Be E Yọnbasi Nado Tindo Owanyi Nugbo Ya?

1, 2. Mẹnu lẹ wẹ sọgan mọaleyi sọn Ohàn Sọlomọni tọn mẹ eyin yé gbadopọnna ẹn po sọwhiwhe po, podọ etẹwutu? (Pọ́n yẹdide he tin to bẹjẹeji hosọ ehe tọn.)

MẸHO agun tọn de ṣẹṣẹ dotana hodidọ do alọwle asu po asi po yọyọ de tọn ji. Enẹgodo e dọ to ede mẹ dọmọ: ‘Pọ́n lehe yé omẹ awe lẹ hẹn alọ go na yede bo to yede pọ́n gbọzangbọzan po nukiko yẹsẹ po do! Mẹnu wẹ sọgan jẹagọdo dọ yé omẹ awe lẹ yiwanna yede!’ Dile asisunọ po asiyọyọ lọ po to wedu to fie yé to jonọ yí te, mẹho lọ to nuhà bo to kinkanse ede dọ: ‘Be alọwle yetọn na dẹn-to-aimẹ ya?’ Be owanyi yetọn na siso deji ya kavi e na miọn pete dile owhe lẹ na to yìyì? To whenue owanyi asu po asi po de tọn sinyẹn bo duto whlepọn lẹ ji, e sọgan yin pinpọnhlan taidi owanyi nujọnu tọn. Ṣigba, to whenuena e yindọ alọwle susu wẹ ko gbà to egbehe, mẹde sọgan kanse dọ, ‘Be e yọnbasi dọ asu po asi po de ni tindo owanyi he dẹn-to-aimẹ ya?’

² Owanyi nugbo ma yọ́n mọ etlẹ yin to azán Ahọlu Sọlomọni tọn gbè to Islaeli hohowhenu tọn. To whenue Sọlomọni to hodọdo walọyizan gbẹtọ lẹ tọn to ojlẹ etọn mẹ ji, e dọmọ: “Sunnusi [dodonọ] dopo akàn to fọtọ́n mẹ wẹ yẹn mọ; ṣigba yọnnusi dopo to enẹlẹ mẹ, yẹn ma mọ gba. Doayi e go, ehe dopo akàn wẹ yẹn mọ dọ, Jiwheyẹwhe ko dá gbẹtọ do titengbe; ṣigba yé ko dómọna dodinnanu.” (Yẹwh. 7:26-29) Na walọ ylankan yọnnu jonọ he nọ sẹ̀n Baali lẹ tọn yinuwado mẹsusu ji wutu, nujinọtedo walọ dagbe tọn yìdo taun to azán Sọlomọni tọn gbè sọmọ bọ e vẹawuna ẹn nado mọ sunnu kavi yọnnu he tindo walọ dagbe.a Etomọṣo, ohó milomilo he Sọlomọni kàn to Ohàn Sọlomọni tọn mẹ to owhe 20 jẹnukọnna ojlẹ enẹ, dohia dọ owanyi he sunnu po yọnnu po de tindo na ode awetọ sọgan dẹn-to-aimẹ. E sọ basi zẹẹmẹ owanyi enẹ tọn po lehe e nọ yin didohia do po tọn to aliho he whànmẹ taun de mẹ. Sinsẹ̀n-basitọ Jehovah tọn he yin tlẹnnọ po alọwlemẹ lẹ po sọgan plọn nususu gando owanyi mọnkọtọn go eyin yé gbadopọnna owe Biblu tọn ehe po sọwhiwhe po.

