Weta 21
Sinsẹ̀n-Bibasi Nugbo Dlẹnkan Lẹdo Aihọn Pé
1. Wẹndomẹ tulinamẹ tọn tẹwẹ Isaia weta 60 bẹhẹn?
WETA 60 owe Isaia tọn yin kinkandai taidi wadohia zodolanmẹnamẹ tọn de. To wefọ bẹjẹeji tọn lẹ mẹ, ninọmẹ ojlofọndotenamẹ tọn de dọ̀n ayidonugo mítọn. Nujijọ voovo lẹ jọ debọdo-dego po awuyiya po, bo plan mí jẹ tadona he whànmẹ de kọ̀n. Weta lọ basi zẹẹmẹ awuvivi tọn gando hẹngọwa sinsẹ̀n-bibasi nugbo tọn go to Jelusalẹm hohowhenu tọn mẹ po hẹngblo lẹdo aihọn pé sinsẹ̀n-bibasi nugbo tọn po to egbehe. Humọ, e dlẹnalọdo dona mavọmavọ he tin to sẹdotẹnmẹ na sinsẹ̀n-basitọ nugbonọ Jiwheyẹwhe tọn lẹpo. Dopodopo mítọn sọgan yí adà de basi to hẹndi adà ojlofọndotenamẹ dọdai Isaia tọn ehe mẹ. Enẹwutu mì gbọ mí ni gbadopọnna ẹn po sọwhiwhe po.
Hinhọ́n Họnwun to Zinvlu Mẹ
2. Gbedide tẹwẹ yin nina yọnnu de he mlọnai to zinvlu mẹ, podọ naegbọn e do yin onú niyaniya tọn na ẹn nado setonu?
2 Ohó bẹjẹeji weta Isaia ehe tọn lẹ yin didọna yọnnu de he tin to ninọmẹ awubla tọn mẹ. Kunnudenu dohia dọ e ṣinyọ́n nukunmẹ ai do kọmẹ to zinvlu gọ́ngọ́n mẹ. To ajijimẹ, hinhọ́n họnwun to zinvlu lọ mẹ dile Jehovah basi oylọnamẹ, gbọn Isaia gblamẹ dọmọ: “Fọ́n [hiẹ yọnnu, NW], họnwun; na hinhọ́n towe wá, gigo OKLUNỌ tọn to gowe.” (Isaia 60:1) Mọwẹ, “yọnnu” lọ dona fọnṣite bo do gigo Jiwheyẹwhe tọn hia! Naegbọn ehe do yin whẹho niyaniya tọn? Dọdai lọ zindonukọn dọmọ: “Doayi e go, zinvlu ṣinyọ́n aigba ji, zinvlu gọ́ngọ́n ṣinyọ́n gbẹtọ lẹ: ṣigba OKLUNỌ na fọ́n to oji we, yè nasọ mọ gigo etọn to gowe.” (Isaia 60:2) “Yọnnu” lọ dona “na hinhọ́n” na dagbe mẹhe tin lẹdo e pé bo gbẹ́ pò to avìdla to zinvlu mẹ lẹ tọn. Etẹwẹ na yin kọdetọn lọ? “[Akọta, NW] lẹ na wá hinhọ́n towe kọ̀n, podọ ahọlu lẹ do hinhọ́n zizẹ̀ towe kọ̀n.” (Isaia 60:3) Ohó bẹjẹeji tọn ehelẹ wleawuna hogo he na yin zẹẹmẹ-basina to gigọ́mẹ to wefọ he bọdego lẹ mẹ—yèdọ sinsẹ̀n-bibasi nugbo dona dlẹnkan lẹdo aihọn pé!
3. (a) Mẹnu wẹ “yọnnu” lọ yin? (b) Naegbọn “yọnnu” lọ do tin to aimimlọn to zinvlu mẹ?
3 Dile etlẹ yindọ nujijọ sọgodo tọn lẹ ji dọhodo wẹ e te, Jehovah dọna “yọnnu” lọ dọ hinhọ́n etọn ko “wá.” Ehe zinnudeji dọ jide tin dọ dọdai lọ na mọ hẹndi yí. “Yọnnu” he yin alọdlẹndo lọ wẹ Ziọni, kavi Jelusalẹm, yèdọ tatọ-tònọ Juda tọn. (Isaia 52:1, 2; 60:14) Tòdaho lọ nọtena akọta lọ blebu. To hẹndi tintan dọdai ehe tọn whenu, “yọnnu” lọ yin mimọ to aimimlọn to zinvlu mẹ, fie e ko tin te sọn whenue gbọ́n Jelusalẹm yin vivasudo to 607 J.W.M. Ṣigba, to 537 J.W.M., pipotọ nugbonọ Ju he yì kanlinmọgbenu lẹ tọn lẹkọwa Jelusalẹm bo hẹn sinsẹ̀n-bibasi wiwe-ṣeke gọwá. To godo mẹ, Jehovah hẹn hinhọ́n nado họnwun do “yọnnu” etọn ji, bọ omẹ etọn heyin hinhẹngọwa lẹ lẹzun asisa wuntuntun tọn to akọta he tin to zinvlu mẹ to gbigbọ-liho lẹ mẹ.
Hẹndi Daho Hugan De
4. Mẹnu lẹ wẹ nọtena “yọnnu” lọ to aigba ji to egbehe, podọ to zẹẹmẹ he gblo de mẹ mẹnu lẹ wẹ ohó dọdai tọn lọ lẹ bẹhẹn?
4 Ojlo he mí tindo to ohó dọdai tọn helẹ mẹ zẹ̀ hẹndi yetọn do Jelusalẹm hoho lọ ji go. To egbehe “Islaeli Jiwheyẹwhe tọn” wẹ to tenọna “yọnnu” olọn mẹ Jehovah tọn to aigba ji. (Galatianu lẹ 6:16) Sọn whenue gbọ́n e ko wá aimẹ, sọn Pẹntikọsti 33 W.M. tọn kakajẹ din, akọta gbigbọmẹ tọn ehe ko tindo lẹndopọ hagbẹ 144 000 heyin amisisadode gbọn gbigbọ dali, “he yè fligọ sọn aigba ji” lẹ he tindo nukundido nado duahọlu hẹ Klisti to olọn mẹ. (Osọhia 14:1, 3) Hẹndi egbezangbe Isaia weta 60 tọn sinai do gbẹtọ 144 000 lọ lẹ he tin to ogbẹ̀ to aigba ji to ‘azán godo tọn lẹ’ mẹ ji. (2 Timoti 3:1) Dọdai lọ sọ gando gbẹdohẹmẹtọ Klistiani yiamisisadode ehelẹ tọn go ga, yèdọ “gbẹtọ susugege” “lẹngbọ devo lẹ” tọn.—Osọhia 7:9; Johanu 10:11, 16.
