Weta Ao
Mẹnu Wẹ Sọgan Nọte Pehẹ Ahọvi Ahọvi lẹ Tọn?
1, 2. Naegbọn numimọ he Daniẹli tindo to owhe atọ̀ntọ gandudu Bẹlṣazali tọn whenu do yin onú titengbe na mí?
OWHE 57 ko juwayi sọn whenue gbọ́n tẹmpli Jehovah tọn to Jelusalẹm ko yin vivasudo. Bẹlṣazali po otọ́ etọn po, yèdọ Nabonidu, kọnawudopọ bo dugán do Ahọluigba Babilọni tọn ji, yèdọ huhlọn aihọn tọn atọ̀ntọ to dọdai Biblu tọn mẹ.a Yẹwhegan Jiwheyẹwhe tọn Daniẹli tin to kanlinmọgbenu to Babilọni. Podọ to “owhe atọ̀ntọ ahọludu, ahọlu Bẹlṣazali tọn tọn mẹ,” Jehovah do numimọ de hia Daniẹli he do nudọnamẹ gigọ́ delẹ hia gando hẹngọwa sinsẹ̀n-bibasi nugbo tọn go.—Daniẹli 8:1.
2 Numimọ dọdai tọn he Daniẹli mọ tindo nugandomẹgo sisosiso do e ji podọ e yin ojlofọndotenamẹnu daho de na mí mẹhe to gbẹ̀nọ to “ojlẹ opodo tọn” mẹ lẹ. Angẹli Gabliẹli dọ na Daniẹli dọmọ: “Yẹn na hẹn we yọ́n nuhe na tin to ojlẹ agọgbọnẹn homẹgble tọn lọ mẹ: na e tin hlan ojlẹ dide opodo lọ tọn.” (Daniẹli 8:16, 17, 19, 27) To whelọnu lo, po ojlo vẹkuvẹku po, mì gbọ mí ni gbadopọnna nuhe Daniẹli mọ podọ nuhe e zẹẹmẹdo na mí to egbehe.
AGBÒ HE TINDO AZÒ AWE DE
3, 4. Kanlin tẹwẹ Daniẹli mọ he nọte to otọ̀ lọ nukọn, podọ etẹwẹ e nọtena?
3 Daniẹli wlan dọmọ: “Yẹn bo mọ to numimọ lọ mẹ; mọwẹ e yin dinvie, na whenuena yẹn mọ, yẹn tin to Ṣuṣani osingbó lọ mẹ, he tin to gbetato Elami tọn mẹ; yẹn bosọ mọ to numimọ lọ mẹ, podọ yẹn tin to otọ̀ Ulai dali.” (Daniẹli 8:2) Vlavo Daniẹli tin to Ṣuṣani (Susa) na taun tọn—heyin tatọ-tònọ Elami tọn, he tin to kilomẹtlu 350 delẹ to whèzẹtẹn Babilọni tọn—kavi e tin to finẹ to numimọ mẹ—mayin didọ gba.
4 Daniẹli zindonukọn dọmọ: “Whenẹnu wẹ yẹn ze nukun ṣie lẹ daga, bo mọ, bo, doayi e go, agbò he tindo azò awe de ṣite finẹ to otọ̀ lọ nukọn.” (Daniẹli 8:3a) Nuhe agbò lọ nọtena ma gbọṣi nudablú mẹ na Daniẹli gba. Angẹli Gabliẹli dọ to godo mẹ dọmọ: “Agbò he hiẹ mọ he tindo azò awe, ahọlu Media po Pẹlsia po tọn lẹ wẹ yé.” (Daniẹli 8:20) Medianu lẹ wá sọn osó gbigblo flala ji to whèzẹtẹn Asilia tọn, podọ Pẹlsianu lẹ nọ saba zan gbẹzan fuflú pé tọn to agbegbe agewaji Ohù Pẹlsia tọn mẹ. Ṣigba, dile Ahọluigba Mẹdo-Pẹlsia tọn whẹ́n, tòmẹnu etọn lẹ wleawu ojlo sinsinyẹn tọn na adọkunnu lẹ.
5. Nawẹ azò he “wá aga gbọngodo” lọ lẹzun dehe yiaga hugan gbọn?
5 Daniẹli na linlin dọmọ: “Azò awe lẹ lọ yiaga; ṣigba ode yiaga hú awetọ, ehe yiaga hugan wẹ wá aga gbọngodo.” (Daniẹli 8:3b) Azò yiaga hugan lọ he wú to godo mẹ nọtena Pẹlsia, to whenue azò devo lọ nọtena Media. To tintan whenu, Media yin asuka. Ṣigba to owhe 550 J.W.M., Kilusi gandutọ Pẹlsia tọn lọ tindo awhàngbigba bọawu do Ahọlu Media tọn lọ Astyage ji. Kilusi dọ̀n aṣa po osẹ́n gbẹtọ awe lọ lẹ tọn po dopọ, kọ̀n ahọluduta yetọn lẹ dopọ, bo hẹn awhàngbigba yetọn lẹ gblodeji. Sọn ojlẹ enẹ mẹ sọyi, ahọluigba lọ lẹzun awe-to-pọmẹ tọn de.
AGBÒ LỌ TO EDE HẸN KLO
6, 7. Nawẹ “gbekanlin lẹ de ma sọ sọgan ṣite” to agbò lọ nukọn gbọn?
6 To nukọnzinzindo nado basi zẹẹmẹ agbò lọ tọn mẹ, Daniẹli dọmọ: “Yẹn mọ agbò lọ to avùndlọn hlan whèyihọ dali, podọ hlan agewaji dali, podọ hlan hùwaji dali; podọ gbekanlin lẹ de ma sọ sọgan ṣite to ewọ nukọn mọ mẹdepope ma tin finẹ he sọgan whlẹnmẹ sọn alọ etọn mẹ; ṣigba ewọ to wiwà kẹdẹdi ojlo etọn, bosọ to ede hẹn klo.”—Daniẹli 8:4.
