‘Penukundo Vẹntin Ehe Go’!

AMẸ́ wiawe lọ lẹ zinzọnlin gbọ̀n Aigba Pagbe tọn lọ blebu ji. Mose dọna yé nado yì bẹ̀ tòmẹnu lọ lẹ pọ́n bo hẹn sinsẹ́n aigba lọ tọn delẹ wá. Sinsẹ́n tẹwẹ dọ̀n ayidonugo yetọn hugan? Sẹpọ Hebloni, yé mọ vẹngle de he sinsẹ́n etọn klo sọmọ bọ amẹ́ awe wẹ hẹn ohín etọn dopo poun. Jinukun lọ jiawu sọmọ bọ amẹ́ lọ lẹ ylọ aigba dojó lọ dọ “agbàdo Ẹṣkoli tọn,” kavi “Ohín ovẹn-sinsẹ́n tọn.”—Osọha lẹ 13:21-24.

Mẹhe dla Palestine pọ́n to owhe kanweko 19tọ whenu de na linlin dọmọ: “Ẹṣkoli, kavi Agbàdo ovẹn tọn, . . . gbẹsọ gọ́ na vẹntin lẹ, podọ sinsẹ́n etọn lẹ wẹ yọnwhanpẹ bosọ klo hugan to Palestine.” Dile etlẹ yindọ vẹntin Ẹṣkoli tọn lẹ wẹ nọ yọ́n hugan, suhugan lẹdo Palestine tọn lẹ mẹ wẹ vẹntin dagbedagbe lẹ nọ wú te to ojlẹ Biblu tọn mẹ. Kandai Egipti tọn lẹ dohia dọ Falo lẹ nọ hẹn ovẹn wá sọn Kenani.

Owe lọ The Natural History of the Bible basi zẹẹmẹ dọmọ: “Pópló osókla [Palestine tọn] lẹ, gọna zannu flinflin yetọn lẹ, hinhọ́n owhè tọn, yozò alunlun mẹ tọn, po jikun avivọ-whenu tọn he nọ yawu sà wayi lẹ po nọpọ́ bo hẹn ẹn zun aigba vonọtaun vẹntin tọn de.” Isaia dohia dọ ofi ṣinṣinyan delẹ tindo vẹntin fọtọ́n susu lẹ.—Isaia 7:23.

“Aigba . . . Vẹntin Tọn De”

Mose dọna akọta Islaeli tọn dọ yé na nọ nọ̀ aigba “vẹntin lẹ . . . po ovotin lẹ po po pomeglanate lẹ po” tọn de ji. (Deutelonomi 8:8) Sọgbe hẹ otanwe Baker Encyclopedia of Bible Plants, “vẹntin sù to Palestine hohowhenu tọn mẹ sọmọ bọ ovẹn-sinsẹ́n lẹ ko yin mimọ, diblayin to fie dodinnanutọ lẹ kùndò te lẹpo.” Vẹntin Aigba Pagbe tọn lọ tọn lẹ sẹ́n sọmọ bọ to whenuena awhànpa Nẹbukadnẹzali tọn lẹ tlẹ và Juda sudo to owhe 607 J.W.M., mẹhe pò to aigba lọ ji lẹ “bẹ ovẹn po sinsẹ́n alunlun mẹ tọn lẹ po susugege.”— Jẹlemia 40:12; 52:16.

Nado sọgan wleawuna vẹnhàn susu, glesi Islaeli tọn lẹ dona wlebòna vẹntin yetọn lẹ ganji. Owe Isaia tọn basi zẹẹmẹ lehe vẹnla-sántọ paa Islaeli tọn de na jló aigba osó tọn de bo nasọ ṣinyan zannu dahodaho lẹ sẹ̀ whẹpo do dó “ovẹn he yọnwhanpẹ tlala” de do. Enẹgodo e sọgan yí sọn zannu he e ṣinyan sọn aigba lẹ mẹ do dopá. Opá ehe nọ gọalọ nado basi hihọ́na vẹngle etọn ma nado yin afọtùn e ji gbọn oyìn lẹ dali, kavi yin hinhẹngble gbọn wọtupọẹ, hànvẹẹ, po ajotọ lẹ po dali. E sọgan sọ basi ahàndanu de bo gbá atọ̀họ̀ kleun de he na yin nọtẹn fifá tọn de to ojlẹ jibẹwawhé tọn whenu to whenuena vẹntin lẹ nọ biọ hihọ́ tlala dogọ. To azọ́n ehe lẹpo wiwà jẹnukọn godo, e sọgan donukun jibẹwawhé ovẹn-sinsẹ́n susu tọn.— Isaia 5:1, 2.a

Nado hẹn ẹn diun dọ jibẹwawhé susu na tin, glesi lọ nọ sán alà na vẹntin lọ gbọzangbọzan na e nido sẹ́n ganji bosọ nọ whlẹ́ ogbé ylankan, owùn po vẹwùn lẹ po sẹ̀. E sọgan nọ húsinna vẹngle lọ to osun alunlun tọn lẹ mẹ eyin jikun amakikọ-whenu tọn ma ko hẹn aigba lọ fá ganji.—Isaia 5:6; 18:5; 27:2-4.

