Baluki—Wekantọ Nugbonọ Jẹlemia Tọn

BE HIẸ yọ́n “Baluki visunnu Nẹlia tọn” ya? (Jẹlemia 36:4) Dile etlẹ yindọ weta ẹnẹ Biblu tọn mẹ kẹdẹ wẹ ohó etọn yin didọ te, Biblu hiatọ lẹ yọnẹn ganji dọ wekantọ yẹwhegán Jẹlemia tọn wẹ e yin bosọ yin họntọn vivẹ etọn. Yé omẹ awe lẹ jugbọn owhe 18 godo tọn lẹ he gọ́ na hunyanhunyan to ahọluduta Juda tọn mẹ dopọ, bo mọ vasudo Jelusalẹm tọn gbọn Babilọninu lẹ dali to 607 J.W.M., podọ to godo mẹ yé zọnpọ yì kanlinmọgbenu to Egipti.

To owhe agọe tọn lẹ mẹ, hiadonu okò tọn awea heyin owhe kanweko ṣinawetọ J.W.M. tọn yin mimọ po nukinkan lọ po “Bẹlẹkiahu tọn [yinkọ Baluki tọn to Heblugbe mẹ], mẹhe yin visunnu Nẹliyahu tọn [yinkọ Nẹlia tọn to Heblugbe mẹ], Wekantọ lọ.” Nukinkan ehe ko fọ́n ojlo weyọnẹntọ Biblu tọn lẹ tọn dote to Baluki mẹ. Mẹnu wẹ Baluki yin? Etẹwẹ yin kúnkan whẹndo etọn tọn, otẹn etọn, podọ obá tẹ mẹ wẹ e sewé jẹ? Etẹwẹ teninọ gligli etọn to adà Jẹlemia tọn mẹ dohia? Etẹwẹ mí sọgan plọn sọn apajlẹ etọn mẹ? Mì gbọ mí ni gbadopọnna gblọndo kanbiọ ehelẹ tọn gbọn dodindinna nudọnamẹ Biblu tọn po whenuho tọn he tin-to-aimẹ lẹ po dali.

Kúnkan Whẹndo Etọn Tọn po Otẹn He mẹ E Tin te Po

Weyọnẹntọ susu to egbehe yise dọ Baluki wá sọn whẹndo nukundeji wekantọ lẹ tọn de mẹ to Juda. Yé na whẹwhinwhẹ́n susu nado nọgodona ehe. Di apajlẹ, kandai Biblu tọn dlẹnalọdo Baluki po tẹnmẹ-yinkọ vonọtaun de po—yèdọ “wekantọ.” Owe-wiwe sọ dọ dọ Selaia, nọvisunnu etọn lọsu yin omẹ nukundeji de to họ̀nmẹ Ahọlu Zedekia tọn mẹ.—Jẹlemia 36:32; 51:59.

Philip J. King, dodinnanutọ dòkuntọ de wlan gando wekantọ lẹ go to azán Jẹlemia tọn lẹ gbè dọmọ: “Wekantọ lẹ, yèdọ hagbẹ pipli azọ́nyọnẹntọ tangan de tọn lẹ, gbayipe to Juda to vivọnu owhe kanweko ṣinawetọ po bẹjẹeji owhe kanweko ṣidopotọ J.W.M. po tọn. . . . Tẹnmẹ-yinkọ lọ nọ yin nina azọ́nwatọ nukundeji họ̀nmẹ tọn lẹ.”