7 To numimọ he jẹnukọn mẹ heyin nina Daniẹli, Babilọni ko yin yẹdena gbọn gbekanlin he tọ́n sọn ohù mẹ bo taidi kinnikinni he tindo awà akùn de tọn lẹ dali. (Daniẹli 7:4, 17) Gbekanlin yẹhiadonu tọn enẹ sọawuhia ma nado penugo nado nọte to “agbò” numimọ yọyọ ehe tọn nukọn. Babilọni jai jẹ alọ Kilusi Daho lọ tọn mẹ to owhe 539 J.W.M. Na diblayi owhe 50 to enẹgodo, “gbekanlin,” kavi gandudu tonudidọ tọn depope ma penugo nado nọte pehẹ Ahọluigba Medo-Pẹlsia tọn—heyin huhlọn aihọn tọn ẹnẹtọ to dọdai Biblu tọn mẹ.
8, 9. (a) Nawẹ “agbò lọ” to ‘tẹnsẹ yì whèyihọ podọ hlan agewaji podọ yì hùwaji’ gbọn? (b) Etẹwẹ owe Ẹsteli tọn dọ gando mẹjẹmẹtẹnmẹ Ahọlu Pẹlsia tọn lọ Daliusi I go?
8 Bẹsọn ‘whèzizẹ waji’—yèdọ whèzẹtẹn—Huhlọn Aihọn tọn heyin Mẹdo-Pẹlsia tọn basi dile e jlo e do, bo to ‘tẹnsẹ yì whèyihọ podọ hlan agewaji podọ yì hùwaji.’ (Isaia 46:11) Ahọlu Cambyse II, mẹhe jẹ otẹn Kilusi Daho lọ tọn mẹ, gbawhàn Egipti tọn. Mẹjẹmẹtẹnmẹ etọn wẹ Ahọlu Pẹlsia tọn lọ Daliusi I, mẹhe sẹtẹn yì whèyihọ-waji dasá ali bibó Bosphore tọn to owhe 513 J.W.M. bo yangbe Thrace tọn to aigba Europe tọn ji, he tatọ-tònọ etọn yin Byzance (heyin Istanbul todin). To owhe 508 J.W.M., e yí otò Thrace tọn, bo gbawhàn Makedonia tọn to owhe 496 J.W.M. Gbọnmọ dali, to ojlẹ Daliusi tọn whenu, “agbò” Mẹdo-Pẹlsia tọn ko yí aigba lọ to adà titengbe atọ̀n lẹ ji: agewaji yì Babilọni podọ Asilia, whèyihọ gbọn Asia Pẹvi, podọ hùwaji biọ Egipti.
9 To kunnudidena kiklo-yinyin Ahọluigba Medo-Pẹlsia tọn mẹ, Biblu dọho gando mẹjẹmẹtẹnmẹ Daliusi tọn, Xerxès I go, taidi “Ahasuelusi lọ he duahọlu, sọn India yèdọ jẹ Etiopia, to gbetato kantọ̀n-ṣinawe ji.” (Ẹsteli 1:1) Ṣigba ahọluigba daho ehe na wá jogbena devo, podọ gando ehe go, numimọ Daniẹli tọn do nudọnamẹ gigọ́ ojlofọndotenamẹ tọn delẹ hia he dona hẹn yise mítọn lodo to ohó dọdai Jiwheyẹwhe tọn mẹ.
ALÚNKÙN LỌ HÒ AGBÒ LỌ LIAI
10. To numimọ Daniẹli tọn mẹ, kanlin tẹwẹ zìn “agbò lọ” dai?
10 Yí nukun homẹ tọn do pọ́n nupaṣamẹ Daniẹli tọn do nuhe e mọ todin ji. Kandai lọ dọmọ: “Le yẹn to nulẹnpọn, doayi e go, alúnkùn de sọn whèyihọ ji wá nukunmẹ aigba lọ pete tọn ta, bo ma jẹ aigba go: alúnkùn lọ sọ tindo azò klòklo de to nukun etọn lẹ ṣẹnṣẹn. Ewọ sọ wá agbò he tindo azò awe lọ dè, he yẹn mọ ṣite to otọ̀ lọ nukọn, bo họ̀nwezun dlí do e ji to homẹwlu huhlọn etọn tọn mẹ. Yẹn sọ mọ ẹn sẹpọ wá jẹ agbò lọ ji, yè sọ hẹn ẹn yí fifiẹ do wlu do e ji, bosọ hò agbò lọ, bo wẹ́n azò etọn awe lẹ; huhlọn de masọ tin to agbò lọ mẹ nado ṣite to ewọ nukọn: ṣigba e ze e liai jẹ aigba, bo tùnafọ e ji; mẹde masọ tin finẹ he sọgan whlẹn agbò lọ sọn alọ etọn mẹ.” (Daniẹli 8:5-7) Etẹwẹ ehe lẹpo zẹẹmẹdo?
11. (a) Nawẹ angẹli Gabliẹli basi zẹẹmẹ “alúnkùn ofúnnọ lọ” po “azò daho” etọn po gbọn? (b) Mẹnu wẹ azò he dọn ayidonugo lọ nọtena?