5. Whetẹnu wẹ hagbẹ Islaeli Jiwheyẹwhe tọn lẹ he pò to ogbẹ̀ lẹ mọ yedelẹ to aimimlọn to zinvlu mẹ, podọ whetẹnu wẹ hinhọ́n Jehovah tọn họnwun do yé ji?
5 Na ojlẹ gli de to bẹjẹeji owhe 1900 tọn lẹ mẹ, hagbẹ Islaeli Jiwheyẹwhe tọn he gbẹ́ pò to aigba ji lẹ mọ yedelẹ nado ṣinyọ́n nukunmẹ ai to zinvlu mẹ, to yẹhiadonu-liho. Wẹkẹ-whàn tintan wá vivọnu to whenue yé tin to ninọmẹ de mẹ he yin zẹẹmẹ etọn basi to yẹhiadonu-liho to owe Osọhia tọn mẹ—yèdọ oṣiọ yetọn lẹ mlọnai “to họntonu otò daho lọ tọn mẹ, he yè nọ yí gbigbọ do ylọdọ Sọdọmi po Egipti po.” (Osọhia 11:8) Ṣigba, Jehovah tá hinhọ́n etọn do yé ji to 1919. To gbeyiyi mẹ, yé fọnṣite bo do hinhọ́n Jiwheyẹwhe tọn hia, bo yí adọgbigbo do to wẹndagbe Ahọluduta Jiwheyẹwhe tọn lá.—Matiu 5:14-16; 24:14.
6. Nawẹ aihọn lọ to paa mẹ yinuwa hlan nulila tintin tofi gigonọ Jesu tọn gbọn, ṣigba mẹnu lẹ wẹ ko yin dindọ̀n wá hinhọ́n Jehovah tọn kọ̀n?
6 Na Satani, ogán “nukọntọ zinvlu aihọn he tọn” ko yinuwado yé ji wutu, gbẹtọvi lẹ to paa mẹ ko gbẹkọ nulila tintin tofi gigonọ Jesu Klisti, heyin “hinhọ́n aihọn tọn” lọ tọn go. (Efesunu lẹ 6:12; Johanu 8:12; 2 Kọlintinu lẹ 4:3, 4) Etomọṣo, livi susu gbẹtọ lẹ tọn ko yin dindọ̀n wá hinhọ́n Jehovah tọn kọ̀n, gọna “ahọlu lẹ” (mẹhe lẹzun mẹyiamisisadode whédutọgbẹ́ Ahọluduta olọn tọn lẹ) po “akọta lẹ” po (yèdọ gbẹtọ susugege lẹngbọ devo lẹ tọn).
Hẹngblo Nọ Hẹn Ayajẹ sọn Ahun mẹ Wá
7. Numimọ ojlofọndotenamẹ tọn tẹwẹ “yọnnu” lọ mọ?
7 To zẹẹmẹ-bibasi do hosọ heyin didetọ́n to Isaia 60:3 mẹ ji, Jehovah na gbedide devo “yọnnu” lọ dọmọ: “Ze nukun towe daga lẹdo, bo pọ́n”! To whenuena yọnnu lọ wàmọ, e mọ numimọ ojlofọndotenamẹ tọn de—yèdọ ovi etọn lẹ lẹkọja whé! “Yemẹpo bẹ yede plidopọ, yé wá dè we; visunnu towe lẹ na sọn fidindẹn wá, yè nasọ pọ́n viyọnnu towe lẹ go to adaja towe mẹ.” (Isaia 60:4) Nulila lẹdo aihọn pé Ahọluduta lọ tọn he bẹjẹeji to 1919 ko dekọtọndo “visunnu” po “viyọnnu” yiamisisadode fọtọ́n susu po mẹ he kọnawudopọ hẹ Islaeli Jiwheyẹwhe tọn. To aliho ehe mẹ Jehovah ze afọdide lẹ nado hẹn sọha omẹ 144 000 he yin didọdai lẹ tọn sọgbe, mẹhe na duahọlu hẹ Klisti.—Osọhia 5:9, 10.
8. Whẹwhinwhẹ́n tẹwẹ Islaeli Jiwheyẹwhe tọn tindo nado jaya sọn 1919 gbọ́n?
8 Jideji ehe hẹn ayajẹ wá. “Whenẹnu wẹ hiẹ na mọ, bosọ sàplidopọ, ayiha towe na dibu, bosọ zun daho; na yè na diọkọna adọkun susu ohù tọn hlan we, huhlọn [akọta, NW] lẹ tọn na wá dè we.” (Isaia 60:5) Bibẹpli mẹyiamisisadode lẹ tọn to owhe 1920 po 1930 lẹ po tọn gblamẹ hẹn ayajẹ daho wá na Islaeli Jiwheyẹwhe tọn. Ṣogan, yé tindo whẹwhinwhẹ́n devo de nado jaya. Titengbe bẹsọn 1930 lẹ gblamẹ gbọ́n, mẹhe ko yin apadewhe “ohù” gbẹtọvi he jẹlá na Jiwheyẹwhe tọn dai lẹ ko tọ́njẹgbonu sọn akọta lẹpo mẹ nado basi sinsẹ̀n hẹ Islaeli Jiwheyẹwhe tọn. (Isaia 57:20; Hagai 2:7) Omẹ ehelẹ ma to Jiwheyẹwhe sẹ̀n to aliho he jlo dopodopo yetọn lẹ mẹ gba. Kakatimọ, yé wá “yọnnu” Jiwheyẹwhe tọn dè bo lẹzun apadewhe lẹngbọpa dopo Jiwheyẹwhe tọn. Taidi kọdetọn de, devizọnwatọ Jiwheyẹwhe tọn lẹpo to mahẹ tindo to hinhẹn gbloada sinsẹ̀n-bibasi nugbo lọ tọn mẹ.
Akọta lẹ Pli to Jelusalẹm
9, 10. Mẹnu lẹ wẹ yin mimọ nado to pipli dopọ do Jelusalẹm, podọ nawẹ Jehovah kẹalọyi yé gbọn?