To yidogọ mẹ, kandai Jẹlemia weta 36 tọn, he mí na gbadopọnna to gigọ́ mẹ, dohia dọ Baluki sọgan dọnsẹpọ ayinamẹtọ ahọlu tọn lẹ bosọ yin dotẹnmẹna nado nọ yì abò kavi plitẹn Gemalia, he yin ahọvi kavi omẹ nukundeji de tọn mẹ. Weyọnẹntọ Biblu tọn, James Muilenberg do nuhe zọ́n bọ ehe do yinmọ hia dọmọ: “Baluki sọgan biọ plitẹn wekantọ lẹ tọn mẹ na e tindo jlọjẹ nado wàmọ wutu podọ ewọ lọsu yin dopo to ahọluzọnwatọ he pli to nujijọ vonọtaun de whenu lẹ mẹ nado hia owe-hihá lọ to gbangba.”

Owe alọdlẹndonu tọn de na whẹwhinwhẹ́n devo he wutu Baluki do yin yiylọdọ wekantọ de dọmọ: “To whenuena e yindọ hiadonu okò tọn Bẹlẹkiahu tọn yin mimọ po ahọluzọnwatọ nukundeji susu devo lẹ tọn po, lẹnpọn dagbenu wẹ e yin nado lẹndọ Baluki/Bẹlẹkiahu lọsu tin to otẹn dopolọ mẹ hẹ ahọluzọnwatọ he pò lẹ.” (Corpus of West Semitic Stamp Seals) Nudọnamẹ ehe sọgan ko to didohia dọ Baluki po nọvisunnu etọn, Selaia po yin omẹ nukundeji lẹ he nọgodona yẹwhegán nugbonọ lọ, Jẹlemia, to owhe ayidego tọn he jẹnukọnna vasudo Jelusalẹm tọn lẹ mẹ.

Baluki Nọgodona Jẹlemia to Gbangba

Nujijọ tintan he mẹ Baluki yin nùdego te lẹ sọawuhia to Jẹlemia weta 36 mẹ. Nujijọ ehelẹ wá aimẹ to “owhe ẹnẹtọ Jehọiakimi” tọn mẹ, kavi to nudi owhe 625 J.W.M. To ojlẹ ehe mẹ, Jẹlemia ko wadevizọn taidi yẹwhegán de na owhe 23.—Jẹlemia 25:1-3; 36:1, 4.

Todin Jehovah dọna Jẹlemia dọmọ: “Yí odi owe de tọn na dewe, bo wlan ohó he yẹn ko dọ hlan we do Islaeli go podọ do Juda go lẹpo do e mẹ, podọ do akọta lẹpo go, . . . sọn azán Josia tọn gbè, yèdọ kakajẹ azán he gbè.” Kandai lọ zindonukọn dọmọ: “Whenẹnu wẹ Jẹlemia ylọ Baluki visunnu Nẹlia tọn; Baluki sọ wlan ohó OKLUNỌ tọn lọ lẹpo sọn onù Jẹlemia tọn mẹ.”—Jẹlemia 36:2-4.

Naegbọn Baluki do yin yiylọ? Jẹlemia dọna ẹn dọmọ: “Yè glọn mi do; yẹn ma sọgan yì biọ ohọ̀ OKLUNỌ tọn mẹ gba.” (Jẹlemia 36:5) E họnwun dọ osẹ́n ko yin didona Jẹlemia ma nado yì lẹdo tẹmpli tọn mẹ fie wẹ̀ndomẹ Jehovah tọn na yin hihia te, vlavo na owẹ̀n heyin dido jẹnukọn lẹ ko doadi homẹ na aṣẹpatọ lẹ wutu. (Jẹlemia 26:1-9) Ayihaawe ma tin dọ Baluki nọ sẹ̀n Jehovah po ahundopo po, podọ e “sọ wà kẹdẹdi ehe Jẹlemia yẹwhegán lọ degbena ẹn lẹpo.”—Jẹlemia 36:8.

Kandai avase he ko yin nina na nuhe hugan owhe 23 tọn bibasi yí whenu susu, podọ Jẹlemia sọgan ko to tenọpọn ojlẹ he sọgbe hugan lọ nado wàmọ. Ṣigba to novembre kavi décembre 624 J.W.M., Baluki yí adọgbigbo do “hia to owe lọ mẹ ohó Jẹlemia tọn lẹ lọ to ohọ̀ OKLUNỌ tọn mẹ, to abò Gemalia . . . tọn mẹ . . . do otó gbẹtọ lẹpo tọn mẹ.”—Jẹlemia 36:8-10.