11 Depope to Daniẹli po míwlẹ po mẹ ma yin jijodo nado pàhódọ dogbọn zẹẹmẹ numimọ ehe tọn dali gba. Angẹli Gabliẹli dọna Daniẹli dọ, “alúnkùn ofúnnọ lọ ahọlu [Grèce, NW ] tọn wẹ: podọ azò daho he tin to nukun etọn lẹ ṣẹnṣẹn wẹ ahọlu tintan lọ.” (Daniẹli 8:21) To owhe 336 J.W.M., ahọlu godo tọn na Ahọluigba Pẹlsia tọn, yèdọ Daliusi III (Codoman), yin jẹgbakun ṣinyọ́n na. To owhe enẹ dopolọ mẹ, Alẹkzandlé lẹzun ahọlu to Makedonia. Whenuho dohia dọ Alẹkzandlé Daho lọ sọawuhia nado yin “ahọlu Grèce tọn” he yin dọdai etọn dọ lọ. Bẹjẹeji sọn ‘whèyihọ-waji,’ kavi whèyihọ, to owhe 334 J.W.M., Alẹkzandlé yinuwa po awuyiya po. Taidi e “ma jẹ aigba go” nkọtọn, e gbawhàn aigba lẹ tọn bo hò “agbò” lọ liai. Dile e hẹn vivọnu wá na gandudomẹji Mẹdo-Pẹlsia tọn he diblayi owhe kanweko donu awe tọn, Grèce gbọnmọ dali lẹzun huhlọn aihọn tọn atọ́ntọ to nujọnu-yinyin Biblu tọn mẹ. Hẹndi ayidego dọdai sọn olọn mẹ wá tọn nankọ die!
12. Nawẹ “azò daho” alúnkùn yẹhiadonu tọn lọ “wẹ́n” gbọn, podọ azò ẹnẹ tẹlẹ wẹ wú do otẹn etọn mẹ?
12 Ṣigba huhlọn Alẹkzandlé tọn ma na dẹn-to-aimẹ gba. Numimọ lọ dohia yinukọn dogọ dọmọ: “Alúnkùn lọ sọ to ede hẹn klo gbahugbahu: podọ whenuena ewọ yin huhlọnnọ, yè wẹ́n azò daho lọ; podọ to otẹn etọn mẹ azò klòklo ẹnẹ hẹaga wá hlan jẹhọn ẹnẹ olọn tọn lẹ dali.” (Daniẹli 8:8) To zẹẹmẹ dọdai lọ tọn bibasi mẹ, Gabliẹli dọmọ: “Na enẹ he yè wẹ́n tọn, to otẹn ehe tọn mẹ ẹnẹ ṣite do, ahọludu ẹnẹ na fọ́n tite sọn akọta lọ mẹ, ṣigba po huhlọn etọn po ma gba.” (Daniẹli 8:22) Dile e yin dọdai etọn dọ do, to vivọnu pete yanwle awhàngbigba etọn tọn, Alẹkzandlé yin ‘winwẹ́n,’ kavi kú, whenuena e tindo owhe 32 poun. Podọ ahọluigba daho ehe wá yin mimá to awhàngán etọn ẹnẹ lẹ ṣẹnṣẹn to godo mẹ.
AZÒ PẸVI DABLA DE
13. Etẹwẹ tọ́n sọn dopo to azò ẹnẹ lọ lẹ mẹ, podọ nawẹ e yinuwa gbọn?
13 Adà numimọ lọ tọn he bọdego nọ aimẹ dẹn hugan owhe 2 200 lẹ, hẹndi etọn sọ dlẹnkan jẹ ojlẹ egbezangbe tọn lẹ mẹ. Daniẹli wlan dọmọ: “Podọ azò pẹvi de tọ́n sọn dopo yetọn [azò ẹnẹ lọ lẹ] mẹ jẹgbonu wá, ehe whẹ́n zùn kiklo tlala, hlan hùwaji dali, podọ hlan whèzẹtẹn dali, podọ hlan aigba gigonọ lọ dali. E whẹ́n zùn kiklo, yèdọ jẹ awhànpa olọn tọn lọ dè; podọ e ze vude sọn awhànpa lọ mẹ podọ sọn sunwhlẹvu lẹ mẹ dlan odò jẹ aigba, bosọ tùnafọ yé ji. Mọwẹ, ewọ to ede hẹn klo, yèdọ jẹ ahọvi awhànpa lọ tọn dè; yè sọ yí avọ́ nunina mimẹ̀ whepoponu tọn lọ yì sọn e si, yè sọ ze otẹn fiwiwe etọn tọn lọ liai, yè sọ na awhànpa de hlan ẹn do avọ́ nunina mimẹ̀ whepoponu tọn lọ ji gbọn sẹ́nmẹjẹ mẹ; e sọ ze nugbo dlan odò jẹ aigba, e bosọ wà homẹhunnu etọn bo duale.”—Daniẹli 8:9-12.
14. Etẹwẹ angẹli Gabliẹli dọ dogbọn nuyiwa azò pẹvi yẹhiadonu tọn lọ dali, podọ etẹwẹ na jọ̀ do azò enẹ go?
14 Whẹpo mí nado sọgan mọnukunnujẹ zẹẹmẹ hogbe he mẹ yè ṣẹṣẹ yíhodọ sọn lọ lẹ mẹ, mí dona dotoai hlan angẹli Jiwheyẹwhe tọn. To alọdindlẹn do gánzinpo ji hihẹ́ ahọluduta ẹnẹ lọ lẹ tọn sọn ahọluigba Alẹkzandlé tọn mẹ godo, angẹli Gabliẹli dọmọ: “To ojlẹ agọgbọnẹn ahọludu yetọn tọn lọ mẹ, whenuena yè hẹn sẹ́nmẹjẹ lẹ wá jẹ gigọ́ mẹ, ahọlu nukunmẹ dobu, po wuntuntun whẹdaho lẹ tọn po de, na ṣite. Huhlọn etọn yin hlọnhlọnnọ, ṣigba po huhlọn etọn po ma gba; ewọ bo nasọ yí awujiji do vàmẹ, bo na wadagbe bosọ wà homẹhun etọn: podọ ewọ na và omẹ hlọnhlọnnọ lẹ po gbẹtọ mẹwiwe lẹ tọn po. Podọ gbọn zìnzìn etọn mẹ e na hẹn anà nado wadagbe to alọ etọn mẹ; ewọ bo nasọ to ede hẹn klo to ayiha etọn mẹ, podọ to madodego yetọn mẹ wẹ ewọ na và mẹsusu: ewọ na tite ga do [Ahọvi] ahọvi lẹ tọn ji; ṣigba yè na wẹ́n ewọ matin alọ.”—Daniẹli 8:23-25.
