Weta Widopo

Ojlẹ Wiwá Mẹssia Tọn Yin Didohia

 1. To whenuena e yindọ Jehovah wẹ Ganmẹ-hodotọ Daho lọ, jide etẹ tọn wẹ mí sọgan tindo?

JEHOVAH wẹ yin Ganmẹ-hodotọ Daho lọ. Anademẹ etọn glọ wẹ ojlẹ po whenu lẹpo po he tindo kọndopọ hẹ azọ́n etọn tin te. (Owalọ lẹ 1:7) Nujijọ he e ko blado ojlẹ po whenu ehelẹ po go lẹpo na wá dandan. Yé ma na gboawupo gba.

 2, 3. Dọdai tẹwẹ Daniẹli na ayidonugo, podọ ahọluigba-gán tẹwẹ to gandu to Babilọni to ojlẹ enẹ mẹ?

² Taidi Owe-wiwe plọntọ sọwhiwhenọ de, yẹwhegan Daniẹli tindo yise to nugopipe Jehovah tọn mẹ nado basi todohukanji nujijọ lẹ tọn bo hẹn yé di. Dehe Daniẹli tindo ojlo na titengbe wẹ dọdai he gando vasudo Jelusalẹm tọn go lẹ. Jẹlemia ko basi kandai osọhia Jiwheyẹwhe tọn dogbọn lehe e na dẹnsọ bọ tòdaho wiwe lọ nado gbọṣi vọ́jijẹ mẹ dali, podọ Daniẹli na ayidonugo sọwhiwhe tọn dọdai ehe. E wlan dọmọ: “To owhe tintan Daliusi visunnu Ahasuelusi tọn tọn mẹ, sọn okún Medianu lẹ tọn mẹ, he yè hẹn zun ahọlu to ahọlutò Kaldeanu lẹ tọn ji; to owhe tintan ahọludu etọn tọn mẹ, yẹn Daniẹli tunwun osọha owhe lẹ tọn gbọn owe lẹ lọ dali, ehe tọn ohó OKLUNỌ tọn wá jẹ Jẹlemia yẹwhegan lọ dè, na hinhẹn ovọ́jẹ Jelusalẹm tọn tọn pé, yèdọ owhe kandegban.”—Daniẹli 9:1, 2; Jẹlemia 25:11.

³ Daliusi Medianu lọ wẹ to gandu do “ahọlutò Kaldeanu lẹ tọn” ji to ojlẹ enẹ mẹ. Dọdai he Daniẹli ko basi jẹnukọn to whenuena e to tadena nukinkan adógo tọn lọ ko mọ hẹndi awuyiya tọn yí. Ahọluigba Babilọni tọn ma sọ tin ba. E ko yin nina “hlan Medianu lẹ po Pẹlsianu lẹ po” to owhe 539 J.W.M.—Daniẹli 5:24-28, 30, 31.

DANIẸLI YÍ WHIWHẸ DO VẸ̀ JEHOVAH

 4. (a) Etẹwẹ yin bibiọ nado sọgan mọ whlẹngán Jiwheyẹwhe tọn yí? (b) Nawẹ Daniẹli wleawu nado dọnsẹpọ Jehovah gbọn?

⁴ Daniẹli yọnẹn dọ hinhẹn jẹvọ́ owhe 70 Jelusalẹm tọn ko sẹpọ vivọnu. Etẹwẹ e na wà todin? Ewọ lọsu dọna mí dọmọ: “Yẹn sọ ze nukunmẹ ṣie dohlan Oklunọ Jiwheyẹwhe ṣie dè, nado din hodo odẹ̀ po ovẹ̀ po, po nùbibla po, po odẹ́vọ̀ po, po afín po. Yẹn sọ hodẹ̀ hlan OKLUNỌ Jiwheyẹwhe ṣie, bosọ basi ogbèyí.” (Daniẹli 9:3, 4) E biọ ninọmẹ dagbe ahun mẹ tọn nado mọ whlẹngán lẹblanunọ Jiwheyẹwhe tọn yí. (Levitiku 26:31-46; 1 Ahọlu lẹ 8:46-53) E biọ yise, gbigbọ whiwhẹ tọn, po lẹnvọjọ gigọ́ po do ylando he ko dekọtọn do kanlinmọgbenu-ninọ po kanlinmọ-yinyin po mẹ. Enẹwutu Daniẹli wleawu nado dọnsẹpọ Jiwheyẹwhe, do ota gbẹtọ ylandonọ etọn lẹ tọn mẹ. Gbọnna? Gbọn nùbibla, awubibla, po odẹ́vọ̀ didó na ede po dali, taidi ohia lẹnvọjọ mlẹnmlẹn sọn ahun mẹ wá tọn.

 5. Naegbọn Daniẹli sọgan tindo jide dọ Ju lẹ na yin hinhẹn gọyì otò yetọn mẹ?

⁵ Dọdai Jẹlemia tọn ko na todido Daniẹli, na e dohia dọ to madẹnmẹ Ju lẹ na yin hinhẹn gọwa otò yetọn mẹ to Juda. (Jẹlemia 25:12; 29:10) Matin ayihaawe, Daniẹli deji dọ pọngbọ na wá na Ju heyin gandudeji lẹ na sunnu de he nọ yin Kilusi ko to gandu taidi ahọlu Pẹlsia tọn. Be Isaia ma ko dọ dọdai dọ Kilusi na yin azọ́nwanu lọ nado hẹn Ju lẹ jẹ mẹdekannu nado vọ́ Jelusalẹm po tẹmpli lọ po gbá ya? (Isaia 44:28–45:3) Ṣigba Daniẹli ma yọ́n lehe enẹ na mọ hẹndi yí gbọn gba. Enẹwutu e zindonukọn nado to Jehovah vẹ̀.