Mikaia visunnu Gemalia tọn dọ nuhe jọ na otọ́ etọn po ahọvi delẹ po, yé bosọ basi oylọna Baluki nado hia odi owe lọ tọn kavi owe-hihá lọ daga whlaawetọ. Kandai lọ dọmọ: “Dinvie e sọ wá jọ, whenuena yé ko sè ohó lọ lẹpo, yé lẹ́ to obu mẹ ode hlan awetọ, bo dọ hlan Baluki dọ, Nugbonugbo míwlẹ na dọ ohó helẹ pó tọn na ahọlu. . . . Yì, whla dewe, hiẹ po Jẹlemia po; bosọ dike mẹde yọ́n fie mìwlẹ te blo.”—Jẹlemia 36:11-19.

To whenuena Ahọlu Jehọiakimi sè nuhe Baluki wlan to anademẹ Jẹlemia tọn glọ, e yí homẹgble do vún owe-hihá lọ, bo dlan ẹn do miyọ́n mẹ, bosọ degbena omẹ etọn lẹ nado wle Jẹlemia po Baluki po. Sunnu awe ehelẹ vọ́ nuhe tin to owe-hihá lọ mẹ lẹ kàn to fihe yé whla do sọgbe hẹ gbedide Jehovah tọn.—Jẹlemia 36:21-32.

Na nugbo tọn, Baluki yọ́n owù he azọ́ndenamẹ ehe bẹhẹn lẹ ganji. Ewọ na ko yọ́n adán he yin sìnsìn na Jẹlemia lẹ to owhe vude die wayi. E na ko sọ sè nuhe jọ do Ulija go, mẹhe dọ dọdai “kẹdẹdi ohó Jẹlemia tọn lẹ lẹpo” bosọ yin hùhù gbọn Ahọlu Jehọiakimi dali. Ṣogan, Baluki wleawufo nado yí azọ́nyinyọnẹn etọn zan bo dín alọgọ aṣẹpatọ he e yọnẹn lẹ tọn nado sọgan nọgodona Jẹlemia to azọ́ndenamẹ ehe mẹ.—Jẹlemia 26:1-9, 20-24.

Ma Dín “Onú Dahodaho lẹ” Blo

Baluki jugbọn ojlẹ ayimajai tọn susu mẹ to owe-hihá tintan lọ kinkàn whenu. E dọmọ: “Dindọn wẹ yẹn dinvie! Na OKLUNỌ ko sọ de awubla dogọ awufiẹsa ṣie; yẹn yin gbẹ́donọ po winwẹ̀n ṣie po, yẹn ma sọ mọ gbọjẹ de.” Naegbọn e do doavigbe dole?—Jẹlemia 45:1-3.

Gblọndo tlọlọ de ma yin nina gba. Ṣigba tẹnpọn nado ze dewe do ninọmẹ Baluki tọn mẹ. Hodidọ gando avase he yin nina omẹ Islaeli po Juda po tọn lẹ na owhe 23 go dona ko hùngona atẹṣiṣi yetọn bo dohia hezeheze dọ yé ko gbẹ́ Jehovah dai. Nudide Jehovah tọn nado và Jelusalẹm po Juda po sudo bo hẹn akọta lọ nado nọ̀ kanlinmọgbenu to Babilọni na owhe 70—yèdọ nudọnamẹ he Jehovah hẹn zun yinyọnẹn to owhe enẹ dopolọ mẹ podọ he sọgan ko yin kinkàn do owe-hihá lọ mẹ—dona ko hẹn Baluki jọsi taun. (Jẹlemia 25:1-11) Humọ, owù lọ tin to finẹ dọ godoninọna Jẹlemia gligli to ojlẹ ayidego tọn ehe mẹ sọgan zọ́n bọ e na hẹn otẹn yẹyi tọn etọn po azọ́n etọn po bu.