15. Etẹwẹ angẹli lọ dọna Daniẹli nado wà gando numimọ lọ go?
15 Angẹli lọ dọna Daniẹli dọmọ: “ṣigba hiẹ ni súnudo numimọ lọ; na e tin hlan azán susu to godo ja.” (Daniẹli 8:26) Adà numimọ tọn ehe ma na mọ hẹndi yí na “azán susu” lẹ, podọ Daniẹli dona “súnudo numimọ lọ.” E sọawuhia dọ zẹẹmẹ etọn dáblu do Daniẹli. Ṣigba, todin, jide tin dọ “azán susu” enẹlẹ na ko wá vivọnu. Enẹwutu mí kanse dọmọ: ‘Etẹwẹ whenuho aihọn tọn dohia gando hẹndi numimọ dọdai tọn ehe go?’
AZÒ PẸVI LỌ LẸZUN HUHLỌNNỌ TLALA
16. (a) Azò yẹhiadonu tọn tẹmẹ wẹ azò pẹvi lọ tọ́n sọn? (b) Nawẹ Lomu lẹzun huhlọn aihọn tọn ṣidopotọ to dọdai Biblu tọn mẹ gbọn, ṣigba naegbọn e mado yin azò pẹvi yẹhiadonu tọn lọ?
16 Sọgbe hẹ whenuho, azò pẹvi lọ yin alà dopo to azò yẹhiadonu ẹnẹ lọ lẹ tọn mẹ—yèdọ dehe dẹn tlala do whèyihọ lọ. Ehe yin ahọluduta Glẹki tọn heyin Awhàngán Cassandre tọn do Makedonia po Grèce po ji. To godo mẹ, ahọluduta ehe yin yíyí gbọn ahọluduta Awhàngán Lysimaque tọn dali, mẹhe yin ahọlu Thrace po Asia Pẹvi po tọn. To owhe kanweko awetọ jẹnukọnna Whe-Mítọn-nu, Lomu gbawhàn adà whèyihọ fidugando Glẹki tọn ehelẹ. Podọ to owhe 30 J.W.M., Lomu yí ahọluduta Glẹki tọn lẹpo, bo hẹn ede zun huhlọn aihọn tọn ṣidopotọ to dọdai Biblu tọn mẹ. Ṣigba Ahọluigba Lomu tọn mayin azò pẹvi lọ to numimọ Daniẹli tọn mẹ gba, na ahọluigba enẹ ma zindonukọn kakajẹ “ojlẹ didè opodo lọ tọn” mẹ gba.—Daniẹli 8:19.
17. (a) Haṣinṣan tẹwẹ Grande-Bretagne tindo po Ahọluigba Lomu tọn po? (b) Nawẹ Ahọluigba Grande-Bretagne tọn gando ahọluduta Glẹki tọn heyin Makedonia po Grèce po go gbọn?
17 To whelọnu lo, etẹwẹ whenuho dohia nado yin “ahọlu nukunmẹ dobu” kanylantọ enẹ? Na taun tọn alà Ahọluigba agewaji-whèyihọ Lomu tọn de wẹ Grande-Bretagne yin. Kakajẹ bẹjẹeji owhe kanweko atọ́ntọ W.M., ayimatẹn Lomu tọn lẹ tin to fihe yin Grande-Bretagne todin. To ojlẹ delẹ godo, Ahọluigba Lomu tọn yìdo, ṣigba nuyiwadomẹji nukunhunhun Grèce po Lomu po tọn zindonukọn to Grande-Bretagne podọ to adà Europe tọn devo lẹ he ko tin to gandudomẹji Lomu tọn glọ dai mẹ. Ohó milomilo kàntọ Mexique tọn he nọ mọ Nunina Whemẹwhemẹ tọn yí lọ yèdọ Octavio Paz wlan dọmọ: “To aijijẹ Ahọluigba Lomu tọn whenu, Ṣọṣi yí otẹn gángánsu tọn etọn.” E yidogọ dọmọ: “Wekantọ Ṣọṣi tọn lẹ, to pọmẹ po weyọnẹntọ sinsẹ̀nnọ lẹ po, hẹn tamẹnuplọnmẹ Glẹki tọn biọ sinsẹ̀n-nuplọnmẹ Klistiani tọn mẹ.” Podọ tamẹnuplọnmẹtọ he sọ yin lẹnunnuyọnẹntọ nulinlẹn tọn owhe kanweko 20tọ mẹ tọn lọ Bertrand Russell doayi e go dọmọ: “Nukunhunhun Whèyihọ tọn, ehe wá sọn Glẹki, yin zize sinai do aṣa tamẹnuplọnmẹ po lẹnunnuyọnẹn tọn po ji he bẹjẹeji to Miletu [yèdọ tòdaho Glẹki tọn to Asia Pẹvi] to owhe fọtọ́n donu awe daa lẹ die wayi.” Enẹwutu, e sọgan yin didọ dọ dodonu aṣa Ahọluigba Grande-Bretagne tọn lẹ wá sọn ahọluigba Glẹki tọn heyin Makedonia po Grèce po tọn mẹ.
