basi aliglọnnú lẹ nado hẹnalọdotena nududu mimọyi kẹntọ lẹ tọn. Aliglọnnú lẹ hẹnalọdotena nududu bibẹ sọyì awa Biafra tọn ji to Towhàn (1967 jẹ 1970) Nigéria tọn whenu. Huvẹ dekọtọn, podọ hugan gbẹtọ livi dopo Biafra tọn lẹ wẹ na vlavo tọn yin huvẹdona.
Na taun tọn mẹdelẹ gbọn nuṣiwa dali gblewhẹdo Jiwheyẹwhe to Wẹkẹ Whàn II whenu, to whenuena gbẹtọ dagbe susu jiya bo kú. Ṣogan, gbẹtọvi lẹ nọ gbà osẹ́n Jiwheyẹwhe tọn lẹ gbọn wangbẹna po awhànfunfun sọta ode awetọ po dali. To whenuena Jesu Klisti yin kinkanse dogbọn gbedide he yin “tintan to osẹ́n lẹpo mẹ” dali, e gblọn dọmọ: “Sè, hiẹ Islaeli e, Oklunọ Jiwheyẹwhe mítọn, Oklunọ dopo wẹ: podọ hiẹ na yiwanna Oklunọ Jiwheyẹwhe towe sọn ayiha towe lẹpo mẹ, podọ sọn alindọn towe lẹpo mẹ, podọ sọn nuyọnẹn towe lẹpo mẹ, podọ sọn huhlọn towe lẹpo mẹ. Awetọ sọ wẹ ehe, hiẹ na yiwanna kọmẹnu towe di dewe. Osẹ́n he klohú ehelẹ de ma tin.”—Malku 12:28-31.
To whenuena gbẹtọvi lẹ gbà osẹ́n Jiwheyẹwhe tọn lẹ gbọn mahẹ tintindo to mẹsusu hùhù mẹ, be mẹde sọgan gbọn jlọjẹ dali do gblewhẹdo e eyin oyajiji yin kọdetọn lọ ya? Eyin mẹjitọ de dọ ovi etọn lẹ ma nado hoavun to yedelẹ ṣẹnṣẹn bọ yé dekọsẹ sọn ayinamẹ dagbe etọn go, be owhẹ̀ etọn wẹ eyin yé jiya awugble tọn ya? E ma yin owhẹ̀ mẹjitọ lọ tọn dile e ma yin owhẹ̀ Jiwheyẹwhe tọn na oyajiji gbẹtọvi lẹ tọn to whenuena gbẹtọvi lẹ dekọsẹ sọn osẹ́n sọn olọn mẹ wá lẹ go.
Dile etlẹ yindọ oyajiji sọgan dekọtọn to whenuena osẹ́n Jehovah tọn yin gbigbẹkọ e go, Biblu ma dohia dọ nugbajẹmẹji lẹ na paa tọn yin nuyiwa Jiwheyẹwhe tọn heyin awuwlena nado sayana ylanwatọ lẹ gba. To whenuena mẹjitọ awe tintan lẹ waylando, yé hẹn dona po hihọ vonọtaun etọn po bú. Gbọnvona whẹho alọhẹndotenanu sọn olọn mẹ wá nado dotana lẹndai Jehovah tọn lẹ, nuhe ko jọ do gbẹtọvi lẹ go sọn azán de jẹ devo gbè ko yin anadena gbọn nunọwhinnusẹ́n Owe wiwe lẹ tọn ehe dali he dọmọ: “Yẹn gọdogodo bo sọ mọ to owhè glọ, dọ alewezun ma yin awuyatọ tọn, awhàn ma yin huhlọntọ tọn, mọ nududu ma yin nuyọnẹntọ tọn, adọkun ma yin omẹ zinzin tọn, mọ nukundagbe ma sọ yin asiawatọ tọn; ṣigba ojlẹ po kosọ po mẹ wẹ onú te na omẹ popo.”—Yẹwhehodọtọ 9:11.
Mẹdagbe po Mẹylankan po nọ Jiya
Na nugbo tọn, gbẹtọ dagbe po ylankan po nọ jiya na ogú ylando po mapé tọn po wutu. (Lomunu lẹ 5:12) Di dohia, dodonọ lẹ po ylanwatọ lẹ po nọ tindo numimọ azọ̀n awufiẹsa dopolọ lẹ tọn. Klistiani nugbonọ lọ Timoti jiya “awutuṣẹ́nṣẹ́n” tọn. (1 Timoti 5:23) To whenuena apọsteli Paulu donù “owùn to agbasalan” etọn mẹ go, e na ko to alọdlẹndo madogan agbasa tọn delẹ go. (2 Kọlintinu lẹ 12:7-9) E na bo tlẹ yin na devizọnwatọ nugbonọ etọn lẹ, Jiwheyẹwhe ma nọ dè ogú madogan tọn lẹ kavi nuyiwadomẹji azọ̀n tọn sẹ̀ gba.