 6. Gbeyiyi tẹwẹ Daniẹli basi to odẹ̀ mẹ?

⁶ Daniẹli dọn ayidonugo wá lẹblanu po dagbewanyi Jiwheyẹwhe tọn po ji. Po whiwhẹ po, e yigbe dọ Ju lẹ ko waylando gbọn atẹṣiṣi, lilẹ́ sọn gbedide Jehovah tọn lẹ kọ̀n, po yẹwhegan etọn lẹ gbigbẹ́ dai po dali. Po jlọjẹ po Jiwheyẹwhe ko ‘yàn yé hlan na nugbonọ mayin yetọn wutu.’ Daniẹli hodẹ̀ dọmọ: “Oklunọ E, oflú nukunmẹ tọn tin hlan míwlẹ, hlan ahọlu mítọn lẹ, hlan ahọvi mítọn lẹ, podọ hlan otọ́ mítọn lẹ, na mí ko waylando do ogo we wutu. Lẹblanu lẹ po jona po tin hlan Oklunọ Jiwheyẹwhe mítọn, le míwlẹ tlẹ ko ṣiatẹ do e go sọ; mọ míwlẹ ma ko setonuna ogbè OKLUNỌ Jiwheyẹwhe mítọn tọn, nado nọ zinzọnlin to osẹ́n etọn lẹ mẹ he ewọ ze do mí nukọn gbọn devi etọn yẹwhegan lẹ dali. Mọwẹ, Islaeli lẹpo wẹ ko jẹsẹ́nmẹna osẹ́n towe, yèdọ lilẹ́ dapadopo, na yé ma na do setonuna ogbè towe: enẹwutu wẹ yè ko do kọ̀n dẹhodo jẹgbonu do mí ji, po aṣẹtundo he yè wlan to osẹ́n Mose devi Jiwheyẹwhe tọn tọn mẹ lọ po; na míwlẹ ko waylando do e go.”—Daniẹli 9:5-11; Eksọdusi 19:5-8; 24:3, 7, 8.

 7. Naegbọn e sọgan yin didọ dọ Jehovah yinuwa to aliho jijlọ mẹ nado gbọ Ju lẹ ni yin hinhẹn yì kanlinmọgbenu?

⁷ Jiwheyẹwhe ko na avase Islaelivi lẹ gando kọdetọn tolivivẹ po sisi matindo tọn po na alẹnu he e ko basi hẹ yé go. (Levitiku 26:31-33; Deutelonomi 28:15; 31:17) Daniẹli yọ́n jlọjẹ-yinyin afọdide Jiwheyẹwhe tọn lẹ, bo dọmọ: “Ewọ ko sọ hẹn ohó etọn lẹ he e dọ do mí go ṣẹ̀, po do whẹ̀datọ mítọn lẹ he dawhẹna mí lẹ po go, gbọn hinhẹn oylan daho de wá mí ji dali: na to olọn pete glọ yè ma ko wà dile yè ko wà do to Jelusalẹm ji gba. Dile yè wlan ẹn do to osẹ́n Mose tọn mẹ, oylan he lẹpo wẹ yè hẹnwa mí ji: ganṣo míwlẹ ma ko vẹvẹna nukundagbe OKLUNỌ Jiwheyẹwhe mítọn tọn gba, na míwlẹ nido lẹ́ sọn oylanwa mítọn lẹ mẹ, bo yí nuyọnẹn do zan to nugbo towe mẹ. Enẹwutu wẹ OKLUNỌ do payi oylan lọ go, bosọ hẹn ẹn wá mí ji: na dodonọ wẹ OKLUNỌ Jiwheyẹwhe mítọn to azọ́n etọn he e wà lẹpo mẹ, míwlẹ ma ko sọ setonuna ogbè etọn gba.”—Daniẹli 9:12-14.

 8. Etẹ ji wẹ Daniẹli ze ovẹvivẹ etọn hlan Jehovah sinai do?

⁸ Daniẹli ma jlo nado din whẹjijọ na afọdide omẹ etọn lẹ tọn gba. Yinyin hinhẹn yì kanlinmọgbenu yetọn sọgbe, dile ewọ lọsu dọ po gbesisọ po do dọmọ: “Mí ko waylando, mí ko yí yinylan do wà.” (Daniẹli 9:15) Mọjanwẹ ahunmẹdunamẹnu etọn ma yin nado mọ pọngbọ yí sọn yajiji mẹ poun gba. Lala, e ze ovẹvivẹ etọn sinai do gigo po gbégbò Jehovah lọsu titi tọn ji. Gbọn jijona Ju lẹ po hinhẹn yé gọwa otò yetọn mẹ po dali, Jiwheyẹwhe na hẹn opagbe etọn gbọn Jẹlemia dali di bo na klán yinkọ Etọn do wiwe. Daniẹli vẹvẹ dọmọ: “Oklunọ E, yẹn vẹ̀ we, gbọ adi towe po homẹwlu towe po ni yin didiọ kẹdẹdi dodo towe lẹ sọn tòdaho towe Jelusalẹm ji, osó wiwe towe: na ylando mítọn lẹ tọn wutu, podọ na oylanwa otọ́ mítọn lẹ tọn, Jelusalẹm po omẹ towe lẹ po tin lẹzun ovlẹ de hlan yé he tin lẹdo mí pé lẹpo.”—Daniẹli 9:16.

 9. (a) Ovẹvivẹ tẹlẹ wẹ Daniẹli yí do dotana odẹ̀ etọn? (b) Etẹwẹ hẹn Daniẹli tindo ayimajai, ṣigba nawẹ e do sisi hia na oyín Jiwheyẹwhe tọn gbọn?