18. Etẹwẹ yin azò pẹvi lọ he lẹzun “ahọlu nukunmẹ dobu” tọn lọ to “ojlẹ opodo lọ tọn” mẹ? Basi zẹẹmẹ.
18 To owhe 1763 W.M., Ahọluigba Grande-Bretagne tọn ko gbawhàn agbawhlẹnhẹmẹtọ huhlọnnọ etọn lẹ, yèdọ Espagne po France po tọn. Sọn whenẹnu sọyi e do ede hia nado yin gángánsu ohù lẹ tọn po huhlọn aihọn tọn ṣinawetọ po to dọdai Biblu tọn mẹ. Yèdọ whenuena otò 13 Amelika tọn he yè hoavun do yí lẹ tlẹ klán sọn Grande-Bretagne go to owhe 1776 nado ze États-Unis d’Amérique dai godo, Ahọluigba Grande-Bretagne tọn whẹ́n nado yí mado-ẹnẹ nukunmẹ aigba ji tọn podọ mado-ẹnẹ gbẹtọ he tin to e ji lẹ tọn. Huhlọn aihọn tọn ṣinawetọ tlẹ sọ mọ huhlọn susu yí to whenuena États-Unis d’Amérique kọnawudopọ hẹ Grande-Bretagne nado wleawuna huhlọn aihọn tọn awe-to-pọmẹ Anglo-Amérique tọn. To akuẹzinzan liho podọ to awhànfunfun liho, huhlọn ehe na nugbo tọn ko lẹzun “ahọlu nukunmẹ dobu” tọn de. Azò pẹvi lọ he lẹzun huhlọn tonudidọ tọn he dobu de to “ojlẹ opodo tọn lọ” mẹ to whenẹnu, wẹ Huhlọn Aihọn tọn Anglo-Amérique tọn.
19. Etẹwẹ “aigba gigonọ” heyin nùdego to numimọ lọ mẹ nọtena?
19 Daniẹli mọ dọ azò pẹvi lọ “whẹ́n zun kiklo tlala” hlan “aigba gigonọ lọ” dali. (Daniẹli 8:9) Aigba Pagbe tọn lọ, he Jehovah na omẹ dide etọn lẹ, yọnwhanpẹ sọmọ bọ e do yin yiylọ dọ “gigo aigba lẹpo tọn,” enẹ wẹ yin, aigba lọ pete tọn. (Ezekiẹli 20:6, 15) Nugbo wẹ dọ, Grande-Bretagne hò Jelusalẹm yí to 9 décembre 1917, podọ to 1920, Alẹnu Akọta lẹ tọn na huhlọn aṣẹpipa do Palestine ji tọn hlan Grande-Bretagne, nado zindonukọn kakajẹ 14 mai 1948. Ṣigba dọdai he bẹ ohia susu lẹ hẹn, wẹ numimọ lọ yin. Podọ “aigba gigonọ lọ” heyin nùdego to numimọ lọ mẹ nọtena, e mayin Jelusalẹm gba, ṣigba ninọmẹ gbẹtọ he Jiwheyẹwhe pọndohlan taidi wiwe lẹ tọn to aigba ji to ojlẹ huhlọn aihọn tọn ṣinawetọ lọ tọn whenu. Mì gbọ mí ni pọ́n lehe Huhlọn Aihọn tọn heyin Anglo-Amérique tẹnpọn nado vannukundo mẹwiwe lọ lẹ gbọn.
“OTẸN FIWIWE ETỌN TỌN” YIN ZIZE LIAI
20. Mẹnu lẹ wẹ “awhànpa olọn tọn” lẹ po “sunwhlẹvu” he azò pẹvi lọ tẹnpọn nado ze dlan odò lẹ po?
20 Azò pẹvi lọ “whẹ́n zun kiklo, yèdọ jẹ awhànpa olọn tọn lọ dè; podọ e ze vude sọn awhànpa lọ mẹ podọ sọn sunwhlẹvu lẹ mẹ dlan odò jẹ aigba.” Sọgbe hẹ zẹẹmẹ angẹli lọ tọn, “awhànpa olọn tọn” lẹ po “sunwhlẹvu” he azò pẹvi lọ tẹnpọn nado ze dlan odò lẹ po wẹ “gbẹtọ mẹwiwe lẹ tọn.” (Daniẹli 8:10, 24) “Mẹwiwe” ehelẹ wẹ Klistiani yiamisisadode gbọn gbigbọ dali lẹ. Na yinyin hinhẹn wá haṣinṣan mẹ hẹ Jiwheyẹwhe gbọn alẹnu yọyọ lọ dali wutu, bo yin hinhẹn biọ azọ́nwiwa mẹ gbọn hùnsọndai Jesu Klisti tọn gblamẹ, yé yin kiklọwe, madodiho, bo yin kinklandovo na sinsẹ̀nzọn Jiwheyẹwhe tọn kẹdẹ. (Heblu lẹ 10:10; 13:20) To dide yé taidi whédutọgbẹ́ hẹ Visunnu etọn to ogú olọn mẹ tọn mẹ, Jehovah pọ́n yé hlan taidi wiwe. (Efesunu lẹ 1:3, 11, 18-20) Enẹwutu, to numimọ Daniẹli tọn mẹ, “awhànpa olọn tọn” lẹ dlẹnalọdo pipotọ “mẹwiwe” 144 000 lẹ tọn to aigba ji, he na dugán to olọn mẹ hẹ Lẹngbọvu lọ.—Osọhia 14:1-5.