 3. Etẹwẹ dohia dọ sunnu de po yọnnu de po sọgan tindo owanyi nugbo na ode awetọ?

³ Hia Ohàn Sọlomọni Tọn 8:6. Hodidọ lọ “miyọ́nlọ sinsinyẹn OKLUNỌ lọ tọn” yin yiyizan nado do obá he mẹ owanyi sọgan sinyẹn jẹ hia. Owanyi nugbo yin yiylọdọ “miyọ́nlọ sinsinyẹn OKLUNỌ lọ tọn” to linlẹn lọ mẹ dọ Jehovah wẹ yin Dowatọ owanyi enẹ tọn. Na Jiwheyẹwhe dá mí to apajlẹ etọn mẹ wutu, mí tindo nugopipe nado nọ yiwannamẹ. (Gẹn. 1:26, 27) To whenue Jiwheyẹwhe hẹn yọnnu tintan lọ, Evi wá sunnu tintan lọ Adam dè, hogbe he Adam yizan lẹ taidi hogbe ohó milomilo-kantọ de tọn lẹ. Matin ayihaawe, Evi tindo owanyi sisosiso na Adam, yèdọ mẹhe go ‘yè de e jẹgbonu sọn.’ (Gẹn. 2:21-23) Na Jehovah na gbẹtọvi lẹ nugopipe lọ nado nọ do owanyi hia wutu, e yọnbasi dọ sunnu de po yọnnu de po ni tindo owanyi nugbo, he na dẹn-to-aimẹ na ode awetọ.

4, 5. Dọ otàn he Ohàn Sọlomọni tọn bẹhẹn to kleun mẹ.

⁴ Gbọnvona dọ owanyi he sunnu de po yọnnu de po tindo na yede sọgan sinyẹn bo dẹn-to-aimẹ, owanyi mọnkọtọn sọ tindo nugopipe devo lẹ. Delẹ to nugopipe ehelẹ mẹ yin didohia to aliho he fọnjlodotenamẹ mẹ to Ohàn Sọlomọni tọn mẹ. Otàn he Ohàn Sọlomọni tọn bẹhẹn lọ yin kinkan taidi ohànwe de, bo sinai do owanyi he tin to awhli de he nọ nọ̀ gbétatò Ṣunẹmi kavi Ṣulẹmu tọn mẹ po dẹpẹ lẹngbọhọtọ he e yiwanna lọ po ṣẹnṣẹn ji. To whenue Sọlomọni whèsla do fie ma dẹn do vẹngle he go awhli lọ nọ penukundo, whanpẹ awhli lọ tọn dọ̀n ẹn bọ e degbe dọ yè ni plan ẹn wá na emi. Ṣigba, nuyiwa awhli lọ tọn dohia to afọdopolọji dọ lẹngbọhọtọ lọ wẹ e yiwanna. Dile Sọlomọni to nulẹpo wà na awhli lọ nido yiwanna ẹn, awhli lọ ma whleawu nado dọna ẹn dọ mẹyiwanna emitọn wẹ emi jlo na nọhẹ. (Ohàn 1:4-14) To whenue lẹngbọhọtọ lọ kàn ayiha bo biọ osla lọ mẹ, yé omẹ awe lẹ yí hogbe owanyi tọn he whànmẹ lẹ do dọhona ode awetọ.—Ohàn 1:15-17.

⁵ To whenue Sọlomọni lẹkọ jei Jelusalẹm bo plan viyọnnu lọ; lẹngbọhọtọ lọ hodo viyọnnu lọ. (Ohàn 4:1-5, 8, 9) Sọlomọni dovivẹnu lẹpo na awhli lọ nido yiwanna ẹn, amọ́ e ma pà ẹ. (Ohàn 6:4-7; 7:1-10) To godo mẹ, ahọlu lọ gbọ bo jo viyọnnu lọ do nado lẹkọyi whé. Ohàn lọ wá vivọnu po hogbe awhli lọ tọn lẹ po he to jijlo dọ mẹyiwanna emitọn ni ‘yawu taidi otẹgbọẹ asi’ de bo họ̀nwezun wá emi dè.—Ohàn 8:14.

 6. To Ohàn Sọlomọni tọn mẹ, naegbọn e nọ vẹawu nado yọ́n mẹhe dọho to adà dopodopo mẹ?

⁶ Dile etlẹ yindọ “ohàn ohàn lẹ tọn” he Sọlomọni kàn lọ yọ́nsè bosọ tindo zẹẹmẹ nujọnu tọn, e nọ vẹawu nado yọ́n mẹhe dọho to adà dopodopo mẹ, vlavo to hodọdopọ, hodidọ mẹdetiti tọn, po odlọ he yin nùdego to ohàn lọ mẹ lẹ po mẹ. (Ohàn 1:1) Wezẹhomẹ de dọ dọ, “na nugbo tọn, onú delẹ taidi adà voovo otàn de tọn, otàn lọ lọsu, aliho he mẹ e yin kinkan te, po mẹhe e bẹhẹn lẹ po ma yin nuhe ji yè lẹnnupọndo jẹnukọn gba.” (The New Interpreter’s Dictionary of the Bible) Enẹwutu, yinkọ mẹhe dọho to otàn lọ mẹ lẹ tọn ma yin kinkan, na wehiatọ nido sọgan na ayidonugo hogbe milomilo po numọtolanmẹ he otàn lọ bẹhẹn lẹ po. Etomọṣo, mí sọgan yọ́n mẹhe dọho to adà dopodopo mẹ, gbọn nulinlẹnpọn do nuhe mẹlọ to dido kavi nuhe to yinyin didọna mẹlọ ji dali.