Depope he whẹho lọ sọgan yin, Jehovah lọsu dádo e mẹ bo gọalọna Baluki nado hẹn whẹdida he to unklẹn lọ do ayiha mẹ. “Enẹ he yẹn ko do wẹ yẹn na họliai, podọ enẹ he yẹn ko do wẹ yẹn na dọ̀nsún; podọ ehe to aigba pete mẹ,” wẹ Jehovah dọ. Enẹgodo e na ayinamẹ Baluki dọmọ: “Be hiẹ to onú dahodaho lẹ dín na dewe wẹ? A dín yé blo.”—Jẹlemia 45:4, 5.

Jehovah ma dọ nuhe “onú dahodaho” ehelẹ yin gba, ṣigba Baluki dona ko yọnẹn vlavo eyin yé nọtena yanwle ṣejannabi tọn lẹ, yindidi, kavi afọdidona agbasanu lẹ. Jehovah na ẹn ayinamẹ nado yin pọndohlan dagbenọ bo flin nuhe tin to nukọn ja lẹ dọmọ: “Yẹn na hẹn oylan wá agbasalan lẹpo ji, . . . ṣigba ogbẹ̀ towe wẹ yẹn na jo hlan we na wẹnyannu de to otẹn fie dali hiẹ to yìyì lẹpo mẹ.” Nuhe họakuẹ na Baluki hugan, yèdọ ogbẹ̀ etọn, na yin hihla dai to fidepope he e na yì.—Jẹlemia 45:5.

To nujijọ he wá aimẹ bẹsọn owhe 625 jẹ 624 J.W.M., bosọ yin kinkàndai to Jẹlemia weta 36 po 45 po mẹ ehelẹ godo, Biblu ma sọ dọ nudepope gando Baluki go ba kakajẹ osun vude whẹpo Babilọninu lẹ do và Jelusalẹm po Juda po sudo to 607 J.W.M. Etẹwẹ jọ to ojlẹ enẹ mẹ?

Baluki Nọgodona Jẹlemia Whladopo Dogọ

To whenuena Babilọninu lẹ dosla lẹdo Jelusalẹm, yinkọ Baluki tọn sọawuhia to kandai Biblu tọn mẹ whladopo dogọ. Jẹlemia ‘yin súsú do họmẹ to Awánu Gànhọ tọn mẹ’ to whenuena Jehovah biọ to e si nado họ̀ ogle tavẹ-vi etọn tọn to Anatoti taidi ohia de dọ akọta lọ na yin hinhẹngọwa. Baluki yin yiylọ nado gọalọna yé to wema aigba he yin hihọ̀ lọ tọn lẹ bibasi mẹ.—Jẹlemia 32:1, 2, 6, 7.

Jẹlemia basi zẹẹmẹ dọmọ: “Yẹn sọ doalọ owe lọ mẹ, bosọ tlẹ́ ẹ, bo ylọ kunnudetọ lẹ, bo jlẹ akuẹ lọ na ẹn to ojlẹgàn lẹ lọ mẹ. Mọwẹ yẹn yí owe nuhihọ̀ tọn lọ, enẹ he yè tlẹ́ . . . po enẹ he yè hùndonuvo po; yẹn sọ jo owe nuhihọ̀ tọn lọ hlan Baluki.” Enẹgodo, e dọna Baluki nado tlẹ́ wema nuhihọ̀ tọn lọ lẹ bo yí yé do okòzẹ́n de mẹ na yé nido nọ̀ aimẹ dẹn. Weyọnẹntọ delẹ yise dọ to whenuena Jẹlemia dọ dọ emi “doalọ” owe lọ mẹ kavi kàn owe lọ, e na ko dọ nuhe owe lọ na bẹhẹn lẹ na Baluki, wekantọ azọ́nyọnẹntọ lọ, mẹhe na kàn nuhe yin didọ lẹ dai.—Jẹlemia 32:10-14; 36:4, 17, 18; 45:1.