21. Mẹnu lẹ wẹ sinai to “fiwiwe” de he huhlọn aihọn tọn ṣinawetọ lọ tẹnpọn nado hẹn jẹvọ́ lọ?
21 To egbehe pipotọ omẹ 144 000 lẹ tọn yin nukunmọnu aigba ji tọn na “Jelusalẹm olọn tọn”—yèdọ Ahọluduta Jiwheyẹwhe tọn he taidi tòdaho de—po tito tẹmpli etọn tọn po. (Heblu lẹ 12:22, 28; 13:14) To linlẹn ehe mẹ yé sinai to “fiwiwe” he huhlọn aihọn tọn ṣinawetọ lọ tẹnpọn nado zindo odò bo hẹn jẹvọ́. (Daniẹli 8:13) Mọdopolọ to hodọ gando fiwiwe enẹ go taidi “otẹn fiwiwe [Jehovah] tọn lọ,” Daniẹli dọmọ: “Yè sọ yí avọ́ nunina mimẹ̀ whepoponu tọn lọ yì sọn e [Jehovah] si, yè sọ ze otẹn fiwiwe etọn tọn lọ liai, yè sọ na awhànpa de hlan ẹn [do avọ́ nunina mimẹ̀ whepoponu tọn lọ ji na sẹnhẹngba wutu]; e sọ ze nugbo dlan odò jẹ aigba, e bosọ wà homẹhunnu etọn bo duale.” (Daniẹli 8:11, 12) Nawẹ ehe yin hinhẹndi gbọn?
22. To Wẹkẹ-whàn II whenu, nawẹ huhlọn aihọn tọn ṣinawetọ lọ huwhẹ ‘sẹ́nhẹngba’ ayidego tọn de gbọn?
22 Eyọn, etẹwẹ yin numimọ Kunnudetọ Jehovah tọn lẹ tọn to Wẹkẹ-whàn II whenu? Yé jiya homẹkẹn sinsinyẹn tọn! E bẹjẹeji to otò Nazi po Gandudu Aṣẹglanglan Panamẹ tọn lẹ tọn po mẹ. Ṣigba to madẹnmẹ ‘nugbo yin zize dlan aigba ji’ gbọn gandutẹn gbigblo ‘azò pẹvi lọ tọn he ko lẹzun huhlọnnọ tlala tọn’ mẹ. “Awhànpa” lilátọ Ahọluduta lọ tọn lẹ po azọ́n yẹwheho “wẹndagbe” lọ tọn didọ yetọn po yin alọhẹndotena diblayin to Nọtẹn Gandudu Grande-Bretagne tọn lẹpo mẹ. (Malku 13:10) To whenuena akọta ehelẹ kọ̀n awhànfuntọ yetọn lẹ pli, yé gbẹ́ nado dè Kunnudetọ Jehovah tọn lẹ dovo sọn sinsẹ̀nzọn awhànfunfun tọn mẹ, bo ma do sisi hia mẹdide yẹwhehọluduta tọn yetọn taidi devizọnwatọ Jiwheyẹwhe tọn lẹ. Danuwiwa gbẹtọgun tọn po winyandomẹnu voovo lẹ po wẹ yin numimọ etọn tindo gbọn devizọnwatọ nugbonọ Jehovah tọn lẹ dali to États-Unis. To godo mẹ, huhlọn aihọn tọn ṣinawetọ lọ, tẹnpọn nado de avọ́sinsan pipà tọn sẹ̀—yèdọ “sinsẹ́n nùflo” tọn—he nọ yin nina hlan Jehovah whepoponu gbọn omẹ etọn lẹ dali taidi “avọ́ nunina mimẹ̀ whepoponu” sinsẹ̀n-bibasi yetọn tọn. (Heblu lẹ 13:15) Gbọnmọ dali huhlọn aihọn tọn enẹ huwhẹ̀ ‘sẹ́nhẹngba’ lọ tọn nado yàngbe jlọjẹ fidugante Gigogán Daho Jiwheyẹwhe tọn tọn—yèdọ “otẹn fiwiwe etọn tọn.”
23. (a) To Wẹkẹ-whàn II whenu, nawẹ Huhlọn Aihọn tọn heyin Anglo-Amérique nọte “pehẹ [Ahọvi] ahọvi lẹ tọn” gbọn? (b) Mẹnu wẹ “[Ahọvi] ahọvi lẹ tọn” lọ yin?
23 Gbọn homẹkẹndido “mẹwiwe” lẹ to Wẹkẹ-whàn II whenu dali, azò pẹvi lọ hẹn ede klo “jẹ ahọvi awhànpa lọ tọn dè.” Kavi, dile angẹli Gabliẹli dọ do, e ṣite “do [Ahọvi] ahọvi lẹ tọn ji.” (Daniẹli 8:11, 25) Tẹnmẹ yinkọ lọ “[Ahọvi] ahọvi lẹ tọn” gando Jehovah Jiwheyẹwhe kẹdẹ go tlọlọ. Hogbe Heblu tọn lọ sar, heyin lilẹdogbedevomẹ nado yin “ahọvi,” gando hogbe nuwiwa tọn lọ go he zẹẹmẹdo “yí huhlọn gandudu tọn zan.” To yidogọ mẹ na alọdindlẹndo visunnu ahọlu de tọn kavi mẹhe wá sọn hukan ahọlu tọn mẹ de, hogbe lọ gando tatọ de, kavi ogán de go. Owe Daniẹli tọn dọho gando ahọvi angẹli tọn devo lẹ go—di apajlẹ, Mikaẹli. Jiwheyẹwhe wẹ Ogán lọ yèdọ Ahọvi ahọvi mọnkọtọn lẹpo tọn. (Daniẹli 10:13, 21; yijlẹdo Psalm 83:18 go.) Be mí sọgan lẹn gbede dọ mẹdepope sọgan nọte pehẹ Jehovah—Ahọvi ahọvi lẹ tọn ya?