⁹ To odẹ̀ vẹkuvẹku mẹ, Daniẹli zindonukọn dọmọ: “Dinvie, Jiwheyẹwhe mítọn E, tuntóai hlan odẹ̀ devi towe tọn, podọ hlan ovẹ̀ etọn lẹ, bo hẹn nukunmẹ towe nado họnwun do fiwiwe towe he yin ojẹvọ́ ji, na Oklunọ tọn wutu. Jiwheyẹwhe ṣie E, dẹ́ otó towe, bo sè; hùn nukun towe lẹ, bosọ pọ́n ojẹvọ́ mítọn lẹ, po tòdaho he yè nọ ylọ gbọn oyín towe dali po: na míwlẹ ma hẹn ovẹ̀ mítọn lẹ nado flẹ jẹ nukọn towe na dodo mítọn gba, adavo na lẹblanu towe daho lẹ. Oklunọ E, sè; Oklunọ E, jona; Oklunọ E, tuntóai bo wà; a dọngban blo; na towe lọsu tọn wutu, Jiwheyẹwhe ṣie E, na tòdaho towe po omẹ towe lẹ po yin yiylọ gbọn oyín towe dali wutu.” (Daniẹli 9:17-19) Eyin Jiwheyẹwhe mayin jonamẹtọ bo jo omẹ etọn lẹ do kanlinmọgbenu, bo dike tòdaho wiwe etọn, Jelusalẹm, nado gbọṣi vọjijẹ mẹ kakadoi, be akọta lẹ na sí i taidi Nupojipetọ Wẹkẹ lẹpo tọn ya? Be yé ma na wá tadona lọ kọ̀n dọ huhlọn yẹwhe Babilọninu lẹ tọn hugan Jehovah tọn ya? Mọwẹ, yinkọ Jehovah tọn na yin vivlẹko, podọ ehe hẹn Daniẹli tindo ayimajai. To whla 19 he oyín sọn olọn mẹ wá lọ, Jehovah, yin mimọ to owe Daniẹli [NW ] tọn mẹ, awusọhia whla 18 tọn gando odẹ̀ ehe go!

GABLIẸLI WÁ PO AWUYIYA PO

10. (a) Mẹnu wẹ yin didohlan Daniẹli dè, podọ etẹwutu? (b) Naegbọn Daniẹli do dọho gando Gabliẹli go taidi “dawe” de?

¹⁰ To whenuena Daniẹli gbẹ́ pò to dẹ̀ho, angẹli Gabliẹli sọawuhia. E dọmọ: “Daniẹli E, Yè hẹn mi jẹgbonu wá dinvie nado hẹn we zun anàtọ wuntuntun tọn. To ṣaun-ṣaun whenu ovẹ̀ towe lẹ tọn wẹ gbedide jẹgbonu yì, yè sọ hẹn mi wá nado dọ na we; na yè yiwanna we tlala: enẹwutu lẹn whẹho lọ pọ́n, bosọ tunwun numimọ lọ.” Ṣigba naegbọn Daniẹli do dọhó gando e go taidi “dawe lọ Gabliẹli”? (Daniẹli 9:20-23) Eyọn, to whenuena Daniẹli din nukunnumọjẹnumẹ numimọ dai tọn etọn gando alúnkùn po agbò lọ po go, ‘mẹde he tindo awusọhia sunnu glègbènu de tọn’ sọawuhia to nukọn etọn. Angẹli Gabliẹli, wẹ yin didohlan nado na wuntuntun Daniẹli. (Daniẹli 8:15-17) Mọdopolọ, to odẹ̀ Daniẹli tọn godo, angẹli ehe sẹpọ ẹ to awusọhia gbẹtọvi tọn mẹ bo dọho na ẹn dile mẹde nọ basi na awetọ etọn do.

11, 12. (a) Dile etlẹ yindọ tẹmpli kavi agbà Jehovah tọn de ma tin to Babilọni, nawẹ Ju mẹdezejotọ lẹ do sisi hia na avọ́sinsán heyin bibiọ gbọn Osẹ́n lọ dali lẹ gbọn? (b) Naegbọn Daniẹli do yin yiylọdọ mẹhe “yè yiwanna tlala”?

¹¹ Gabliẹli wá to “ojlẹ avọ́ whèjai tọn” whenu. Agbà Jehovah tọn ko yin vivasudo to pọmẹ po tẹmpli lọ po to Jelusalẹm, podọ Ju lẹ yin kanlinmọ lẹ na Babilọninu hùnsẹ̀ntọ lẹ. Enẹwutu avọ́sinsan lẹ ma nọ yin bibasi hlan Jiwheyẹwhe gbọn Ju he tin to Babilọni lẹ dali ba. Ṣigba, to ojlẹ dide lọ lẹ na avọ́sinsan lẹ bibasi to Osẹ́n Mose tọn glọ, nuhe sọgbe wẹ e yin na Ju mẹdezejotọ lẹ to Babilọni nado pà bo hodẹ̀ hlan Jehovah. Taidi dawe mẹdezejotọ pete de hlan Jiwheyẹwhe, Daniẹli yin yiylọdọ mẹhe “yè yiwanna . . . tlala.” Homẹ Jehovah, “he nọ sè odẹ̀” tọn, hùn do e go, bọ Gabliẹli yin didohlan po awuyiya po nado na gblọndo odẹ̀ yisenọ Daniẹli tọn.—Psalm 65:2.