Omẹ jijọ-di-Jiwheyẹwhe tọn lẹ sọgan sọ jiya ga na tintindo linlẹn agọ̀ kavi awugbopo nado yí ayinamẹ Owe wiwe lẹ tọn zan to whedelẹnu. Di dohia: Mẹhe vẹtoli na Jiwheyẹwhe bo wlealọ hẹ mayisenọ sọgan jiya nuhahun alọwle tọn lẹ he ewọ sọgan ko dapana. (Deutelonomi 7:3, 4; 1 Kọlintinu lẹ 7:39) Eyin Klistiani de ma nọ dùnú ganji podọ ma nọ gbọjẹ ganji, ewọ sọgan jiya agbasalilo etọn hinhẹngble tọn.
Oyajiji numọtolanmẹ tọn sọgan dekọtọn eyin mí joawuna madogan bo tindo mahẹ to walọ ylankan mẹ. Ogalilọ ahọlu Davidi tọn hẹ Batiṣeba hẹn oyajiji daho wá e ji. (Psalm 51) To whenuena e to tintẹnpọn nado ṣinyọnnudo ylanwiwa, e jiya flumẹjijẹ sinsinyẹn tọn. “Whenuena yẹn nabọẹ,” wẹ yin nuhe e dọ, “ohú ṣie dohó na hunwinwẹn ṣie wutu to azán popo mẹ. ... Osìn awutu ṣie tọn sọ di akú alunlun mẹ tọn.” (Psalm 32:3, 4) Awufiẹsa na nuṣiwa etọn dè huhlọn Davidi tọn pò dile atín de sọgan hẹn osìn ogbẹ̀ hẹndote etọn bú to akú kavi yozo húhú alunlun tọn whenu do. E họnwun hezeheze dọ ewọ jiya apọnmẹ po agbasamẹ tọn po. Ṣigba Psalm 32 dohia dọ oyajiji mọnkọtọn sọgan yin kọgbọ hẹnwána eyin omẹ lọ gbọn lẹnvọjọ dali yigbena ylando etọn bo mọ jona Jiwheyẹwhe tọn yí.—Howhinwhẹn lẹ 28:13.
Mẹylankan lẹ nọ saba jiya na afọdona yanwle ylankan, e mayin yasanamẹ sọn olọn mẹ wá gba. Helodi Daho lọ lẹzun awutunọ na walọ aovi etọn tọn lẹ wutu. To azán godo tọn etọn lẹ mẹ, Helodi “jiya awufiẹsa sinsinyẹn tọn,” wẹ whenuhokantọ Ju lọ Josephus dọ. “Ewọ nọ tindo ojlo sinsinyẹn nado klú agbasa ede tọn, adọkàn etọn lẹpo wẹ doapa podọ sunnuwhé etọn tindo apà vivó po ovọ́n po. E tẹnpọn do ovọ́ mẹ nado hẹn pọngbọ wá na agbọ́-mayìdò po nujẹmẹji etọn po to yozo amakikọ tọn whenu to Callirrhoé. ... Helodi to oya awufiẹsa sinsinyẹn mọnkọtọn ji todin sọmọ bọ e tẹnpọn nado hù ede, ṣigba yin alọhẹndotena gbọn nafẹvi etọn dali.”—Josephus: The Essential Writings, yin lẹdogbedevomẹ basina bo yin zínzín gbọn Paul L. Maier dali.
Tonusise na osẹ́n Jiwheyẹwhe tọn nọ wleawuna hihọ delẹ sọta onu mọnkọtọn lẹ taidi asamẹzọ̀n. Ṣogan, etẹwutu wẹ mẹdagbe he to nukundagbe etọn din lẹ nọ sọawuhia nado tindo mahẹ to oyajiji mẹ hugan nuhe yé dona tindo?