“FIWIWE” YIN HINHẸNWA NINỌMẸ DAGBE MẸ
24. Jide tẹwẹ Daniẹli 8:14 na mí?
24 Mẹdepope ma sọgan nọte pehẹ Ahọvi ahọvi lẹ tọn lọ gba—etlẹ yin ahọlu he tindo “nukunmẹ dobu” de taidi Huhlọn Aihọn tọn heyin Anglo-Amérique tọn! Vivẹnudido ahọlu ehe tọn nado hẹn fiwiwe Jiwheyẹwhe tọn jẹvọ́ ma tindo kọdetọn dagbe gba. Wẹnsagun Angẹli tọn lọ dọ dọ to ojlẹ “[whèjai po afọnnu fọtọ́n awe e lán fọde-kanweko lẹ po godo, fiwiwe lọ na yin hinhẹnwa ninọmẹ dagbe etọn mẹ dandan, NW ]” kavi “na lẹzun awhàngbatọ.”—Daniẹli 8:13, 14; The New English Bible.
25. Nawẹ ojlẹ azán 2 300 dọdai tọn lọ na dẹnsọ, podọ nujijọ tẹwẹ e bẹhẹn?
25 Azán 2 300 lọ yin ojlẹ dọdai tọn de. Gbọnmọ dali, e bẹ owhe dọdai tọn heyin azán 360 lẹ hẹn. (Osọhia 11:2, 3; 12:6, 14) To whelọnu lo, azán 2 300 ehe, na yin owhe 6, osun 4, po azán 20 po. Whetẹnu wẹ ojlẹ ehe? Eyọn, to owhe 1930 tọn lẹ mẹ, omẹ Jiwheyẹwhe tọn lẹ jẹ numimọ jideji homẹkẹn tọn tindo ji to otò voovo lẹ mẹ. Podọ to Wẹkẹ-whàn II whenu, Kunnudetọ Jehovah tọn lẹ yin homẹkẹndo to aliho kanyinylan tọn mẹ to aigba huhlọn awe-to-pọmẹ aihọn tọn heyin Anglo-Amérique tọn lẹ ji. Etẹwutu? Na gbemima yetọn nado ‘setonuna Jiwheyẹwhe taidi ogán hugan gbẹtọ’ wutu. (Owalọ lẹ 5:29) Enẹwutu, azán 2 300 lọ lẹ dona ko gando awhàn enẹ go.b Ṣigba etẹwẹ sọgan yin didọ dogbọn bẹjẹeji po vivọnu dọdai ehe tọn po dali?
26. (a) E whè gbau, sọn whètẹnu wẹ azán 2 300 tọn lẹ hihia dona bẹjẹeji? (b) Whetẹnu wẹ ojlẹ azán 2 300 lọ lẹ wá vivọnu?
26 Na “fiwiwe” lọ nido sọgan yin “hinhẹnwa,” kavi yin gigọwa, nuhe e dona yin, azán 2 300 lọ lẹ dona ko bẹjẹeji to whenuena e tin to “ninọmẹ dagbe mẹ” dai to pọndohlan Jiwheyẹwhe tọn mẹ. E whè gbau, ehe yin to 1er juin 1938, to whenuena Atọ̀họ̀-Nuhihọ́ Lọ Tọn zín adà 1 hosọ lọ heyin “Titobasinanu” tọn tọ́n. Adà 2 sọawuhia to zinjẹgbonu 15 juin 1938 tọn mẹ. Azán 2 300 lẹ (Owhe 6, osun 4, po azán 20 po to sunzanhiawe Heblu tọn ji) hihia sọn 1er kavi 15 juin 1938, na hẹn mí wá 8 kavi 22 octobre 1944. To azán tintan plidopọ vonọtaun tọn de tẹnmẹ to Pittsburgh, Pennsylvania, États-Unis, to 30 septembre po 1er octobre 1944 po, azinponọ Ogbẹ́ Watch Tower tọn dọho do hosọ lọ ji heyin “Tito Yẹwhehọluduta Tọn to Egbehe.” To opli whemẹwhemẹ hagbẹ lẹ tọn to 2 octobre, kandai osẹ́n Ogbẹ́ tọn yin vivọjlado to vivẹnudido mẹ nado hẹn ẹn tin to gbesisọ pẹkipẹki mẹ hẹ tito yẹwhehọluduta tọn dile osẹ́n na kẹalọyi do. Po owe he dọhodo nubiọtomẹsi họnwun Biblu tọn lẹ ji po, titobasinanu yẹwhehọluduta tọn yin zizedai to gigọ́mẹ to ojlẹ vude godo to agun Kunnudetọ Jehovah tọn lẹ tọn mẹ.
27. Kunnudenu tẹwẹ tin to finẹ dọ “avọ́ nunina mimẹ̀ whepoponu tọn” lọ yin alọhẹndotena to owhe he gọna homẹkẹn Wẹkẹ-whàn II tọn lẹ mẹ?
27 To whenuena azán 2 300 lọ lẹ to nukọnzindo to Wẹkẹ-whàn II whenu, he bẹjẹeji sọn 1939, avọ́sinsan lọ heyin “avọ́ nunina mimẹ̀ whepoponu,” tọn to fiwiwe Jiwheyẹwhe tọn mẹ yin alọhẹndotena sinsinyẹn na homẹkẹn wutu. To 1938 Ogbẹ́ Watch Tower ze alahọ 39 dai nado to nukunpedo azọ́n Kunnudetọ lẹ tọn go lẹdo aihọn pé, ṣigba 21 poun wẹ pò to 1943. Jideji to sọha wẹnlatọ Ahọluduta lọ tọn lẹ tọn mẹ sọ whè ga to ojlẹ enẹ mẹ.
28, 29. (a) Dile Wẹkẹ-whàn II sẹpọ vivọnu, awuwle tẹwẹ wá aimẹ to titobasinanu Jehovah tọn mẹ? (b) Etẹwẹ sọgan yin didọ dogbọn vivẹnudido ylankan kẹntọ lọ lẹ tọn nado hẹn “fiwiwe” lọ jẹvọ́ bo và ẹ sudo dali?