¹² Yèdọ to whenuena dẹ̀hiho hlan Jehovah tlẹ ze ogbẹ̀ etọn do owù mẹ, Daniẹli zindonukọn nado to dẹ̀ho hlan Jiwheyẹwhe whlaatọ̀n to gbèdopo. (Daniẹli 6:10, 11) Abajọ Jehovah do yiwanna ẹn tlala! To yidogọmẹ na dẹ̀hiho, ayihamẹlinlẹnpọn Daniẹli tọn do Ohó Jiwheyẹwhe tọn ji hẹn ẹn penugo nado yọ́n ojlo Jehovah tọn. Daniẹli sinyẹnlin to odẹ̀ mẹ bo yọ́n lehe yè sọgan dọnsẹpọ Jehovah to aliho dagbe mẹ do nado mọ gblọndo na odẹ̀ etọn lẹ. E zinnudo dodo Jiwheyẹwhe tọn ji. (Daniẹli 9:7, 14, 16) Podọ dile etlẹ yindọ kẹntọ etọn lẹ ma sọgan mọ nuṣiwa de to e si, Daniẹli yọnẹn dọ ylandonọ wẹ emi yin to nukun Jiwheyẹwhe tọn lẹ mẹ bo wleawufo nado yigbe ylando etọn tọn.—Daniẹli 6:4; Lomunu lẹ 3:23.

“OSẸ KANDEGBAN” NADO DÈ YLANDO SẸ̀

13, 14. (a) Nudọnamẹ titengbe tẹwẹ Gabliẹli dehia Daniẹli? (b) Nawẹ “owhe kandegban” lọ lẹ dẹnsọ, podọ nawẹ mí yọnẹn gbọn?

¹³ Gblọndo nankọtọn die he Daniẹli mọyi na odẹ̀ etọn! E ma yindọ Jehovah na ẹn jide dọ Ju lẹ na yin hinhẹn gọwa otò yetọn mẹ kẹdẹ wẹ gba ṣigba sọ na ẹn wuntuntun do nuhe tindo zẹẹmẹ hugan de ji—yèdọ awusọhia Mẹssia dopagbe lọ tọn. (Gẹnẹsisi 22:17, 18; Isaia 9:6, 7) Gabliẹli dọna Daniẹli dọmọ: “Osẹ kandegban wẹ yè dogbèaina to omẹ towe lẹ ji podọ to tòdaho towe ji, nado glọn sẹ́nmẹjẹ lọ, podọ nado hẹn ylando lẹ jẹ opodo de, podọ nado klọ́ oylanwa lọ sẹ̀, podọ nado hẹn dodo madopodo lọ wá homẹ, podọ nado yí hiadonu do tlẹ numimọ po yẹwhegan po, podọ nado samisisana otẹn wiwe petepete de. Enẹwutu yọnẹn bosọ tunayinugo, dọ sọn gbonujẹ yì gbedide lọ tọn nado gọjo podọ nado do Jelusalẹm hlan [Mẹssia Nukọntọ lọ, NW ], na yin osẹ ṣinawe: po osẹ kandeko-nukunawe po, e nasọ yin vivọ́ do, po alihogbo po po odòkọdò po, yèdọ to ojlẹ tuklanọ lẹ mẹ.”—Daniẹli 9:24, 25.

¹⁴ Na nugbo tọn wẹndagbe wẹ ehe yin! E ma yindọ Jelusalẹm na yin vivọgbá bọ sinsẹ̀n-bibasi na yin hinhẹn gọwa tẹmpli yọyọ de mẹ kẹdẹ wẹ gba ṣigba “Mẹssia Nukọntọ lọ” na sọawuhia to ojlẹ tangan de mẹ ga. Ehe na wá aimẹ to gblagbla “osẹ kandegbàn” tọn mẹ. To whenuena e yindọ Gabliẹli ma donu azán lẹ go, ehelẹ mayin osẹ dopodopo ṣinawe azán lẹ tọn gba, ehe lẹndopọ etọn na yin azán 490—he na yin owhe dopo po osun ẹnẹ poun po. Dọdai Jelusalẹm vivọgbá “po alihogbo po po odòkọdò po” tọn dẹn hugan mọ. Osẹ lọ lẹ yin osẹ owhe lẹ tọn. Dọ tedidi osẹ dopodopo tọn yin owhe ṣinawe yin godonọna gbọn sọha lẹdogbedevomẹ egbezangbe tọn delẹ dali. Di apajlẹ, “osẹ kandegban owhe lẹ tọn” yin lẹdogbedevomẹ de heyin didohia gbọn nudọnamẹ odò tọn do Daniẹli 9:24 dali to Owe-wiwe Tanakh—The Holy Scriptures tọn mẹ, heyin zinzinjẹgbonu gbọn Ogbẹ́ Owe Juvi lẹ tọn dali. La Bible en français courant hia dọmọ: “Osẹ kandegban owhe lẹ tọn wẹ yin dide na omẹ towe lẹ podọ na tòdaho wiwe towe.” Hogbe dopolọ lẹ sọawuhia to lẹdogbedevomẹ Moffatt po Rotherham tọn po mẹ.

15. Ojlẹ atọ̀n tẹlẹ mẹ wẹ “owhe kandegban” lọ lẹ yin mimá do, podọ whetẹnu wẹ yé na bẹjẹeji?

¹⁵ Sọgbe hẹ hogbe angẹli lọ tọn lẹ, “osẹ kandegban” lọ lẹ na yin mimá do ojlẹ atọ̀n mẹ: (1) “osẹ ṣinawe,” (2) “osẹ kandeko-nukunawe,” podọ (3) osẹ dopo. Enẹ na yin owhe 49, owhe 434, podọ owhe 7—he lẹndopọ yetọn yin owhe 490. Po awuvivi po, Biblu The Revised English Bible hia dọmọ: “Owhe kandegban donu ṣinawe wẹ yin didedai na omẹ towe lẹ po otò wiwe towe po.” Bọdo kanlinmọgbenu-ninọ yetọn po yajiji to Babilọni na owhe 70 po go, Ju lẹ na mọ nukundagbe vonọtaun yí sọn Jiwheyẹwhe dè na owhe 490, kavi owhe 70 donu 7. Fie hihia lọ na bẹsọn na yin “sọn gbonujẹ yì gbedide lọ tọn nado gọjo podọ nado do Jelusalẹm.” Whetẹnu wẹ ehe na yin?