7, 8. Nawẹ lẹngbọhọtọ lọ po awhli lọ po do owanyi he yé tindo na ode awetọ hia gbọn? Na apajlẹ.

⁷ Ohàn Sọlomọni tọn bẹ ‘hogbe owanyi tọn’ susu hẹn, ehe viyọnnu lọ po lẹngbọhọtọ lọ po yizan na ode awetọ. Mahopọnna dọ hogbe he yé yí do dọhona ode awetọ yin hogbe he gbẹtọ lẹ nọ yizan to otò whèzẹtẹn-waji tọn lẹ mẹ to owhe 3 000 die, bo sọgan paṣa wehiatọ egbezangbe tọn lẹ, hogbe ehelẹ gbẹ́ gọ́ na zẹẹmẹ nujọnu tọn podọ numọtolanmẹ he yé bẹhẹn lẹ ma yin onú yọyọ na mí. Di apajlẹ, lẹngbọhọtọ lọ pà awhli lọ dọ nukun etọn lẹ yọnwhanpẹ bosọ dọnmẹdogo taidi “owhlé tọn.” (Ohàn 1:15) Awhli lọ ma yí nukun lẹngbọhọtọ lọ tọn lẹ jlẹdo nukun owhlé tọn go gba, kakatimọ, e yí yé jlẹdo owhlé lọsu go. (Hia Ohàn Sọlomọni Tọn 5:12.) E mọdọ adà yuu nukunzìn lẹngbọhọtọ lọ tọn he wewe lẹdo lọ yọnwhanpẹ taun taidi owhlé de he to awulẹ to yìnnọsìn mẹ.

⁸ E ma yin hogbe owanyi tọn he tin to ohàn lọ mẹ lẹpo wẹ gando whanpẹ agbasa tọn go. Lẹnnupọndo nuhe lẹngbọhọtọ lọ dọ gando hodidọ awhli lọ tọn go ji. (Hia Ohàn Sọlomọni Tọn 4:7, 11.) E dọ dọ nùflo awhli lọ tọn “to kùnkùn di owínjá.” Etẹwutu? Na owínjá nọ vivi bosọ nọ dewán gblingblin hugan owín lọsu ehe jẹhọn ko nọ de vivi etọn pò. “Owín po yìnnọ po tin to odẹ́ [etọn] glọ,” enẹ zẹẹmẹdo dọ hodidọ etọn lẹ nọ yọ́nsè bosọ nọ dọnmẹdogo taidi owín po yìnnọ po. To whenuena lẹngbọhọtọ lọ dọna awhli lọ dọ, “hiẹ yin whanpẹnọ pó, . . . apà depope ma tin to gowe,” e họnwun dọ nuhe dọ e te zẹ̀ whanpẹ agbasa tọn go.

 9. (a) Aliho tẹlẹ mẹ wẹ asu po asi po lẹ dona nọ do owanyi hia ode awetọ te? (b) Naegbọn e do yin nujọnu dọ alọwlemẹ lẹ ni nọ yí hogbe owanyi tọn lẹ zan na ode awetọ?