Nuhewutu Omẹ Jijọ-di-Jiwheyẹwhe tọn lẹ nọ Jiya
Whẹwhinwhẹn tintan na nuhewutu omẹ jijọ-di-Jiwheyẹwhe tọn lẹ do nọ jiya wẹ yindọ yé yin dodonọ lẹ. Ehe yin yẹdena to whẹho Josefu visunnu Jakọbu hohowhenu tọn mẹ. Dile etlẹ yindọ asi Potifali tọn toduhomẹna Josẹfu gbọzangbọzan nado tindo haṣinṣan zanhẹmẹ tọn hẹ ẹ, e kanse dọmọ: “Be na yẹn sọgan wà oylan daho he do, bo waylan do Jiwheyẹwhe?” (Gẹnẹsisi 39:9) Ehe dekọtọn do mẹzedoganmẹ agọ̀, podọ Josẹfu jiya na ewọ yin dodonọ.
Ṣigba etẹwutu wẹ Jiwheyẹwhe nọ na dotẹnmẹ devizọnwatọ nugbonọ etọn lẹ nado jiya? Gblọndo lọ sinai do whẹho he yin finfọndote gbọn angẹli atẹṣitọ lọ Satani Lẹgba dali ji. Whẹho ehe bẹ tenọgli go hinhẹn hlan Jehovah hẹn. Nawẹ mí yọ́n ehe gbọn? Na ehe yin didohia to whẹho dawe dodonọ lọ Job tọn mẹ, he yin nùdego jẹnukọn.
To opli heyin angẹli ovi Jiwheyẹwhe tọn lẹ whenu to olọn mẹ, Jehovah kanbiọ Satani dọmọ: “Hiẹ ko glo Job devi ṣie pọ́n? dọ mẹde ma tin di i to aigba ji, omẹ pipe de podọ jlọjlọ de, ode he dibusi Jiwheyẹwhe, bo sọ họnsi oylan.” Gblọndo Lẹgba tọn dohia dọ nudindọn de tin dogbọn eyin gbẹtọvi lẹ na hẹn tenọgli yetọn go hlan Jehovah to whlepọn glọ. Satani dọ po jide po dọ Job to Jiwheyẹwhe sẹ̀n na dona adọkunnu agbasa tọn he ewọ to vivi etọn dù wẹ e ma yin sọn owanyi mẹ gba. To enẹgodo Satani dọmọ: “Ṣigba dè alọ towe jẹgbonu lò, bo doalọ popo he e [Job] tindo go, e bo na sọ gbẹ́ we dai to nukun towe mẹ.” Jehovah gblọn bo dọmọ: “Dayi e go, popo he e tindo tin to alọ towe mẹ; ewlọsu kẹdẹ go wẹ hiẹ dè alọ towe jẹgbonu do blo.”—Job 1:6-12.
Mahopọnna nuhe Satani sọgan wà lẹpo, Job hẹn nuyiwa dodo tọn de go bo dohia dọ ewọ to Jehovah sẹ̀n sọn owanyi mẹ wá. Na nugbo tọn, Job dọ na whẹsadokọnamẹtọ etọn lẹ dọmọ: “Jiwheyẹwhe dike blo dọ yẹn na do suwhẹna mìwlẹ: kaka yẹn kú yẹn ma na dè walọpipé ṣie sọn dee gba.” (Job 27:5) Mọwẹ, tenọgli go hẹntọ mọnkọtọn lẹ nọ saba tindo ojlo nado jiya na dagbe dodo tọn. (1 Pita 4:14-16) Biblu dọho dogbọn mẹsusu dali he ko tindo owanyi magboawupo na Jiwheyẹwhe bo ko zan gbẹzan dodowiwa tọn lẹ nado wleyẹyi na ẹn bo do lalo-yinyin alọsọakọ́n Satani tọn hia dọ ewọ sọgan lẹ́ gbẹtọvi lẹpo sọn Jehovah dè. Mẹlẹpo he nọ jiya na tenọgli go hinhẹn hlan Jehovah sọgan tindo ayajẹ dọ e to Lẹgba dohia di lalonọ de podọ e to ahún Jehovah tọn hẹn jaya.—Howhinwhẹn lẹ 27:11.