“OSẸ KANDEGBAN” LỌ BẸJẸEJI

16. Dile e yin didohia gbọn gbedide etọn dali do, lẹndai tẹ wutu wẹ Kilusi do hẹn Ju lẹ yì otò yetọn mẹ?

¹⁶ Nujijọ atọ̀n ayidego tọn delẹ jẹ nado lẹnnupọndeji gando bẹjẹeji “osẹ kandegban” lọ lẹ tọn go. Tintan wá aimẹ to owhe 537 J.W.M. to whenuena Kilusi de gbedide de tọ́n nado hẹn Ju lẹ gọyì otò yetọn mẹ. E hia dọmọ: “Le wẹ Kilusi ahọlu Pẹlsia tọn dọ, dọmọ, Ahọludu aigba tọn lẹpo wẹ OKLUNỌ, Jiwheyẹwhe olọn tọn, na mi; e ko sọ naṣẹ mi nado dó ohọ de na ẹn to Jelusalẹm mẹ, he tin to Juda mẹ. Mẹdepope tin finẹ to mì ṣẹnṣẹn sọn omẹ etọn lẹpo mẹ, Jiwheyẹwhe etọn ni tin po e po, bosọ gbọ e ni hẹji yì jẹ Jelusalẹm, he tin to Juda mẹ, bo dó ohọ OKLUNỌ tọn lọ, Jiwheyẹwhe Islaeli tọn, (ewọ wẹ Jiwheyẹwhe,) he tin to Jelusalẹm mẹ. Podọ mẹdepope yè pòdai, to otẹn depope mẹ fie e wawaṣi te, gbọ omẹ otẹn etọn tọn lẹ ni yí fataka do gọalọ na ẹn, po sika po, po agbàn lẹ po, po kanlin lẹ po, gọna avọ́ nunina ojlonọ na ohọ Jiwheyẹwhe tọn lọ he tin to Jelusalẹm mẹ.” (Ẹzla 1:2-4) E họnwun dọ, lẹndai titengbe gbedide ehe tọn wẹ nado hẹn tẹmpli lọ—yèdọ “ohọ̀ OKLUNỌ tọn”—nado yin vivọgbá do otẹn etọn dai tọn mẹ.

17. Whẹwhinwhẹn tẹwẹ wekanhlanmẹ heyin nina Ẹzla na gando gbejizọnlin etọn go yì Jelusalẹm?

¹⁷ Nujijọ awetọ wá aimẹ to owhe ṣinawetọ gandudu Ahọlu Pẹlsia tọn lọ Altakẹlikesi (Altakẹlikesi Longuemain, visunnu Xerxès I tọn) whenu. To ojlẹ enẹ mẹ, Ẹzla vọkan-basitọ lọ zin gbejizọnlin osun ẹnẹ tọn sọn Babilọni yì Jelusalẹm. E hẹn wekanhlanmẹ vonọtaun de sọn ahọlu lọ dè, ṣigba e ma na aṣẹ Jelusalẹm vivọgbá tọn gba. Kakatimọ, azọ́ndenamẹ Ẹzla tọn poun wẹ nado ‘doaṣọna owhé Jehovah tọn.’ Enẹwutu wẹ wekanhlanmẹ lọ do dlẹnalọdo sika po fataka po, nuyizan wiwe lẹ, gọna nunina likun, ovẹn, amì, po ojẹ po tọn nado nọgodona sinsẹ̀n-bibasi to tẹmpli lọ mẹ, to pọmẹ po mẹdekannujẹ mẹhe nọ wà sinsẹ̀nzọn to finẹ lẹ tọn sọn takuẹ nina po sí.—Ẹzla 7:6-27.

18. Linlin tẹwẹ dotukla Nẹhemia, podọ nawẹ Ahọlu Altakẹlikesi wagbọn do yọnẹn?

¹⁸ Nujijọ atọ̀ntọ wá aimẹ to owhe 13 godo, to owhe 20tọ Ahọlu Altakẹlikesi Pẹlsia tọn tọn whenu. Nẹhemia to sinsẹ̀nzọnwa to whenẹnu taidi ahànkọnnọtọ etọn to “Ṣuṣani họ̀nmẹ lọ mẹ.” Jelusalẹm ko yin vivọgbá jẹ obá de mẹ gbọn pipotọ he ko lẹkọ sọn Babilọni lẹ dali. Ṣigba nulẹ ma to yìyì ganji gba. Nẹhemia sè dọ ‘adó Jelusalẹm tọn lẹ yin hihọ́ liai bọ họngbo etọn ko yin mimẹ̀ po miyọ́n po.’ Ehe dotukla ẹ tlala bo hẹn nukunmẹ etọn kúṣiọ. To whenuena e yin kinkanse dogbọn awubla etọn dali, Nẹhemia gblọn dọmọ: “Gbọ ahọlu ni togbẹ̀ doidoi: etẹwutu wẹ nukunmẹ ṣie ma na do yin yinylan, whenuena tòdaho lọ, otẹn oyọwhé otọ́ ṣie lẹ tọn lẹ tọn mlọnai jẹvọ́, bọ yè sọ yí miyọ́n do fiọ họngbo etọn lẹ?”—Nẹhemia 1:1-3; 2:1-3.