⁹ Tito alọwle tọn ma yin kandai gbekọndopọ tọn kavi gbemima paa de poun he ma nọ sinai do owanyi po numọtolanmẹ po ji gba. Na nugbo tọn, owanyi wẹ nọ dohiagona alọwle Klistiani de tọn. Ṣigba owanyi nankọ wẹ e dona yin? Be owanyi he sinai do nunọwhinnusẹ́n Biblu tọn lẹ ji wẹ ya? (1 Joh. 4:8) Be owanyi ehe bẹ numọtolanmẹ jọwamọ tọn he hagbẹ whẹndo tọn lẹ nọ tindo na ode awetọ hẹn wẹ ya? Be owanyi ehe bẹ zohunhun po haṣinṣan pẹkipẹki he nọ tin to họntọn nugbo lẹ ṣẹnṣẹn po hẹn wẹ ya? (Joh. 11:3) Be owanyi he sunnu de po yọnnu de po nọ tindo na ode awetọ wẹ ya? (Howh. 5:15-20) Nado hójọhó, aliho ehe lẹpo mẹ wẹ alọwlemẹ lẹ dona nọ do owanyi nugbo he nọ dẹn-to-aimẹ hia ode awetọ yetọn te. Nuyiwa mítọn wẹ nọ dohia dọ mí yiwanna mẹde nugbonugbo. Nujọnu taun wẹ e yin dọ asu po asi po lẹ ni tin aṣeji ma nado dike nuwiwa egbesọ tọn lẹ ni glọnalina yé nado nọ yí hogbe owanyi tọn lẹ zan na ode awetọ! Hogbe mọnkọtọn lẹ zinzan sọgan zọ́n bọ alọwle de na tindo hihọ́ po ayajẹ nujọnu tọn po. To aṣa he mẹ mẹdevo nọ dín alọwlemẹ namẹ te, bọ sunnu lọ po yọnnu lọ po ma nọ yọ́n ode awetọ kakajẹ alọwle-zán yetọn gbè, yé dona yọnẹn dọ hogbe owanyi tọn lẹ yiyizan na ode awetọ wẹ na zọ́n bọ owanyi yetọn na sinyẹn deji podọ alọwle lọ na tindo kọdetọn dagbe.

10. Eyin asu po asi po lẹ nọ flin hogbe owanyi tọn he yé ko yizan na ode awetọ to ojlẹ de mẹ wayi, kọdetọn dagbe tẹwẹ enẹ nọ hẹnwa?

¹⁰ Hogbe owanyi tọn he asu po asi po lẹ nọ yizan na ode awetọ sọ nọ hẹn kọdetọn dagbe devo wá. Ahọlu Sọlomọni dọna awhli Shulamite-nu lọ dọ emi na basi ‘aṣọ́donu sika tọn he go ohia fataka tọn tin te lẹ’ na ẹn. Sọlomọni na ẹn pipà susu, bo dọ dọ ewọ yin “whanpẹnọ di osun, [bo] disán di owhè.” (Ohàn 1:9-11; 6:10) Ṣigba, viyọnnu jọja lọ hẹn nugbonọ-yinyin etọn go na lẹngbọhọtọ he e yiwanna lọ. Etẹwẹ hẹn ẹn lodo bo na ẹn jide dile etlẹ yindọ yé masọ nọ mọ yede ba? E dọ nulọ na mí. (Hia Ohàn Sọlomọni Tọn 1:2, 3.) Na e nọ flin ‘hogbe owanyi tọn’ he lẹngbọhọtọ lọ dọna ẹn wayi lẹ wutu wẹ. To nukun awhli lọ tọn mẹ, hogbe enẹlẹ “pọnte hú vẹnhàn” he nọ hẹn ahun jaya, podọ yinkọ lẹngbọhọtọ lọ tọn nọ miọnhomẹna ẹn taidi “nusisá he yè túntún jẹgbonu” do ota. (Ps. 23:5; 104:15) Na nugbo tọn, eyin alọwlemẹ lẹ nọ flin hogbe owanyi tọn he yé ko yizan na ode awetọ to ojlẹ de mẹ wayi lẹ, enẹ sọgan zọ́n bọ owanyi yetọn na sinyẹn dogọ. Lehe e yin nujọnu dọ asu po asi po lẹ ni nọ yí hogbe owanyi tọn do dọhona ode awetọ do sọ!

11. Etẹwẹ awhli Shulamite-nu lọ dọna mẹdevo lẹ ma nado wà na emi, podọ etẹwẹ Klistiani tlẹnnọ lẹ sọgan plọn sọn nuyiwa etọn mẹ?