Jiwheyẹwhe tin to lẹnpọn mẹ dogbọn oyajiji devizọnwatọ nugbonọ etọn lẹ tọn dali. Psalmkantọ lọ Davidi dọmọ: “Oklunọ jlọ yé he jai lẹpo dote, bo sọ zé yé he yin didẹ́ do odò lẹ daga.” (Psalm 145:14) Mẹhe klan yede do wiwe hlan Jehovah lẹ sọgan tindo nuhudo huhlọn he pé tọn nado doakọnna yajiji gbẹmẹ tọn lẹ po homẹkẹn he yé nọ tindo numimọ etọn po taidi omẹ etọn lẹ. Ṣigba Jiwheyẹwhe nọ na yé huhlọn bo nọ hẹn yé dote bo nọ na yé nuyọnẹn he yin nuhudo nado doakọnna whlepọn yetọn lẹpo. (Psalm 121:1-3; Jakobu 1:5, 6) Eyin homẹkẹndomẹtọ lẹ hù depope to devizọnwatọ Jehovah tọn lẹ mẹ, yé tindo todido fọnsọnku Jiwheyẹwhe tọn. (Johanu 5:28, 29; Owalọ lẹ 24:15) Yedọ kaka jẹ oba enẹ mẹ, Jiwheyẹwhe tlẹ sọgan dè nugandomẹgo yajiji depope tọn he nọ yin tintindo gbọn mẹhe yiwanna ẹn lẹ dali. E hẹn yajiji Job tọn wá opodo bo dona dawe dodonọ enẹ susu talala. Podọ mí sọgan tindo jide dọ Jehovah ma na gbẹkọ omẹ etọn lẹ go to azán mítọn gbè gba.—Job 42:12-16; Psalm 94:14.
To Madẹnmẹ—Yajiji ma na tin Bà!
Enẹwutu, to whelọnu lò, mẹlẹpo wẹ to yaji na ogú mapé po ogbẹ̀ tọn po wutu to titonu ylankan ehe ṣẹnṣẹn. Omẹ jijọ-di-Jiwheyẹwhe tọn lẹ sọgan sọ donukun nado jiya na tenọgli go hinhẹn hlan Jehovah wutu. (2 Timoti 3:12) Ṣigba yé sọgan jaya, na Jiwheyẹwhe to madẹnmẹ na hẹn opòdo wá na dasìn, okú, awubla, avi, po awufiẹsa po. To pọndohlan ehe tọn mẹ, apọsteli Johanu wlan dọmọ:
“Yẹn sọ mọ olọn yọyọ de, po aigba yọyọ de po: na olọn tintan, po aigba tintan po ko juwayi; ohù ma sọ tin ba. Yẹn Johanu sọ mọ otò wiwe lọ, Jelusalẹm yọ́yọ́, to tejẹ sọn olọn mẹ ja sọn Jiwheyẹwhe de, he yé wleawuna di asiyọyọ de he yè doaṣọna na asú etọn. Yẹn sọ sè ogbè daho de sọn olọn mẹ to didọmọ, do ayi e go, gohọ Jiwheyẹwhe tọn tin to gbẹtọ lẹ de, ewọ nasọ nọhẹ yé, yé na yin omẹ etọn, Jiwheyẹwhe lọsu nasọ nọhẹ yé, bo nasọ yin Jiwheyẹwhe yetọn. Jiwheyẹwhe nasọ sunsun dasìn lẹpo sẹ̀ sọn nukun yetọn mẹ; okú ma nasọ tin ba, kavi awubla, kavi avi, mọ awufiẹsa ma na tin ba: na onú tintan lẹ ko juwayi. Ewọ he sọ sinai to ofìn lọ ji dọmọ, pọ́n, yẹn diọ onu lẹpo zùn yọ́yọ́. E sọ dọ hlan mi, dọmọ, wlanwe: ohó helẹ dodo po nugbo po wẹ.”—Osọhia 21:1-5.
Mọdopolọ, apọsteli Pita lá dọmọ: “Ṣigba, di opagbe etọn [Jehovah Jiwheyẹwhe tọn], míwlẹ to nukundo olọn yọyọ lẹ, po aigba yọyọ de po, ofi he dodo nọnọ.” (2 Pita 3:13) Nukundido daho nankọ die he tin to nukọn! Ogbẹ̀ to aigba paladisi tọn de ji sọgan yin lẹblanulọkẹyi ayajẹnọ towe. (Luku 23:43) Enẹwutu, a dike yajiji egbezangbe tọn hẹn we tindo numọtolanmẹ homẹgble tọn blo. Kakatimọ, pọ́n sọgodo hlan po todido po. Zé todido po jide towe po do aihọn yọyọ Jiwheyẹwhe tọn he tin to yakẹ ji. Doafọna yanwle he Jehovah Jiwheyẹwhe kẹalọyi, podọ hiẹ sọgan nọgbẹ̀ kakadoi to aihọn he vò sọn yajiji lẹpo si de mẹ. (Pọ́n w-F 15/9/92, weda 3.)
[Yẹdide to weda 4]
Dile Job tlẹ jiya, e doafọna yanwle he Jiwheyẹwhe kẹalọyi de
[Yẹdide to weda 7]
Hiẹ sọgan nọgbẹ̀ to aihọn he vò sọn yajiji lẹpo si de mẹ
[Asisa Yẹdide tọn to weda 3]
Collier’s Photographic History of the European War