19. (a) Etẹwẹ yin onú tintan he Nẹhemia wà, to whenuena Ahọlu Altakẹlikesi kànhó se e? (b) Etẹwẹ Nẹhemia biọ, podọ nawẹ e mọnukunnujẹ nuyiwa Jiwheyẹwhe tọn mẹ to whẹho lọ mẹ gbọn?

¹⁹ Kandai he gando Nẹhemia go lọ zindonukọn dọmọ: “Whẹnẹnu wẹ ahọlu lọ dọ hlan mi dọmọ, Etẹwẹ hiẹ basi kanbiọ na? Mọwẹ yẹn hodẹ̀ hlan Jiwheyẹwhe olọn tọn lọ. Yẹn sọ dọ hlan ahọlu dọmọ, Eyin e hunhomẹ ahọlu lọ, podọ eyin mẹmẹsi towe ko mọ nukundagbe to nukun towe mẹ, bọ hiẹ nado do mi hlan jẹ Juda, jẹ tòdaho oyọwhé otọ́ ṣie lẹ tọn lẹ mẹ, na yẹn nido dó e.” Obiọ ehe hunhomẹna Altakẹlikesi, mẹhe sọ yinuwa do obiọ Nẹhemia tọn he bọdego he ji: “Eyin e hunhomẹ ahọlu, gbọ yè ni na ohówé lẹ mi hlan togán lẹ to otọ̀ [Euflate] gododọ́n, na yé nido gbọ yẹn nido juyi kaka yẹn do wá jẹ Juda; podọ ohówé de hlan Asafi hihọ́tọ zùnkan ahọlu lọ tọn tọn, na e nido na whlẹlidemẹ mi nado basi atingbobli lẹ na họngbo whéhla lọ tọn lẹ he yin ohọ lọ tọn, podọ na adó tòdaho lọ tọn, podọ na ohọ he mẹ yẹn na biọ lọ.” Nẹhemia mọnukunnujẹ nuyiwa Jehovah tọn mẹ to ehe lẹpo mẹ, bo dọmọ: “Ahọlu sọ na [wekanhlanmẹ lọ lẹ] hlan mi kẹdẹdi alọ dagbe Jiwheyẹwhe ṣie tọn to oji e.”—Nẹhemia 2:4-8.

20. (a) Whetẹnu wẹ hogbe lọ “nado gọjo podọ nado do Jelusalẹm” bẹjẹeji? (b) Whetẹnu wẹ “osẹ kandegban” lọ lẹ bẹjẹeji, podọ whetẹnu wẹ yé wá vivọnu? (c) Kunnudenu tẹwẹ dlẹnalọdo gbesisọ-yinyin azán lọ lẹ tọn na bẹjẹeji po vivọnu “osẹ kandegban” lọ lẹ tọn po?

²⁰ Dile etlẹ yindọ gbedide yin nina to osun Nisan, heyin adà bẹjẹeji owhe 20tọ gandudu Altakẹlikesi tọn mẹ, “gbonujẹ yì gbedide lọ tọn nado gọjo podọ nado do Jelusalẹm” na taun tọn bẹjẹeji to osun lẹ godo. Ehe wá aimẹ to whenuena Nẹhemia wá Jelusalẹm bo bẹ azọ́n hẹngọwa etọn tọn jẹeji. Gbejizọnlin Ẹzla tọn ko yí osun ẹnẹ, ṣigba Ṣuṣan dẹn na kilomẹtlu 322 do whèzẹtẹn Babilọni tọn bo tlẹ sọ dẹn humọ do Jelusalẹm. To whenẹnu, matin ayihaawe, Jelusalẹm wiwá Nẹhemia tọn wá aimẹ sẹpọ vivọnu owhe 20tọ Altakẹlikesi tọn, kavi to owhe 455 J.W.M. Whenẹnu wẹ dọdai “osẹ kandegban” tọn lọ, kavi owhe 490 tọn lọ lẹ bẹjẹeji. Yé na wá vivọnu to adà godo tọn owhe 36 W.M. tọn mẹ.—Pọ́n “Whetẹnu Wẹ Gandudu Altakẹlikesi Tọn Bẹjẹeji?” to weda 197.

“MẸSSIA NUKỌNTỌ LỌ” SỌAWUHIA

21. (a) Etẹwẹ na yin wiwadotana to “osẹ ṣinawe” tintan lẹ gblamẹ, podọ mahopọnna ninọmẹ tẹlẹ? (b) Owhe tẹmẹ wẹ Mẹssia lọ dona sọawuhia te, podọ etẹwẹ Wẹndagbe Luku tọn dọ dọ e jọ to ojlẹ enẹ mẹ?

²¹ Owhe nẹmu wẹ juwayi whẹpo Jelusalẹm do yin vivọgbá na taun tọn? Eyọn, hẹngọwa tòdaho lọ tọn na yin tadona “to ojlẹ tuklanọ lẹ mẹ” na gbemanọpọ lẹ to Ju lẹ lọsu ṣẹnṣẹn podọ nukundiọsọmẹ sọn Samalianu lẹ po mẹdevo lẹ po dè wutu. Kunnudenu dohia dọ azọ́n lọ wá tadona kọ̀n jẹ obá he yin nukundo lọ mẹ to nudi owhe 406 J.W.M.—to gblagbla “osẹ ṣinawe,” kavi owhe 49 tọn lẹ mẹ. (Daniẹli 9:25) Ojlẹ osẹ 62, kavi owhe 434 tọn lẹ, na bọdego. To ojlẹ enẹ godo, Mẹssia heyin dọdai etọn dọ na whenu dindẹn lọ na sọawuhia. Hihia owhe 483 (49 gọna 434) sọn 455 J.W.M. hẹn mí wá 29 W.M. Etẹwẹ jọ to ojlẹ enẹ mẹ? Wẹndagbe-kàntọ Luku dọna mí dọmọ: “To owhe fọtọ̀n ahọludu Tibeliu Sesali tọn mẹ he Pontiu Pilati dù togán to Judé, bọ Hẹlodi sọ dù togán to Galili, . . . wẹ ohó Jiwheyẹwhe tọn wá Johanu ovi Zakali tọn dè to zungbo mẹ. E sọ wá agbegbe lẹpo ji lẹdo Jọdani, e to yẹwheho baptẹm lẹnvọjọ tọn dọ, hlan desẹ ylando lẹ tọn.” To ojlẹ enẹ mẹ “gbẹtọ lẹ tin to tódo mẹ” na Mẹssia lọ.—Luku 3:1-3, 15.