9 To apajlẹ he mẹhe nọgbẹ̀ to ojlẹ dopolọ mẹ hẹ Isaia lẹ jẹakọhẹ lẹ yiyizan mẹ, Jehovah basi zẹẹmẹ hẹngblo lọ tọn. “Yọnnu” lọ ze nukunmẹ etọn daga sọn ofi yiaga Osó Ziọni tọn etọn ji, bo yìnnukunpọn lẹdo whèzẹtẹn-waji tọn ji whẹ́. Etẹwẹ e mọ? “Susugege kanklosọpoawenọ lẹ na ṣinyọ́n oji we, kanklosọpodoponọ [Midiani] po Efa po tọn; yemẹpo na sọn Ṣeba wá: yé na hẹn sika po nuwhẹ́nkun po wá; yé na do pipà OKLUNỌ tọn hia do gbonu.” (Isaia 60:6) Pipli kanklosọpoawenọ he ajọwatọ gbejizọnlin-basitọ akọta voovo lẹ tọn nọ yizan lẹ basi gbejizọnlin gbọn aliho he yì Jelusalẹm lẹ ji. (Gẹnẹsisi 37:25, 28; Whẹdatọ 6:1, 5; 1 Ahọlu lẹ 10:1, 2) Kanklosọpoawenọ lẹ tin to filẹpo, taidi dọ osingigọ de wẹ ṣinyọ́n aigba lọ ji nkọ! Gbejizọnlin-basitọ lọ lẹ hẹn nunina họakuẹ lẹ wá, bo dohia dọ ajọwatọ lọ lẹ wá po linlẹn jijọho tọn po. Yé jlo na sẹ̀n Jehovah bo yí nuhe go yé pé lẹpo wà na ẹn.
10 E mayin ajọwatọ ehelẹ kẹdẹ wẹ to gbejizọnlin lọ basi gba. “Yè na bẹ lẹngbọpa Kedali tọn lẹpo plidopọ do dè we, agbò Nebajọti tọn lẹ na dù mẹdagun na we.” Mọwẹ, akọ̀ he nọ yìn kanlin lẹ lọsu to gbejizọnlinzin jei Jelusalẹm. Yé hẹn nutindo yetọn he họakuẹ hugan lẹ wá taidi nunina lẹ—yèdọ lẹngbọpa lẹ—bo ze yedelẹ jo taidi lizọnyitọ lẹ. Nawẹ Jehovah na kẹalọyi yé gbọn? E dọmọ: “Yé na hẹ agbà ṣie ji wá po alọkẹyi po, yẹn nasọ pagigona ohọ̀ gigo ṣie tọn.” (Isaia 60:7) Jehovah kẹalọyi nunina yetọn lẹ, ehe na yin yiyizan to sinsẹ̀n-bibasi wiwe-ṣeke mẹ.—Isaia 56:7; Jẹlemia 49:28, 29.
11, 12. (a) Etẹwẹ “yọnnu” lọ mọ dile e yìnnukunpọn whèyihọ-waji? (b) Naegbọn mẹsusu sọmọ do to whlẹndo ji jei Jelusalẹm?
11 Todin Jehovah dọna “yọnnu” lọ nado pọ́n lẹdo whèyihọ-waji tọn hlan, bo kanse e dọmọ: “Mẹnu wẹ ehe to zinzlọ́n di aslọ helẹ, podọ di awhànnẹ do họ̀nu yetọn mẹ”? Jehovah lọsu na gblọndo dọmọ: “Olopo lẹ na nọtepọn mi, ohún Talṣiṣi tọn lẹ whẹ́, nado hẹn ovi towe lẹ sọn aganu wá, fataka yetọn podọ sika yetọn po yé po, na oyín [Jehovah, NW] Jiwheyẹwhe towe tọn, podọ na Omẹ Wiwe Islaeli tọn, na ewọ ko pagigona we wutu.”—Isaia 60:8, 9.
12 Mí ni dọ dọ hiẹ tin to ote po “yọnnu” lọ po, bo to nukunyìnpọn whèyihọ-waji dasá Ohù Daho lọ. Etẹwẹ hiẹ mọ? Aslọ onú wewe flinflin delẹ tọn hlan fidindẹn ṣinyọ́n nukunmẹ osin tọn. Yé taidi ohẹ̀ lẹ, ṣigba dile yé dọnsẹpọ, hiẹ na mọdọ bato lẹ wẹ yé yin bọ alàvọ yetọn lẹ to kikẹ̀. Yé wá “sọn aganu.”a (Isaia 49:12) Tọjihun susu wẹ to wezunhọ̀n jei Ziọni sọmọ bọ yé taidi pipli awhànnẹ he lẹkọja whé lẹ tọn. Naegbọn pipli bato lọ tọn lẹ do to whinwhlẹndo domọ? Yé to jejeji nado wá de agbàn he yé bẹ lẹ yèdọ sinsẹ̀n-basitọ Jehovah tọn lẹ he ja sọn bato-glintẹn dindẹn lẹ dai. Na nugbo tọn, mẹyọyọ he ṣẹṣẹ wá lẹpo—yèdọ Islaelivi lẹ po jonọ lẹ po, sọn whèzẹtẹn kavi whèyihọ podọ sọn otò he to yakẹ kavi fidindẹn lẹ mẹ—to whlẹndo ji jei Jelusalẹm nado klan yedelẹ po nutindo yetọn lẹ po dowiwe na oyín Jehovah, Jiwheyẹwhe yetọn tọn.—Isaia 55:5.
13. To ojlẹ egbezangbe tọn lẹ mẹ, mẹnu wẹ “visunnu” po “viyọnnu” lọ lẹ po yin, podọ mẹnu lẹ wẹ yin ‘adọkun akọta lẹ tọn’?
13 Zẹẹmẹ awuvivi tọn nankọ die Isaia 60:4-9 basi gando hẹngblo lẹdo aihọn pé he ko wá aimẹ sọn whenue gbọ́n “yọnnu” Jehovah tọn ko jẹ hinhọ́n tá ji to zinvlu aihọn ehe tọn mẹ go! “Visunnu” po “viyọnnu” Ziọni olọn mẹ tọn lẹ po wẹ wá jẹnukọn, yé he lẹzun Klistiani yiamisisadode lẹ. To 1931 omẹ ehelẹ do yedelẹ hia to gbangba taidi Kunnudetọ Jehovah tọn lẹ. Enẹgodo aslọ homẹmiọnnọ lẹ tọn de, ‘adọkun akọta lẹ tọn’ po ‘adọkunnu ohù tọn lẹ’ po, yawu nado kọnawudopọ hẹ pipotọ mẹmẹsunnu Klisti tọn lẹ.b To egbehe devizọnwatọ Jehovah tọn ehe lẹpo he wá sọn agosu ẹnẹ globu lọ tọn lẹ podọ sọn adà gbẹzan tọn lẹpo mẹ wẹ kọnawudopọ hẹ Islaeli Jiwheyẹwhe tọn to gigopipana Oklunọ Nupojipetọ yetọn, yèdọ Jehovah mẹ, podọ to oyín etọn zizedaga mẹ taidi oyín he klohugan to wẹkẹ lọ pete mẹ.