Baluki po Jẹlemia po hodo aṣa kandai bibasi he yin alọkẹyi to ojlẹ lọ mẹ tọn. Adà dopo wẹ yin wema nuhihọ̀ tọn awe bibasi. Owe alọdlẹndonu tọn he yin nùdego wayi basi zẹẹmẹ dọmọ: “Wema nuhihọ̀ tọn tintan lọ nọ yin yiylọdọ ‘kandai he yè tlẹ́’ na e nọ yin hihá bo nọ yin titlẹ́ po hiadonu okò tọn po wutu; ehe wẹ yin kandai jọnun gbekọndopọ lọ tọn. . . . Awetọ lọ, ‘kandai he yè hùndonuvo’ yin vọkan kandai jọnun he yin biblá bo yin titlẹ́ lọ tọn, ehe sọgan yin hihia to whedepopenu. Enẹwutu, kandai awe wẹ nọ yin bibasi, kandai jọnun po vọkan etọn po, he nọ yin winwlan do owe-hihá papyrus tọn voovo awe ji.” (Corpus of West Semitic Stamp Seals) Dodinnanu dòkunkun tọn lẹ nọgodona linlẹn lọ dọ kandai-wema lẹ nọ yin sisẹdo okòzẹ́n de mẹ.

To godo mẹ, Babilọninu lẹ gbawhàn Jelusalẹm tọn, bo mẹ̀ ẹn, bosọ bẹ mẹlẹpo yì kanlinmọgbenu adavo gbẹ́donọ ṣinṣinyan delẹ. Nẹbukadnẹzali de Gedalia taidi togán, mẹhe yin hùhù to osun awe godo. Ju he pò lẹ basi tito nado họnyi Egipti, jẹagọdo ayinamẹ gbọdo Jẹlemia tọn, podọ lẹdo hodidọ ehe tọn mẹ wẹ Baluki yin alọdlẹndo whladopo dogọ te.—Jẹlemia 39:2, 8; 40:5; 41:1, 2; 42:13-17.

Nukọntọ Ju lẹ tọn dọna Jẹlemia dọmọ: “Hiẹ yí lalo do dọho: OKLUNỌ Jiwheyẹwhe mítọn ma do we hlan gba nado dọmọ, Mìwlẹ ma na yì biọ Egipti mẹ nado wáwáṣi finẹ: ṣigba Baluki visunnu Nẹlia tọn wẹ ze we daga do mí ji, na nado jo mí do alọ Kaldeanu lẹ tọn mẹ, na yé nido hù mí, bosọ bẹ mí yì mẹglọnọ lẹ jẹ Babilọni.” (Jẹlemia 43:2, 3) Whẹsadokọnamẹ lọ taidi nuhe dohia dọ nukọntọ Ju lẹ tọn yise dọ Baluki tindo nuyiwadomẹji susu do Jẹlemia ji. Be yé yise dọ na otẹn he mẹ Baluki tin te kavi na họntọn Jẹlemia tọn yinyin sọn ojlẹ dindẹn die wutu, e ma pò to wekantọ poun yin na yẹwhegán lọ ba wẹ ya? E sọgan yinmọ, ṣigba nudepope he nukọntọ Ju lẹ tọn lẹn, ayihaawe ma tin dọ Jehovah dè wẹ owẹ̀n lọ wá sọn.