22. Whetẹnu podọ gbọn etẹ dali wẹ Jesu lẹzun Mẹssia heyin dọdai etọn dọ lọ?

²² E mayin Johanu wẹ Mẹssia dopagbe lọ gba. Ṣigba gando nuhe e yin kunnudetọ etọn to baptẹm Jesu tọn whenu to Nazalẹti go, to vivọnu owhe 29 W.M., Johanu dọmọ: “Yẹn mọ [gbigbọ] jẹte sọn olọn di apoe de, e jẹte do e ji. Yẹn ma sọ yọ́n ẹn, ṣigba mẹhe do mi hlan nado yí osin do baptizi, ewọ wẹ dọ hlan mi, dọ, Ota mẹhe tọn ji hiẹ mọ, bọ [gbigbọ] jẹte do, bọ e nọte to e ji, ewọ lọ wẹ, mẹhe nọ yí [gbigbọ wiwe] do baptizi. Yẹn ko mọ ẹn, bo ko dekunnu dọ ehe wẹ Ovi Jiwheyẹwhe tọn.” (Johanu 1:32-34) To baptẹm etọn whenu, Jesu lẹzun Mẹyiamisisadode lọ—yèdọ Mẹssia, kavi Klisti lọ. Ojlẹ gli de to enẹgodo, devi Johanu tọn lọ Andlé pé Jesu mẹyiamisisadode lọ bo gbọnmọ dali dọna Simọni Pita dọmọ: “Míwlẹ ko mọ Mẹssia lọ.” (Johanu 1:41) Gbọnmọ dali, “Mẹssia Nukọntọ lọ” wá to ojlẹ lọ pẹpẹ mẹ—yèdọ to vivọnu osẹ 69 lọ lẹ tọn!

NUJIJỌ OSẸ GODO TỌN LỌ TỌN LẸ

23. Naegbọn “Mẹssia Nukọntọ lọ” nado kú, podọ whetẹnu wẹ ehe dona jọ?

²³ Etẹwẹ na yin wiwadotana to osẹ 70tọ lọ whenu? Gabliẹli dọ dọ “osẹ kandegban” lọ lẹ ko yin dide “nado glọn osẹ́nmẹjẹ lọ, podọ nado hẹn ylando lẹ jẹ opodo de, podọ nado klọ́ oylanwa lọ sẹ̀, podọ nado hẹn dodo madopodo lọ wá homẹ, podọ nado yí hiadonu do tlẹ númimọ po yẹwhegan po, podọ nado samisisana otẹn wiwe petepete de.” Na ehe nido sọgan yin wiwadotana, “Mẹssia Nukọntọ lọ” dona kú. Whetẹnu? Gabliẹli dọmọ: “To osẹ kandeko-nukunawe lẹ lọ godo, wẹ yè na sán [Mẹssia, NW ] lọ sẹ̀, mẹde ma nasọ tin yin etọn gba. . . . Ewọ na basi alẹnu liló de hẹ mẹsusu na osẹ dopo: podọ to gblagbla odá osẹ lọ tọn mẹ ewọ na hẹn avọ́sannu po avọ́ nunina jinu-lili tọn po nado doalọte.” (Daniẹli 9:26a, 27a) Ojlẹ awusinyẹn tọn lẹ tin “to gblagbla odá osẹ lọ tọn mẹ,” enẹ wẹ yin, to ṣẹnṣẹn osẹ he gbọngodo na owhe lọ lẹ tọn.

24, 25. (a) Dile e yin dọdai etọn dọ do, whetẹnu wẹ Klisti kú, podọ etẹwẹ okú po fọnsọnku etọn po hẹn wá vivọnu? (b) Etẹwẹ okú Jesu tọn hẹn yọnbasi?

²⁴ Lizọnyizọn gbangba Jesu Klisti tọn bẹjẹeji to adà he gbọngodo na owhe 29 W.M. bo dẹn-to-aimẹ na owhe atọ̀n daa. Dile e yin dọdai etọn dọ do, to bẹjẹeji owhe 33 W.M., Klisti yin ‘sinsán sẹ̀’ to whenuena e kú to yatin ji, bo ze ogbẹ̀ gbẹtọvi etọn tọn jo taidi ofligọ de na gbẹtọvi lẹ. (Isaia 53:8; Matiu 20:28) Nuhudo avọ́sinsan kanlin tọn lẹ po avọ́ nunina lẹ tọn po heyin bibiọ gbọn Osẹ́n lọ dali doalọte to whenuena Jesu heyin finfọnsọnku lọ ze nuhọakuẹ ogbẹ̀ gbẹtọvi etọn tọn heyin yiyi do sanvọ́ donukọnna Jiwheyẹwhe to olọn mẹ. Dile etlẹ yindọ Juvi yẹwhenọ lẹ zindonukọn nado to avọ́sinsan lẹ basi kakajẹ vasudo tẹmpli Jelusalẹm tọn whenu to owhe 70 W.M., avọ́sinsan mọnkọtọn lẹ ma sọ yin alọkẹyi na Jiwheyẹwhe ba. Avọ́sinsan dagbe de ko diọtẹnna yé, enẹ he ma dona yin vivọ́-basi gbede. Apọsteli Paulu wlan dọmọ: “[Klisti] ko sanvọ́ dopo kakadoi na ylando . . . Na gbọn avọ́ dopo dali, e ko hẹn yé he yè diọ zun wiwe lẹ pegan kakadoi.”—Heblu lẹ 10:12, 14.