14. Nawẹ mẹyọyọ lẹ “hẹ agbà [Jiwheyẹwhe tọn] ji” gbọn?
14 Nalete, etẹwẹ e zẹẹmẹdo dọ mẹyọyọ he wá sọn akọta lẹ mẹ ehelẹ “hẹ agbà [Jiwheyẹwhe tọn] ji”? Avọ́sinsan wẹ nọ yin zizedo agbà de ji. Apọsteli Paulu yí hogbe de zan gando avọ́sinsan go to whenuena e wlan dọmọ: “Yẹn . . . vẹ̀ mì, . . . dọ mì ni yí agbasa mìtọn do basi avọ́sinsan ogbẹ̀nọ, wiwe, alọkẹyi hlan Jiwheyẹwhe, he yin sinsẹ̀n mìtọn gbigbọnọ.” (Lomunu lẹ 12:1) Klistiani nugbo lẹ nọ jlo nado ze yedelẹ jo pete. (Luku 9:23, 24) Yé nọ yí whenu, huhlọn, po azọ́nyinyọnẹn yetọn lẹ po zan nado ze sinsẹ̀n-bibasi wiwe-ṣeke daga. (Lomunu lẹ 6:13) To mọwiwà mẹ, yé nọ sanvọ́ pipà tọn heyin alọkẹyi hlan Jiwheyẹwhe. (Heblu lẹ 13:15) Lehe e yin ojlofọndotenamẹnu do sọ dọ livi susu sinsẹ̀n-basitọ Jehovah tọn lẹ to egbehe, jọja po mẹhomẹ po, ko ze ojlo mẹdetiti tọn yetọn lẹ do otẹn awetọ mẹ bo ze dagbenu Ahọluduta Jiwheyẹwhe tọn do otẹn tintan mẹ! Yé nọ do gbigbọ mẹde-yido-sanvọ́ tọn nugbo hia.—Matiu 6:33; 2 Kọlintinu lẹ 5:15.
Mẹyọyọ lẹ Nọ Tindo Mahẹ to Hẹngblodeji lọ Mẹ
15. (a) To ojlẹ hohowhenu tọn lẹ mẹ, nawẹ lẹblanu Jehovah tọn yin didohia gando jonọ lẹ go gbọn? (b) To ojlẹ egbezangbe tọn lẹ mẹ, nawẹ “jonọ” lẹ ko tindo mahẹ to jijlọ sinsẹ̀n-bibasi nugbo lọ dote mẹ gbọn?
15 Mẹyọyọ lẹ ze nutindo yetọn lẹ po huhlọn yetọn titi lẹ po jo nado nọgodona “yọnnu” Jehovah tọn. “Ovi jonọ lẹ tọn na dó [adó, NW] towe yiaga; ahọlu yetọn lẹ na to lizọnyi na we: na homẹgble ṣie mẹ wẹ yẹn linu we, ṣigba to ojọmiọn ṣie mẹ wẹ yẹn wà lẹblanuna we.” (Isaia 60:10) Lẹblanu Jehovah tọn yin didohia to owhe kanweko ṣidopotọ J.W.M. to whenuena jonọ lẹ gọalọ to azọ́n họgbigbá tọn mẹ to Jelusalẹm. (Ẹzla 3:7; Nẹhemia 3:26) To hẹndi daho hugan egbehe tọn mẹ, “jonọ” lẹ, yèdọ gbẹtọ susugege lẹ, nọgodona pipotọ mẹyiamisisadode lẹ tọn to sinsẹ̀n-bibasi nugbo jijlọdote mẹ. Yé gọalọ to jẹhẹnu Klistiani tọn lẹ jijlọdote to Biblu plọntọ lẹ mẹ bo gbọnmọ dali jlọ agun Klistiani tọn lẹ dote bo hẹn “adó” titobasinanu Jehovah tọn lẹ he taidi tòdaho tọn lẹ lodo. (1 Kọlintinu lẹ 3:10-15) To aliho paa tọn de mẹ, yé sọ wazọ́n sinsinyẹn to họgbigbá Plitẹnhọ Ahọluduta tọn, Plitẹnhọ Plidopọ tọn lẹ, po owhé Bẹtẹli tọn lẹ po gbigbá mẹ. Gbọnmọ dali yé kọnawudopọ hẹ mẹmẹsunnu yiamisisadode yetọn lẹ to nukunpipedo nuhudo titobasinanu Jehovah tọn he to gbigblodeji lọ tọn go.—Isaia 61:5.
16, 17. (a) Nawẹ “họngbó” titobasinanu Jehovah tọn lẹ ko yin jijodo hùnhùn to whepoponu gbọn? (b) Nawẹ “ahọlu” lẹ ko yilizọn na Ziọni gbọn? (c) Etẹwẹ na jọ do mẹhe tẹnpọn nado sú “họngbó” he Jehovah jlo nado jo do hùnhùn lọ lẹ go?
16 To owhe dopodopo mẹ taidi kọdetọn tito-to-whinnu họgbigbá gbigbọmẹ tọn, “jonọ” fọtọ́n donu kanweko lẹ nọ jẹ awukọndopọ hẹ titobasinanu Jehovah tọn ji, bọ aliho lọ gbẹ́ pò to hùnhùn na mẹsusu dogọ. Jehovah dọmọ: “Họngbó towe na tin to hùnhùn to whepoponu: yè ma na sú yé to okle kavi to zánmẹ; na gbẹtọ lẹ nido hẹn huhlọn [akọta, NW] lẹ tọn wá dè we, podọ na yè nido hẹn ahọlu yetọn lẹ wá.” (Isaia 60:11) Nalete, mẹnu lẹ wẹ yin “ahọlu” he to nukọntọ yin nado hẹn adọkun akọta lẹ tọn wá Ziọni? To ojlẹ hohowhenu tọn lẹ mẹ Jehovah whàn ahun gandutọ delẹ tọn nado ‘yilizọn na’ Ziọni. Di apajlẹ, Kilusi ze afọdide tintan nado tún Ju lẹ dote nado lẹkọyi whé nado vọ́ tẹmpli lọ gbá. Enẹgodo, Altakẹlikesi basi nunina adọkunnu lẹ tọn bo do Nẹhemia hlan nado vọ́ adó Jelusalẹm tọn lẹ gbá. (Ẹzla 1:2, 3; Nẹhemia 2:1-8) Na nugbo tọn, “ayiha ahọlu tọn tin to alọ OKLUNỌ tọn mẹ, di otọ̀ osin tọn.” (Howhinwhẹn lẹ 21:1) Jiwheyẹwhe mítọn tlẹ sọgan whàn gandutọ huhlọnnọ lẹ nado yinuwa to kọndopọmẹ hẹ ojlo etọn.