Ojlẹ jibẹwawhé ovẹn-sinsẹ́n tọn to vivọnu alunlun tọn yin ojlẹ aglinjijẹ tọn daho de. (Isaia 16:10) To Heblugbe dowhenu tọn mẹ, atọ̀n to psalm lẹ mẹ tindo nukinkan aga tọn he bẹ hodidọ agbòte lọ “to Gititi ji” hẹn. (Psalm 8, 81, po 84 po, NW ) Hogbe hànjiji tọn he ma yin yinyọnẹn ganji ehe yin lilẹdo “ahàndanu lẹ” to lẹdogbedevomẹ Septante tọn mẹ bo sọgan to didohia dọ Islaelivi lẹ nọ ji psalm ehelẹ to jibẹwawhé ovẹn tọn whenu. Dile etlẹ yindọ ovẹn-sinsẹ́n nọ yin yiyizan na taun tọn nado wleawuna vẹnhàn, Islaelivi lẹ sọ nọ dù ovẹn-sinsẹ́n pọpọ kavi húhú etọn he yé nọ yí do basi akla hìhì lẹ.—2 Samuẹli 6:19; 1 Otannugbo lẹ 16:3.

Vẹntin Islaeli Tọn

Whlasusu wẹ Biblu basi zẹẹmẹ omẹ Jiwheyẹwhe tọn lẹ tọn taidi vẹntin de—yèdọ nuyijlẹdonugo he sọgbe de to pọndohlan mẹ na obá he mẹ vẹntin yin nujọnu na Islaelivi lẹ jẹ. To Psalm 80 mẹ, Asafi yí akọta Islaeli tọn jlẹdo vẹntin he Jehovah dó do Kenani go. Aigba lọ yin jijlado na vẹntin Islaeli tọn nido sọgan yìn adọ̀ yìdo bo whẹ́n ganji. Ṣigba dile owhe lẹ to jujuyi, opá he yin didó lẹdo e lẹ họ́. Na akọta lọ masọ dejido Jehovah go ba wutu, ewọ lọsu masọ basi hihọ́na yé ba. Taidi hànvẹẹ he dù vẹngle sudo de, mọwẹ akọta kẹntọ lẹ to adọkun Islaeli tọn dù sudo do niyẹn. Asafi hodẹ̀ dọ Jehovah ni gọalọna akọta lọ na gigo etọn tintan tọn nido gọwá. E vẹvẹ dọmọ: “Dla ovẹn he pọ́n,” kavi penukundo vẹntin ehe go.—Psalm 80:8-15.

Isaia yí “owhé Islaeli tọn” jlẹdo vẹngle de go, he wá sẹ́n “sinsẹ́n vivlẹ” kavi atin-sinsẹ́n gbigble (yìnyọ̀n) lẹ. (Isaia 5:2, 7) Ovẹn-sinsẹ́n vivlẹ lẹ nọ whè taun hugan ovẹn jọnun lẹ bo nọ tindo olàn pẹvide, na diblayin sinsẹ́n lọ lẹpo wẹ nọ gọ́ na okún kẹdẹ. Sinsẹ́n vivlẹ lẹ ma yọ́n na dùdù podọ na ovẹn bibasi gba—yèdọ yẹhiadonu he sọgbe nado dlẹnalọdo akọta atẹṣitọ he sinsẹ́n etọn yin sẹ́nhẹngba kakati nido yin dodowiwa. Sinsẹ́n gbigble ehe ma wá sọn nuṣiwa Vẹndotọ tọn mẹ gba. Jehovah ko wà nulẹpo nado hẹn akọta lọ tindo sinsẹ́n. E kanse dọmọ: “Etẹwẹ yè [nasọ] wà na vẹngle ṣie bọ yẹn ma [ko] basi to e mẹ?”—Isaia 5:4.