Mahopọnna avase Jiwheyẹwhe tọn lẹ, pipotọ Ju lẹ tọn yì bosọ plan “Jẹlemia yẹwhegán lọ . . . po Baluki visunnu Nẹlia tọn po” yì ga. Jẹlemia wlan dọmọ: “Yé sọ wá biọ aigba Egipti tọn mẹ; na yé ma setonuna ogbè OKLUNỌ tọn gba: yé sọ wá jẹ Tahpanhẹsi,” tòdaho he sẹpọ dogbó he tin to lẹdo he mẹ otọ̀ Nile nọ sà biọ ohù mẹ te, he ma dẹn do aigba Sinai tọn. Sọn ojlẹ ehe mẹ, yinkọ Baluki tọn ma sọawuhia to kandai Biblu tọn mẹ ba.—Jẹlemia 43:5-7.

Etẹwẹ Mí Sọgan Plọn sọn Apajlẹ Baluki Tọn Mẹ?

Mí sọgan mọ nususu plọn sọn apajlẹ Baluki tọn mẹ. Nuplọnmẹ ayidego tọn dopo wẹ ojlo he e tindo nado yí azọ́nyinyọnẹn etọn zan bo dín alọgọ aṣẹpatọ he e yọnẹn lẹ tọn nado nọgodona Jẹlemia to sinsẹ̀nzọn Jehovah tọn mẹ, mahopọnna nudepope he sọgan jọ. To egbehe, Kunnudetọ Jehovah tọn susu—sunnu po yọnnu po—wẹ nọ do gbigbọ dopolọ hia, bo nọ yí azọ́nyinyọnẹn yetọn lẹ zan to kọndopọ mẹ hẹ sinsẹ̀nzọn Bẹtẹli tọn, azọ́n họgbigbá tọn, po mọmọ po sọyi. Nawẹ hiẹ sọgan do gbigbọ he taidi Baluki tọn nkọ hia gbọn?

To whenuena Baluki yin nuflin dọ whenu depope ma tin nado dín “onú dahodaho” lẹ na ede to azán godo tọn akọta Juda tọn lẹ tọn whenu, kunnudenu dohia dọ e setonuna ayinamẹ lọ, na ogbẹ̀ etọn yin whinwhlẹn wutu. Míwlẹ lọsu to gbẹnọ to azán godo tọn aihọn ylankan de tọn mẹ, enẹwutu nuhe sọgbe hẹ lẹnpọn dagbe wẹ e yin nado setonuna ayinamẹ ehe. Opagbe dopolọ wẹ Jehovah dó na mí—ogbẹ̀ mítọn na yin whinwhlẹn. Be mí sọgan setonuna nuflinmẹ enẹlẹ dile Baluki wà do ya?

Mí sọ mọ nuplọnmẹ yọn-na-yizan devo to otàn ehe mẹ. Baluki gọalọna Jẹlemia po tavẹ-vi etọn po nado basi aigba-wema he yin alọkẹyi to osẹ́n-liho lẹ, dile etlẹ yindọ hẹnnumẹ dopolọ wẹ yé yin. Ehe yin apajlẹ Owe-wiwe tọn na Klistiani he tindo kanṣiṣa ajọwiwa tọn hẹ mẹmẹsunnu po mẹmẹyọnnu gbigbọmẹ tọn yetọn lẹ po. Apajlẹ lọ nado nọ basi kandai gbekọndopọ ajọwiwa tọn lẹ tọn hihodo yin nuhe sọgbe hẹ Owe-wiwe, bo yọn-na-yizan, bosọ yin dohia owanyi tọn.

Dile etlẹ yindọ Baluki ma yin hodọdeji susu to Biblu mẹ, ewọ jẹna ayidonugo Klistiani lẹpo tọn to egbehe. Be hiẹ na hodo apajlẹ dagbe wekantọ nugbonọ Jẹlemia tọn ehe tọn ya?

[Nudọnamẹ Odò Tọn]

[Yẹdide to weda 16]

Hiadonu okò tọn Baluki tọn

[Asisa Yẹdide tọn]

Bulla: Courtesy of Israel Museum, Jerusalem