17 To ojlẹ egbezangbe tọn lẹ mẹ “ahọlu,” kavi susu aṣẹpatọ aihọn tọn lẹ, wẹ ko tẹnpọn nado sú “họngbó” titobasinanu Jehovah tọn lẹ. Ṣigba, devo lẹ ko yilizọn na Ziọni gbọn nudide he gọalọ nado hẹn “họngbó” enẹlẹ do hùnhùn lẹ bibasi dali. (Lomunu lẹ 13:4) To 1919, aṣẹpatọ aihọn tọn lẹ tún Joseph F. Rutherford po gbẹdohẹmẹtọ etọn lẹ po dote sọn gànpamẹ ehe yé yin zizedo to aliho mawadodo tọn mẹ. (Osọhia 11:13) Gandudu gbẹtọvi lẹ tọn “ze” tọ̀sisa homẹkẹn tọn he Satani tún jẹgbonu to aijijẹ etọn sọn olọn mẹ godo lọ “nù.” (Osọhia 12:16) To whedelẹnu, gandudu delẹ ko ze mẹdekannujẹ sinsẹ̀n tọn daga titengbe do ota Kunnudetọ Jehovah tọn lẹ tọn mẹ. Lizọnyinamẹ ehe nkọtọn ko hẹn ẹn bọawu na susugege homẹmiọnnọ lẹ tọn nado gbọn “họngbó” he yin hùnhùn do nùvo lẹ mẹ biọ titobasinanu Jehovah tọn mẹ. Podọ etẹwẹ dogbọn agọjẹdomẹtọ he tẹnpọn nado sú “họngbó” enẹlẹ dali? Yé ma na tindo kọdetọn dagbe gbede. Jehovah dọ gando yé go dọmọ: “Akọta po ahọludu po he ma na sẹ̀n we na dọ̀n; nugbo, akọta nẹlẹ yè na gbà yé kija gbidigbidi.” (Isaia 60:12) Mẹhe hoavùn hẹ “yọnnu” Jiwheyẹwhe tọn lẹpo—vlavo yé yin mẹdopodopo kavi titobasinanu lẹ—wẹ na dọ̀n to awhàn Amagẹdọni tọn he ja lọ mẹ to godo mẹ.—Osọhia 16:14, 16.
18. (a) Etẹwẹ opagbe lọ dọ atin lẹ na vùnpe to Islaeli zẹẹmẹdo? (b) Etẹwẹ ‘otẹn afọ Jehovah tọn’ yin to egbehe?
18 To avase whẹdida tọn ehe nina godo, dọdai lọ lẹhlan opagbe gigonọ po kọdetọn dagbe tọn lẹ po. To hodidọ na “yọnnu” etọn mẹ, Jehovah dọmọ: “Gigo Libani tọn na wá dè we, atin kyple tọn, atin olme tọn, po buisi tọn po dopọ nado doaṣọna otẹn fiwiwe ṣie; yẹn nasọ hẹn otẹn afọ ṣie tọn zun gigonọ.” (Isaia 60:13) Atingbó lẹ nọtena whanpẹ po kọdetọn dagbe po. (Isaia 41:19; 55:13) Hogbe lọ “fiwiwe” po “otẹn afọ ṣie tọn” po to wefọ ehe mẹ dlẹnalọdo tẹmpli Jelusalẹm tọn. (1 Otannugbo lẹ 28:2; Psalm 99:5) Ṣigba, apọsteli Paulu basi zẹẹmẹ dọ tẹmpli he tin to Jelusalẹm yin yẹdenanu de he nọtena tẹmpli gbigbọmẹ tọn daho de, yèdọ tito lọ nado dọnsẹpọ Jehovah to sinsẹ̀n-bibasi mẹ to dodonu avọ́sinsan Klisti tọn ji. (Heblu lẹ 8:1-5; 9:2-10, 23) To egbehe Jehovah doaṣọna ‘otẹn afọ etọn tọn,’ yèdọ awánu tẹmpli daho gbigbọmẹ tọn etọn he to aigba ji lẹ. Ehelẹ lẹzun fie dọnmẹdogo sọmọ bọ yé dọ̀n gbẹtọ lẹ dogo sọn akọta lẹpo mẹ nado wá tindo mahẹ to sinsẹ̀n-bibasi nugbo mẹ to finẹ.—Isaia 2:1-4; Hagai 2:7.
19. Etẹwẹ agọjẹdomẹtọ lẹ na yin hinhẹn po huhlọn po nado yọnẹn, podọ whetẹnu to godo mẹ wẹ yé na wà ehe?
19 Todin to ayidonugo etọn lilẹhlan agọjẹdomẹtọ lẹ mẹ, Jehovah dọmọ: “Visunnu yé he bianukunna we lẹ tọn ga na wá dè we to taliai mẹ; yé he ko to vivlẹ we lẹpo wẹ na litaina we to afọpáhomẹ towe go; yé na ylọ we, dọ Otò [Jehovah, NW] tọn, Ziọni Mẹwiwe Islaeli tọn tọn.” (Isaia 60:14) Mọwẹ, mimọ jideji susugege po aliho gbẹzan he yọnwhanpẹ hugan tọn he dona Jiwheyẹwhe tọn hẹnwa na omẹ etọn lẹ na whàn agọjẹdomẹtọ delẹ nado litai bo dawhá ylọ “yọnnu” lọ. Enẹ wẹ yindọ, yé na yin hinhẹn po huhlọn po nado yọnẹn—to godo mẹ to Amagẹdọni—dọ pipotọ mẹyiamisisadode lẹ tọn po gbẹdohẹmẹtọ yetọn lẹ po na nugbo tọn wẹ nọtena titobasinanu olọn mẹ tọn Jiwheyẹwhe tọn, yèdọ “otò Jehovah tọn, Ziọni Mẹwiwe Islaeli tọn tọn.”