To whenuena e yindọ vẹntin Islaeli tọn ma de sinsẹ́n tọ́n, Jehovah na yé avase dọ emi na họ́ dòkọ́ hihọ́ tọn he emi dó lẹdo omẹ emitọn lẹ liai. E masọ to na sán alà na vẹntin yẹhiadonu tọn etọn kavi whlẹ́ ogbé ylankan lẹ sẹ̀ sọn aigba etọn ji ba. Jikun amakikọ-whenu tọn he nọ wà dagbe na jinukun lọ na doalọte, podọ vẹwùn po ogbé lẹ po wẹ na wú do vẹngle lọ mẹ.—Isaia 5:5, 6.

Mose dọ dọdai dọ atẹṣiṣi Islaeli tọn na hẹn vẹngle paa yetọn lẹ nado fiọ. “Hiẹ na do ovẹnpa lẹ bo sọ jla yé do, ṣigba hiẹ ma na nù sọn ovẹn lọ mẹ gba, kavi bẹ ovẹn-sinsẹ́n lẹ lọ gba: na owán lọ na dù yé.” (Deutelonomi 28:39) Vẹntin sọgan gblekàn kavi fiọ to nudi azán awe gblamẹ eyin owán biọ atin lọ mẹ bo dù homẹ etọn sẹ̀.—Isaia 24:7.

“Vẹntin Nugbo Lọ”

Kẹdẹdile Jehovah yí Islaeli jọwamọ tọn jlẹdo vẹntin de go do, Jesu yí nuyijlẹdonugo mọnkọtọn zan ga. To tenu-núdùdù godo tọn he Jesu dù hẹ devi etọn lẹ whenu, e dọna yé dọmọ: “Yẹn wẹ vẹntin nugbo lọ, Otọ́ ṣie wẹ glesi.” (Johanu 15:1) Jesu yí devi etọn lẹ jlẹdo vẹnla lẹ go. Dile vẹnla paa lẹ nọ mọ huhlọn yí sọn atin tangan lọ mẹ do, mọ wẹ devi Klisti tọn lẹ dona gbọṣi kọndopọ mẹ hẹ ẹ do niyẹn. Jesu dọmọ: “Jijẹla sọn dè e mìwlẹ ma sọgan wà nude.” (Johanu 15:5) Glesi lẹ nọ dó vẹntin nado mọ sinsẹ́n etọn yí, podọ Jehovah nọ donukun dọ omẹ etọn lẹ ni de sinsẹ́n gbigbọmẹ tọn tọ́n. Mọwiwà nọ hẹn pekọ po gigo po wá na Jiwheyẹwhe, he yin Vẹndotọ lọ.—Johanu 15:8.

Na vẹntin paa de nido de sinsẹ́n tọ́n, e dona yin kiklọwé bọ alà etọn delẹ na yin sinsánsẹ, podọ Jesu dlẹnalọdo nuyiwa mọnkọtọn lẹ. Vẹnla-sántọ de sọgan sán alà na vẹntin lọ whlaawe to owhe dopo mẹ na e nido hẹn sinsẹ́n susu. To osun avivọ-whenu tọn lẹ mẹ, alà susu sọgan yin sinsánsẹ na vẹntin de. Glesi lọ nọ de alà owhe he wayi tọn susu sẹ̀. E sọgan jo alà dahodaho atọ̀n kavi ẹnẹ do atin lọ go, po atinvu dopo kavi awe po to alà ehelẹ dopodopo ji. Atinvu pẹvipẹvi ehelẹ, he yin nudopolọ po owhe he wayi tọn lẹ po, na lẹzun alà sinsẹ́nnọ lẹ to alunlun he na bọdego mẹ. To godo mẹ, to whenuena vẹnla-sántọ lọ ko de alà lẹ vọ̀, e nọ mẹ̀n dehe yin sinsánsẹ lẹ.

Jesu basi zẹẹmẹ nuyiwa alà sinsánsẹ ehe tọn dọmọ: “Eyin mẹde ma nọ nọ̀ yẹn mẹ, yé de e dlangbé kẹdẹdi alà de, e sọ yọ́; yè sọ bẹ yé pli, bo ze yé dlan miyọ́n mẹ, bo sọ fiọ yé.” (Johanu 15:6) Dile etlẹ yindọ to nuyiwa enẹ whenu e sọgan taidi dọ vẹntin lọ ma tindo alà lẹ, yè sọ nọ vọ́ alà delẹ sán sọn e go to amakikọ-whenu.