¹¹ Ohàn Sọlomọni tọn sọ plọn nususu Klistiani tlẹnnọ lẹ titengbe mẹhe to alọwlemẹ dín lẹ. Viyọnnu jọja lọ ma tindo numọtolanmẹ owanyi tọn depope na Sọlomọni. E degbena viyọnnu Jelusalẹm tọn lẹ dọmọ: ‘Mì doadán na owanyi ṣie blo, mì sọ fọ́n ẹn blo, kakajẹ whenue ewọ lọsu na fọ́n.’ (Ohàn 2:7; 3:5) Etẹwutu e do dọmọ? Na e yọnẹn dọ e ma sọgbe nado jẹ numọtolanmẹ owanyi tọn tindo ji poun na mẹdepope he gbẹ́ dọhona ẹn. Enẹwutu, nuyọnẹnnu wẹ e yin dọ Klistiani depope he jlo na wlealọ ni yí sọwhiwhe do nọte kakajẹ whenue e na mọ mẹhe e sọgan yiwanna nugbonugbo.

12. Naegbọn awhli Shulamite-nu lọ do yiwanna lẹngbọhọtọ lọ?

¹² Naegbọn awhli Shulamite-nu lọ do yiwanna lẹngbọhọtọ lọ? Nugbo wẹ dọ, sunnu lọ yọ́ndẹpẹ, bo taidi ‘otẹgbọẹ asi’; alọ etọn lẹ dohuhlọn taidi “sika-lọkẹ”; podọ asapada etọn lẹ yọnwhanpẹ bosọ dohuhlọn taidi “dòtin malbili tọn.” Ṣigba e ma yindọ e dohuhlọn bosọ yọ́ndẹpẹ kẹdẹ wẹ gba. “Lehe atin he nọ sẹ́n te [do] to atin zungbo mẹ tọn lẹ ṣẹnṣẹn, mọ wẹ mẹyiwanna [etọn] te to visunnu lẹ ṣẹnṣẹn.” Whẹpo yọnnu de he yin nugbonọ na Jehovah nido tindo numọtolanmẹ ehe nkọ na sunnu de, sunnu lọ dona ko whèwhín to gbigbọ-liho.—Ohàn 2:3, 9; 5:14, 15.

13. Naegbọn lẹngbọhọtọ lọ do yiwanna awhli lọ?

¹³ Etẹwẹ dogbọn awhli Shulamite-nu lọ dali? Dile etlẹ yindọ ewọ yọnwhanpẹ sọmọ bọ whanpẹ etọn dọ̀n ahọlu de he ko tindo ‘ahọsi kandeko, yọnnu họntọn kanwe, gọna awhli madosọha lẹ,’ e pọ́n ede taidi “vounvoun Ṣaloni tọn,” yèdọ vounvoun paa de poun. Jlẹkajininọ po whiwhẹ viyọnnu lọ tọn po jẹ na ayidego. Abajọ ewọ do ‘taidi vounvoun lii de to owùn lẹ ṣẹnṣẹn,’ yèdọ vounvoun paa de he lẹngbọhọtọ lọ sọgan tindo po awubibọ po! Ewọ yin awhli de he yin nugbonọ na Jehovah.—Ohàn 2:1, 2; 6:8.

14. Etẹwẹ Klistiani he jlo na wlealọ lẹ sọgan plọn sọn owanyi he yin nùdego to Ohàn Sọlomọni tọn mẹ lọ mẹ?

¹⁴ To Owe-wiwe lẹ mẹ, gbedide sinsinyẹn de yin nina Klistiani lẹ nado wlealọ “to Oklunọ mẹ kẹdẹ.” (1 Kọl. 7:39) Tlẹnnọ he jlo na wlealọ lẹ dona dapana kanṣiṣa owanyi tọn tintindo hẹ mayisenọ lẹ, bo dín mẹhe yé na wlealọ hẹ to sinsẹ̀n-basitọ Jehovah tọn lẹ kẹdẹ ṣẹnṣẹn. Humọ, nado doakọnna nuhahun gbẹ̀mẹ tọn lẹ dile mí to vivẹnudido nado tindo alọwle ayajẹnọ bosọ to Jiwheyẹwhe sẹ̀n to pọmẹ mí dona tindo yise po mẹdezejo na Jiwheyẹwhe po, yèdọ jẹhẹnu delẹ he mẹde na jlo dọ alọwlemẹ sọgodo tọn etọn ni tindo. Lẹngbọhọtọ lọ po awhli lọ po doayi e go dọ ode awetọ yetọn tindo jẹhẹnu mọnkọtọn lẹ.