Adọkunnu He Tin-to-Aimẹ lẹ Yiyizan
20. Diọdo daho ninọmẹ lẹ tọn tẹwẹ “yọnnu” lọ tindo?
20 Lehe diọdo he wá ninọmẹ “yọnnu” Jehovah tọn mẹ klo do sọ! Jehovah dọmọ: “Ṣigba le yè gbẹ́ we dai, bọ yè sọ gbẹwanna we, sọmọ bọ mẹdepope ma jugbọn ṣẹnṣẹn towe, yẹn na hẹn we zun yẹyi madopodo de, ayajẹ whẹndo susu tọn de. Hiẹ na nù yìnnọ [akọta, NW] lẹ tọn, bosọ nọ́ anọ́ ahọlu lẹ tọn: hiẹ nasọ yọnẹn dọ yẹn [Jehovah, NW] wẹ Whlẹngantọ towe, Omẹ asuka Jakobu tọn lọ [wẹ Mẹflitọ towe, NW].”—Isaia 60:15, 16.
21. (a) Nawẹ Jelusalẹm hohowhenu tọn lẹzun ‘onú yẹyinọ de’ gbọn? (b) Dona tẹlẹ wẹ devizọnwatọ yiamisisadode Jehovah tọn lẹ to vivi etọn dù sọn 1919 gbọ́n, podọ nawẹ yé ko nọ́ “yìnnọ akọta lẹ tọn” gbọn?
21 Jelusalẹm hohowhenu tọn busẹ sọn aimẹ na owhe 70, to yẹhiadonu-liho, “bọ mẹdepope ma jugbọn ṣẹnṣẹn” etọn. Ṣigba bẹsọn 537 J.W.M., Jehovah hẹn gbẹtọ lẹ gọwá tòdaho lọ mẹ, bo hẹn ẹn ‘zun onú yẹyinọ de.’ Mọdopolọ, sẹpọ vivọnu wẹkẹ-whàn tintan tọn, Islaeli Jiwheyẹwhe tọn tindo numimọ ojlẹ vọjijẹ tọn de to ehe mẹ yé lẹndọ yé ‘yin gbigbẹdai mlẹnmlẹn’ te. Ṣigba to 1919, Jehovah flí devizọnwatọ yiamisisadode etọn lẹ gọ̀ sọn kanlinmọgbenu, podọ sọn whenẹnu gbọ́n wẹ e ko yí hẹngblo matin awetọ po kọdetọn dagbe gbigbọmẹ tọn po do dona yé. Omẹ etọn lẹ ko nọ́ “yìnnọ akọta lẹ tọn,” bo nọ yí adọkunnu akọta lẹ tọn zan na nukọnyiyi sinsẹ̀n-bibasi nugbo tọn. Di apajlẹ, azọ́n nuyọnẹn wintinwintin egbezangbe tọn lẹ yiyizan po nuyọnẹn po ko hẹn lẹdogbedevomẹ po zinzinjẹgbonu Biblu lẹ po owe Biblu tọn lẹ po tọn yọnbasi do ogbè kanweko susu mẹ. Taidi kọdetọn de, gbẹtọ fọtọ́n donu kanweko lẹ nọ plọn Biblu to owhe dopodopo mẹ hẹ Kunnudetọ Jehovah tọn lẹ bo nọ wá yọnẹn dọ Jehovah, gbọn Klisti gblamẹ, wẹ yin Whlẹngantọ po Mẹflitọ yetọn po.—Owalọ lẹ 5:31; 1 Johanu 4:14.
Nukọnyiyi Titobasinanu Tọn
22. Opagbe nukọnyiyi vonọtaun tọn tẹwẹ Jehovah dó?
22 Jideji he wá aimẹ to sọha omẹ Jehovah tọn lẹ mẹ yin hinhẹnwa gbọn nukọnyiyi titobasinanu tọn dali. Jehovah dọmọ: “To otẹn gànvẹẹ tọn mẹ yẹn na hẹn sika wá, to otẹn gànyuu tọn mẹ, yẹn na hẹn fataka wá, to otẹn atin tọn mẹ, gànvẹẹ, to otẹn osé tọn mẹ, gànyuu: yẹn na basi ogán towe lẹ na jijọho, podọ azọ́ngán towe lẹ na dodo.” (Isaia 60:17) Yíyí sika do diọtẹnna gànvẹẹ yin nukọnyiyi de, podọ onú dopolọ yin nugbo gando nuyizan devo he yin nùdego lẹ go. To kọndopọmẹ hẹ ehe, omẹ Jehovah tọn lẹ ko to nukọnyiyi tindo to tito titobasinanu tọn lẹ mẹ to azán godo tọn lẹ mẹ.
23, 24. Nukọnyiyi tito titobasinanu tọn tẹlẹ wẹ omẹ Jehovah tọn lẹ ko to tintindo sọn 1919 gbọ́n?
23 To 1919, agun lẹ tindo mẹho lẹ po diakọni lẹ po he yin dide gbọn vòbibla dali to aliho démocratique tọn mẹ. Bẹsọn owhe enẹ mẹ, anademẹtọ sinsẹ̀nzọn tọn de yin dide to yẹwhehọluduta-liho nado penukundo nuwiwa sinsẹ̀nzọn kunnudegbe tọn lẹ go to agun mẹ, ṣigba ojlẹ delẹ tin to whenuena mẹho he yin dide gbọn vòbibla dali lẹ jẹagọdo anademẹtọ sinsẹ̀nzọn tọn lọ. To 1932, onú lẹ diọ. Gbọn linlinnamẹwe Atọ̀họ̀-Nuhihọ́ Lọ Tọn dali, agun lẹ yin didọna nado doalọtena mẹho lẹ po diakọni lẹ po dide gbọn vòbibla dali. Kakatimọ, yé na nọ de wedegbẹ́ sinsẹ̀nzọn tọn de nado wazọ́n to kọndopọmẹ hẹ anademẹtọ sinsẹ̀nzọn tọn. Enẹ yin nukọnyiyi daho de.