Jesu dọmọ: “Alà depope to yẹn mẹ, he ma hẹn sinsẹ́n, ewọ de e sẹ̀.” (Johanu 15:2) Ehe sọgan to alọdlẹndo alà sinsán agọgbọnẹnmẹ tọn de, to whenuena vẹntin lọ ko de alà yọyọ susu tọ́n bọ ohín ovẹn-sinsẹ́n tọn pẹvipẹvi lẹ sọgan yin mimọ hezeheze godo. Vẹnla sántọ lọ nọ yí sọwhiwhe do gbadopọnna vẹnla yọyọ lẹ dopodopo nado yọ́n dehe hẹn sinsẹ́n po dehe ma sẹ́n lẹ po. Eyin dehe ma sẹ́n lẹ yin jijodo vẹntin lọ ji, yé na gbẹsọ dọ̀n núdùdù po osin po sọn atin lọ mẹ. Enẹwutu, glesi nọ de alà he ma sẹ́n ehelẹ sẹ̀ na núdùdù dojo vẹntin lọ tọn nido pekọna alà he de sinsẹ́n tọ́n lẹ kẹdẹ.

To godo mẹ, Jesu dọho gando nuyiwa vẹntin kiklọwé tọn go. E basi zẹẹmẹ dọmọ: “Alà depope he hẹn sinsẹ́n, ewọ lẹ̀ ẹ wé, na e nido hẹn sinsẹ́n humọ.” (Johanu 15:2) To whenuena alà he ma de sinsẹ́n tọ́n lẹ ko yin didesẹ godo, vẹnla-sántọ lọ nọ yí sọwhiwhe do gbadopọnna alà he hẹn sinsẹ́n lẹ dopodopo. Sẹpọ odò alà he de sinsẹ́n tọ́n lẹ tọn, e nọ saba mọ alà flinflin yọyọ lẹ he dona yin didesẹ ga. Eyin yé yin jijodo nado whẹ́n, yé na dọ̀n osin he nọ wleawuna fifá na ovẹn-sinsẹ́n lẹ sọn vẹntin lọ mẹ. Mọdopolọ amà dahodaho delẹ sọgan sọ yin didesẹ ga na sinsẹ́n yọyọ lọ lẹ nido mọ owhè ganji. Ehe lẹpo yin afọdide titengbe lẹ he nọ gọalọna alà sinsẹ́nnọ lẹ nado de sinsẹ́n susu tọ́n.

“Mì Ni Hẹn Sinsẹ́n Susu”

Alà yẹhiadonu “vẹntin nugbo lọ” tọn lẹ nọtena Klistiani yiamisisadode lẹ. Etomọṣo, “lẹngbọ devo” lẹ lọsu dona de sinsẹ́n tọ́n taidi devi Klisti tọn lẹ. (Johanu 10:16) Yelọsu sọgan hẹn “sinsẹ́n susu” nado hẹn gigo wá na Otọ́ olọn mẹ tọn yetọn. (Johanu 15:5, 8) Oló Jesu tọn gando vẹntin nugbo lọ go nọ flinnu mí dọ whlẹngán sinai do gbigbọṣi kọndopọ mẹ hẹ Klisti po sinsẹ́n gbigbọmẹ tọn dagbe didetọn po ji. Jesu dọmọ: “Eyin mì yìn osẹ́n ṣie lẹ, mì na nọ nọ̀ owanyi ṣie mẹ; yèdọ dile yẹn yìn osẹ́n Otọ́ ṣie tọn, bo sọ nọ nọ̀ owanyi etọn mẹ do.”—Johanu 15:10.

To azán Zekalia tọn lẹ gbè, Jiwheyẹwhe dopagbe na pipotọ Islaelivi nugbonọ lẹ dọ aigba lọ na gbẹsọ duvivi ‘okún jijọho tọn; vẹntin na jo sinsẹ́n etọn, podọ aigba lọ nasọ jo jideji etọn’ whladopo dogọ. (Zekalia 8:12) Vẹntin sọ yin yiyizan nado basi zẹẹmẹ jijọho he omẹ Jiwheyẹwhe tọn lẹ na duvivi etọn to Gandudu Owhe Fọtọ́n Klisti tọn whenu tọn. Mika dọ dọdai dọmọ: “Yé na sinai omẹ dopodopo to vẹntin etọn glọ podọ to ovotin etọn glọ; podọ mẹde ma nasọ hẹn yé savò gba: na onù OKLUNỌ awhànpa lẹ tọn tọn ko dọ ẹ.”—Mika 4:4.

[Nudọnamẹ Odò Tọn]

[Yẹdide lẹ to weda 18]

Vẹntin he ṣẹṣẹ fiọ de

Vẹnla-sinsán avivọ-whenu tọn

Alà he yin sinsánsẹ bo yin mimẹ̀ lẹ