15. Nawẹ awhli Shulamite-nu lọ yin apajlẹ de na tlẹnnọ he tindo budisi Jiwheyẹwhe tọn lẹ gbọn?

¹⁵ Hia Ohàn Sọlomọni Tọn 4:12. Naegbọn lẹngbọhọtọ lọ yí mẹyiwanna etọn jlẹdo “opá hihla de” go? Jipa he yè do adó lẹdo de ma nọ yin jijodo nùvo bọ mẹdepope he jlo sọgan biọ e mẹ gba. E nọ tindo họngbo de he nọ to súsú, podọ finẹ kẹdẹ wẹ yè sọgan gbọn do biọ e mẹ. Awhli Shulamite-nu lọ taidi jipa mọnkọtọn, na lẹngbọhọtọ he e jlo na dà lọ kẹdẹ wẹ e tindo numọtolanmẹ owanyi tọn na. Na ewọ ma jogbe na yẹdoklọmẹ ahọlu lọ tọn wutu, e yinuwa taidi “adó de,” bo ma taidi “họntonu de” he yin jijodo nùvo. (Ohàn 8:8-10) Mọdopolọ, sunnu po yọnnu po he tindo budisi Jiwheyẹwhe tọn bo ma ko wlealọ lẹ ma nọ tindo numọtolanmẹ owanyi tọn na mẹdepope poun, kakajẹ whenue yé mọ mẹhe na yin alọwlemẹ sọgodo tọn yetọn.

16. Etẹwẹ Ohàn Sọlomọni tọn plọn mí gando họntọnmẹninọ go?

¹⁶ To gbèdopo, lẹngbọhọtọ lọ biọ to awhli Shulamite-nu lọ si nado hodo e na yé ni yì disa, ṣigba nọvisunnu awhli lọ tọn lẹ gbẹ́ dọ e ma na yì. Enẹwutu, yé deazọ́nna ẹn nado penukundo vẹngle yetọn go. Etẹwutu yé do wàmọ? Be yé ma dejido e go wutu wẹ ya? Kavi be yé lẹndọ ewọ jlo na yì wà onú gbigble de wutu wẹ ya? Nugbo lọ wẹ yindọ, hihọ́-basina nọviyọnnu yetọn wẹ yé te na ewọ nikaa biọ whlepọn mẹ. (Ohàn 1:6; 2:10-15) Enẹwutu, Klistiani tlẹnnọ lẹ sọgan plọnnu sọn ehe mẹ: To whenue mì to họntọn mẹ, mì dona tin to aṣeji gando nudepope he sọgan hẹn mì biọ omọ̀ fẹnnuwiwa tọn mẹ lẹ go. Mì dapana fie mẹdepope ma sọgan mọ mì te lẹ ninọ. Dile mì na to numọtolanmẹ owanyi tọn dohia ode awetọ to aliho he sọgbe mẹ, mì nọ dapana nuhe sọgan ze mì do whlepọn mẹ lẹ wiwà.

17, 18. Ale tẹwẹ dogbigbapọnna Ohàn Sọlomọni tọn hẹn wá na we?

¹⁷ To paa mẹ, whenue Klistiani sunnu po yọnnu po lẹ bẹ họntọnmẹninọ jẹeji, yé nọ tindo owanyi po numọtolanmẹ sinsinyẹn po na ode awetọ. To whenuena e yindọ, tito alọwle tọn he Jehovah zedai dona dẹn-to-aimẹ, asu po asi po lẹ dona dovivẹnu na owanyi he yé tindo na ode awetọ nido sinyẹn taidi miyọ́n he to jiji de, podọ yé dona hẹn haṣinṣan dagbe de go na owanyi yetọn nido sọgan siso deji.—Malku 10:6-9.

¹⁸ To whenue a jlo na de alọwlemẹ towe, ayihaawe ma tin dọ a na jlo nado mọ mẹhe a sọgan yiwanna nugbonugbo, podọ a na tẹnpọn nado hẹn owanyi he a tindo na ẹn sinyẹn deji, kẹdẹdile mí mọ do to Ohàn Sọlomọni tọn mẹ. Vlavo a to alọwlemẹ dín kavi a ko to họntọn mẹ, e yọnbasi dọ a na duvivi owanyi nugbo tọn, he taidi “miyọ́nlọ sinsinyẹn OKLUNỌ lọ tọn.”—Ohàn 8:6.