24 “Sika” susu dogọ yin hinhẹnwa to 1938, to whenuena e yin didohia dọ devizọnwatọ lẹpo to agun mẹ dona nọ yin dide to yẹwhehọluduta-liho. Tito anadenanu agun tọn wá tin to alọ devizọnwatọ dopo he yin pipli lọ tọn (to godo mẹ, devizọnwatọ agun tọn) po devizọnwatọ voovo he nọ gọalọna ẹn lẹ po tọn mẹ, bọ yemẹpo nọ yin dide to anademẹ “afanumẹ nugbonọ, nuyọnẹntọ” lọ tọn mẹ.c (Matiu 24:45-47) Ṣigba, to 1972, e yin mimọ dọ aliho Owe-wiwe tọn nado penukundo agun de go dona yin gbọn pipli mẹho lẹ tọn dali kakati nido yin gbọn sunnu dopo de dali. (Filippinu lẹ 1:1) Diọdo devo lẹ sọ yin bibasi to agun po Hagbẹ Anademẹtọ lọ tọn po mẹ ga. Dopo to apajlẹ diọdo lọ lẹ tọn mẹ wẹ yin mimọ to 7 octobre 2000, to whenuena e yin lilá dọ Hagbẹ Anademẹtọ lọ tọn lẹ he to devizọnwa taidi anadenanutọ Watch Tower Society of Pennsylvania po azọ́nwatẹn voovo etọn lẹ po tọn ko desọn ojlo mẹ wá nado gbẹ́ otẹn enẹlẹ dai. To aliho ehe mẹ, Hagbẹ Anademẹtọ lọ yin afọzedaitọ afanumẹ nugbonọ nuyọnẹntọ lọ tọn, penugo nado na ayidonugo susu dogọ hlan nukunpedonugo gbigbọmẹ “agun Jiwheyẹwhe tọn” po gbẹdohẹmẹtọ etọn lẹ, heyin lẹngbọ devo lẹ tọn po go. (Owalọ lẹ 20:28) Nukọnyiyi de wẹ tito enẹ lẹpo yin. Yé ko hẹn titobasinanu Jehovah tọn lodo bo ko sọ dona sinsẹ̀n-basitọ etọn lẹ.
25. Mẹnu wẹ tin to godo na nukọnyiyi titobasinanu omẹ Jehovah tọn lẹ tọn, podọ ale tẹlẹ wẹ ko yin mimọyi?
25 Mẹnu wẹ tin to godo na nukọnyiyi ehe lẹpo? Be na nugopipe titobasinanu tọn kavi nulẹnpọn gbẹtọvi zinzintọ delẹ tọn wutu wẹ ya? Lala, na Jehovah dọ dọ: “Yẹn na hẹn sika wá.” Nukọnyiyi ehe lẹpo yin kọdetọn anademẹ sọn olọn mẹ wá tọn. Dile omẹ Jehovah tọn lẹ litaina anademẹ etọn lẹ bo basi vọjlado lẹ, yé nọ gbẹ̀n ale susu. Jijọho dugán to ṣẹnṣẹn yetọn, bọ owanyi dodowiwa tọn nọ whàn yé nado sẹ̀n ẹn.
26. Ohia he nọ dohiagona Klistiani nugbo lẹ tẹ go wẹ agọjẹdomẹtọ lẹ lọsu tlẹ doayi?
26 Jijọho he Jiwheyẹwhe nọ namẹ tindo nugandomẹgo he nọ hẹn diọdo wá. Jehovah dopagbe dọmọ: “Yè ma na sè walọ yinylan to aigba towe ji ba, gbakija kavi dindọ̀n to dali towe: ṣigba hiẹ na ylọ odòkọ towe dọ, Whlẹngán, podọ họngbó towe dọ, Pipà.” (Isaia 60:18) Lehe e yin nugbo do sọ! Yèdọ agọjẹdomẹtọ lẹ lọsu tlẹ yigbe dọ jijọho yin ohia tangan Klistiani nugbo lẹ tọn. (Mika 4:3) Jijọho po Jiwheyẹwhe po podọ to Kunnudetọ Jehovah tọn lẹ lọsu ṣẹnṣẹn nọ hẹn nọtẹn opli Klistiani tọn dopodopo yin bẹtẹn awumiọnnamẹ tọn de to aihọn danuwiwa tọn de mẹ. (1 Pita 2:17) Pẹvide poun wẹ ehe yin na jijọho susugege he na tin to whenuena tòmẹnu aigba lọ tọn lẹpo na yin ‘pinplọn gbọn Jehovah dali.’—Isaia 11:9; 54:13.
Hinhọ́n Gigonọ Alọkẹyi sọn Olọn mẹ Wá Tọn
27. Hinhọ́n madoalọte tẹwẹ họnwun do “yọnnu” Jehovah tọn ji?
27 Huhlọn hinhọ́n he họnwun do Jelusalẹm ji tọn yin zẹẹmẹ-basina gbọn Jehovah dali to whenuena e dọmọ: “Owhè ma na yin hinhọ́n towe to okle ba, mọ osun ma na yí hinhọ́n etọn hia we ba: ṣigba [Jehovah, NW] na yin hinhọ́n madopodo towe de, Jiwheyẹwhe towe gigo towe. Owhè towe ma na biọ ba: mọ osun towe ma na yì zinvlu mẹ ba, na [Jehovah, NW] na yin hinhọ́n madopodo towe, azán awubla towe tọn lẹ na jẹ podo.” (Isaia 60:19, 20) Jehovah na zindonukọn nado yin “hinhọ́n madopodo” de na “yọnnu” etọn. E ma na “biọ” di owhè kavi “yì zinvlu mẹ” di osun pọ́n gbede.d Hinhọ́n madoalọte alọkẹyi etọn tọn họnwun do Klistiani yiamisisadode lẹ, heyin gbẹtọvi he to afọ “yọnnu” Jiwheyẹwhe tọn zedai lẹ ji. Yewlẹ, to pọmẹ po gbẹtọ susugege lẹ po, duvivi sisẹ́ jẹgbonu hinhọ́n gbigbọmẹ tọn mọnkọtọn bọ zinvlu ninọmẹ tòhódidọ tọn kavi akuẹzinzan tọn depope ma sọgan glọnalina ẹn. Podọ yé tindo jide to sọgodo họnwun he Jehovah ko zedonukọnna yé lọ mẹ.—Lomunu lẹ 2:7; Osọhia 21:3-5.
28. (a) Opagbe etẹ tọn wẹ yin dido gando tòmẹnu Jelusalẹm tọn he na lẹkọwa lẹ go? (b) Ogú etẹ tọn wẹ Klistiani yiamisisadode lẹ dù to 1919? (c) Nawẹ e na dẹnsọ bọ dodonọ lẹ nado dugu aigba tọn?