28 Dile mí ko doayi e go do, to osun he gbọngodo Wẹkẹ-whàn II tọn lẹ mẹ, Kunnudetọ Jehovah tọn lẹ vọ́ huhlọnna gbemima yetọn nado pagigona gandudu Jiwheyẹwhe tọn gbọn sinsẹ̀n ẹn taidi titobasinanu yẹwhehọluduta tọn de dali. Po yanwle ehe po wẹ tito vivọbasi azọ́n yetọn tọn po aliho anadenanu tọn po yin zizedai to 1944. Na nugbo tọn, Atọ̀họ̀-Nuhihọ́ Lọ Tọn heyin 15 octobre 1944 [Glẹnsigbe], tindo hosọ de heyin “Yin Titobasina na Azọ́n Godo Tọn.” Hosọ lọ po hosọ he gando sinsẹ̀nzọn go devo lẹ po he wá to ojlẹ dopolọ mẹ dohia dọ azán 2 300 lọ lẹ ko wá vivọnu podọ “fiwiwe lọ” tin to “ninọmẹ dagbe” etọn mẹ whladopo dogọ́.
29 Vivẹnudido ylankan kẹntọ lọ lẹ tọn nado hẹn “fiwiwe” lọ jẹvọ́ bo và ẹ sudo ko gboawupo pete. Na nugbo tọn, pipotọ “mẹwiwe” lẹ tọn to aigba ji, to pọmẹ po gbẹdohẹmẹtọ “gbẹtọ susugege” yetọn tọn lẹ po, ko gbawhàn. (Osọhia 7:9) Podọ fiwiwe lọ, to ninọmẹ jlọjẹ yẹwhehọluduta tọn etọn mẹ, zindonukọn todin nado to sinsẹ̀nzọn wiwe basi hlan Jehovah.
30. Etẹwẹ na jọ̀ do “ahọlu nukunmẹ dobu” lọ go to madẹnmẹ?
30 Huhlọn Aihọn tọn heyin Anglo-Amérique gbẹ́ hẹn teninọ etọn go. Angẹli Gabliẹli dọmọ: “Ṣigba yè na wẹ́n ewọ matin alọ.” (Daniẹli 8:25) To madẹnmẹ, huhlọn aihọn tọn ṣinawetọ ehe to dọdai Biblu tọn mẹ—yèdọ “ahọlu nukunmẹ dobu” ehe—na yin gbigbà, e ma yin gbọn alọ gbẹtọvi tọn lẹ dali gba, ṣigba gbọn huhlọn he hugan gbẹtọvi tọn dali to Amagẹdọni. (Daniẹli 2:44; Osọhia 16:14, 16) Lehe e yin ojlofọndotenamẹnu nado yọnẹn dọ nupojipetọ-yinyin Jehovah Jiwheyẹwhe tọn, yèdọ Ahọvi ahọvi lẹ tọn, na yin whẹsuna to whenẹnu do sọ!
[Nudọnamẹ Odò Tọn]
a Huhlọn aihọn tọn ṣinawe he tindo zẹẹmẹ vonọtaun Biblu tọn lẹ wẹ Egipti, Asilia, Babilọni, Medo-Pẹlsia, Grèce, Lomu, po huhlọn aihọn tọn awe-to-pọmẹ Anglo-Amérique tọn po. Ehe lẹpo jẹ na ayidego na yé yinuwa hẹ omẹ Jehovah tọn lẹ.
b Daniẹli 7:25 sọ dọho gando ojlẹ de go to whenuena ‘mẹwiwe Gigogan lọ tọn lẹ yin nukunvándo pludopludo.’ Dile e yin zẹẹmẹ etọn basi to weta he jẹnukọn mẹ do, ehe gando wẹkẹ-whàn tintan lọ go.
ETẸ GO WẸ HIẸ DOAYI?
• Etẹwẹ yin tenọna gbọn
“agbò” he tindo “azò awe” lọ dali?
“alúnkùn ofúnnọ” he tindo “azò daho” lọ dali?
azò ẹnẹ he tọ́n do otẹn “azò daho” lọ tọn mẹ dali?
azò pẹvi he tọ́n sọn dopo to azò ẹnẹ lọ lẹ mẹ dali?
• To Wẹkẹ-whàn II whenu, nawẹ Huhlọn Aihọn tọn heyin Anglo-Amérique tẹnpọn nado hẹn “fiwiwe” lọ jẹvọ́ gbọn, podọ be e tindo kọdetọn dagbe ya?
[Yẹdide Otò tọn/Yẹdide to weda 166]
Ahọluigba Medo-Pẹlsia tọn
MAKEDONIA
EGIPTI
Mẹmfisi
ETIOPIA
Jelusalẹm
Babilọni
Ecbatane
Suse
Persépolis
INDIA
[Yẹdide Otò tọn/Yẹdide to weda 169]
Ahọluigba Grèce tọn
MAKEDONIA
EGIPTI
Babilọni
Tọ̀sisa Indus tọn
[Yẹdide Otò tọn to weda 172]
Ahọluigba Lomu tọn
GRANDE-BRETAGNE
ITALIE
Lomu
Jelusalẹm
EGIPTI
[Yẹdide to weda blebu ji to weda 164]
[Yẹdide lẹ to weda 174]
Delẹ to omẹ nukundeji Huhlọn Aihọn tọn heyin Anglo-Amérique tọn lẹ mẹ:
1. George Washington, togán tintan États-Unis tọn (1789-97)
2. Queen Victoria Grande-Bretagne tọn (1837-1901)
3. Woodrow Wilson, togán États-Unis tọn (1913-21)
4. David Lloyd George, mẹhe bọdo togán Grande-Bretagne tọn go (1916-22)
5. Winston Churchill, mẹhe bọdo togán Grande-Bretagne tọn go (1940-45, 1951-55)
6. Franklin D. Roosevelt, togán États-Unis tọn (1933-45)