28 Jehovah zindonukọn nado dọ gando tòmẹnu Jelusalẹm tọn lẹ go dọmọ: “Omẹ towe lẹ na yin dodonọ: yé na dugu aigba lọ tọn kakadoi, alà núdidó ṣie tọn, azọ́n alọ ṣie tọn, na yè nido pagigona mi.” (Isaia 60:21) To whenuena Islaeli agbasalan tọn lẹkọsọn Babilọni, yé “dugu aigba lọ tọn.” Ṣigba to ninọmẹ enẹ mẹ, “kakadoi” wá lẹzun kakajẹ owhe kanweko tintan W.M. tọn mẹ to whenuena awhànpa Lomu tọn và Jelusalẹm po ayimatẹn Ju tọn po sudo. To 1919 pipotọ Klistiani yiamisisadode lẹ tọn tọ́nsọn kanlinmọgbenu gbigbọmẹ tọn mẹ bo dugu aigba gbigbọmẹ tọn de. (Isaia 66:8) Aigba ehe, kavi agblò nuwiwa tọn, yin hiadogona gbọn kọdetọn dagbe paladisi gbigbọmẹ tọn he ma na kupẹ́ dali. To vogbingbọnmẹ na Islaeli hohowhenu tọn, Islaeli gbigbọmẹ tọn taidi pipli de ma na yin nugbomadọtọ gba. Humọ, dọdai Isaia tọn nasọ tindo hẹndi nujọnu tọn de to whenuena aigba na lẹzun paladisi nujọnu tọn heyin tenọna gbọn “jijọho susu” dali. To whenẹnu dodonọ he tindo todido aigba ji tọn lẹ na dugu aigba tọn kakadoi.—Psalm 37:11, 29.
29, 30. Nawẹ “omẹ vude” ko lẹzun “fọtọ́n” gbọn?
29 Opagbe nujikudo tọn de sọgan yin mimọ to vivọnu Isaia weta 60 tọn, ehe Jehovah yí oyín etọn titi do hẹn lodo. E dọmọ: “Omẹ vude na lẹzun fọtọ́n, omẹ pẹvi dopo akọta huhlọnnọ: yẹn [Jehovah, NW] na basi i do ganji to ojlẹ etọn mẹ.” (Isaia 60:22) To whenuena mẹyiamisisadode he yin vunvunpé lẹ yin hinhẹngọwa nuyiwa mẹ to 1919, yé yin “omẹ vude.”e Ṣigba sọha yetọn jideji dile pipotọ Islaelivi gbigbọmẹ tọn lẹ yin hinhẹnwa. Podọ jideji lọ lẹzun nuhe sẹhundaga dile bibẹpli gbẹtọ susugege lẹ tọn bẹjẹeji.
30 To madẹnmẹ, jijọho po dodowiwa po he tin to omẹ Jiwheyẹwhe tọn lẹ ṣẹnṣẹn dọ̀n omẹ ahunjijlọnọ susu dogo sọmọ bọ “omẹ pẹvi dopo” to paa mẹ jideji bo lẹzun “akọta huhlọnnọ.” To alọnu din yé sù hugan ayimatẹn aihọn tọn sọha delẹ he to mẹdekannu. E họnwun dọ, Jehovah, gbọn Jesu Klisti gblamẹ, ko deanana azọ́n Ahọluduta lọ tọn bo ko do mizọnmizọn na ẹn. Lehe e yin awuvivinamẹnu nado mọ hẹngblo sinsẹ̀n-bibasi nugbo tọn lẹdo aihọn pé podọ nado tindo mahẹ to e mẹ do sọ! Mọwẹ, ayajẹnu wẹ e yin nado yọnẹn dọ jideji ehe nọ hẹn gigo wá na Jehovah, mẹhe dopagbe onú helẹ tọn to ojlẹ dindẹn die wayi.
[Nudọnamẹ Odò Tọn]
a Vlavo Talṣiṣi tin to fihe yin yinyọnẹn todin di Espagne. Ṣigba, sọgbe hẹ owe alọdlẹndonu tọn delẹ, hogbe lọ “ohún Talṣiṣi tọn lẹ” dlẹnalọdo wunmẹ bato delẹ tọn—yèdọ “tọjihun daho he nọ gbọn ohù ji lẹ”—he “penugo nado basi gbejizọnlin yì Talṣiṣi,” to alọ devo mẹ, bato he penugo nado basi gbejizọnlin gaa yì bato-glintẹn fidindẹn tọn lẹ.—1 Ahọlu lẹ 22:48.
b Dile etlẹ yindọ Klistiani zohunhunnọ lẹ he tindo todido aigba ji tọn delẹ ko kọnawudopọ hẹ Islaeli Jiwheyẹwhe tọn jẹnukọnna 1930, sọha yetọn jẹ jijideji po awuyiya po to owhe 1930 tọn lẹ gblamẹ.
c To ojlẹ nẹlẹ mẹ, agun lẹdo mẹ tọn lẹ nọ yin yiylọdọ pipli lẹ.
d Apọsteli Johanu yí hogbe mọnkọtọn lẹ zan to zẹẹmẹ-bibasina “Jelusalẹm yọyọ” lọ mẹ, yèdọ gbẹtọ 144 000 lẹ to gigo olọn mẹ tọn yetọn mẹ. (Osọhia 3:12; 21:10, 22-26) Ehe sọgbe, na “Jelusalẹm yọyọ” lọ nọtena hagbẹ Islaeli Jiwheyẹwhe tọn lẹpo to ale olọn mẹ tọn yetọn mimọyi pó godo, bo nọpọ́ hẹ Jesu Klisti nado lẹzun adà titengbe “yọnnu” Jiwheyẹwhe tọn, heyin “Jelusalẹm he tin to aga” lọ tọn.—Galatianu lẹ 4:26.
e Madozẹnzẹn sọha mẹhe nọ tindo mahẹ to yẹwheho ohó lọ tọn didọ mẹ to osun dopodopo mẹ to 1918 lẹ tọn ma sọ̀ 4 000 gba.
[Yẹdide to weda 305]
“Yọnnu” lọ yin gbedena nado “fọ́n”
[Yẹdide to weda 312, 313]
“Ohún Talṣiṣi tọn lẹ” hẹn agbàn sinsẹ̀n-basitọ Jehovah tọn lẹ tọn