²⁵ Dile etlẹ yindọ ylando po okú po zindonukọn nado to yasana gbẹtọvi lẹ, yinyin sinsán sẹ̀ Jesu tọn to okú mẹ podọ fọnsọnku etọn yì ogbẹ̀ olọn mẹ tọn mẹ hẹn dọdai di. E ‘de ylanwa sẹ̀, hẹn ylando wá opodo, basi ovẹsè na nuṣiwa, bo hẹn dodowiwa wá.’ Jiwheyẹwhe ko dè alẹnu Osẹ́n tọn lọ, he ko hùngona Ju lẹ bo gblewhẹdo yé taidi ylandonọ lẹ sẹ̀. (Lomunu lẹ 5:12, 19, 20; Galatianu lẹ 3:13, 19; Efesunu lẹ 2:15; Kọlọsinu lẹ 2:13, 14) Todin ylando ylanwatọ he lẹnvọjọ lẹ tọn sọgan yin hùzẹdeji, podọ yasanamẹ he tin to e mẹ lẹ sọgan yin didesẹ. Gbọn oyẹsu avọ́sinsan Mẹssia lọ tọn dali, whẹgbigbọ hẹ Jiwheyẹwhe yọnbasi na mẹhe to yise yizan lẹ. Yé sọgan donukun nunina Jiwheyẹwhe tọn heyin ‘ogbẹ̀ madopodo gbọn Klisti Jesu gblamẹ.’—Lomunu lẹ 3:21-26; 6:22, 23, 1 Johanu 2:1, 2.

26. (a) Dile etlẹ yindọ alẹnu Osẹ́n tọn lọ ko yin didesẹ, alẹnu tẹwẹ ‘yin hinhẹn lodo na osẹ dopo’? (b) Etẹwẹ jọ to vivọnu osẹ 70tọ lọ tọn?

²⁶ Mọwẹ Jehovah dè alẹnu Osẹ́n tọn lọ sẹ̀ do gbọn okú Klisti tọn gblamẹ to owhe 33 W.M. To whelọnu lo, nawẹ e sọgan yin didọ gbọn dọ Mẹssia lọ “na basi alẹnu liló de hẹ mẹsusu na osẹ dopo”? Na e hẹn alẹnu Ablaham tọn lodo wutu. Kakajẹ whenuena osẹ 70tọ wá vivọnu, Jiwheyẹwhe dlẹnkan na dona alẹnu enẹ lọ tọn lẹ jẹ ovivi Heblunu Ablaham tọn lẹ dè. Ṣigba to vivọnu “osẹ kandegban” owhe tọn lọ lẹ mẹ, to owhe 36 W.M., apọsteli Pita dọyẹwheho na dawe mẹdezejotọ Italinu lọ yèdọ Kọneliọsi, whédo etọn, po Kosi devo lẹ po. Podọ sọn azán enẹ gbè sọyi, wẹndagbe lọ jẹ yinyin lilá ji to gbẹtọ akọta lẹ tọn ṣẹnṣẹn.—Owalọ lẹ 3:25, 26; 10:1-48; Galatianu lẹ 3:8, 9, 14.

27. “Otẹn Wiwe Petepete” tẹwẹ yè yiamisisadode, podọ gbọnna?

²⁷ Dọdai lọ sọ dọ gando amisisa yíyí do dè “Otẹn Wiwe Petepete” lọ go. Ehe ma dlẹnalọdo amisisa yíyí do dè Fiwiwe Gbahugbahu lọ kavi abò sisosiso, tẹmpli Jelusalẹm tọn gba. Tofi hogbe lọ “Otẹn Wiwe Petepete” dlẹnalọdo fiwiwe Jiwheyẹwhe tọn to olọn mẹ. To finẹ, Jesu ze nuhọakuẹ avọ́sinsan gbẹtọvi tọn etọn donukọnna Otọ́ etọn. Avọ́sinsan enẹ yí amisisadode, kavi klán, nujọnu-yinyin gbigbọmẹnu olọn mẹ tọn enẹ, heyin tenọna gbọn gohọtúntún Fiwiwe Gbahugbahu aigba ji tọn po tẹmpli he gbọngodo lọ tọn po dali dovo.—Heblu lẹ 9:11, 12.

DỌDAI LỌ YIN HIHẸN LODO GBỌN JIWHEYẸWHE DALI

28. Etẹwẹ ‘hiadonu yíyí do tlẹ numimọ po yẹwhegan po’ zẹẹmẹdo?

²⁸ Dọdai Mẹssia lọ tọn heyin didọ gbọn angẹli Gabliẹli dali sọ dọho gando ‘hiadonu yíyí do tlẹ́ numimọ po yẹwhegan po’ go. Ehe zẹẹmẹdo dọ nuhe yin dọdai etọn dọ gando Mẹssia lọ go lẹpo—yèdọ nuhe e basi wadotana etọn lẹpo gbọn avọ́sinsan, fọnsọnku, po awusọhia etọn to olọn mẹ po dali, to pọmẹ po onú devo he he to jijọ to owhe 70tọ lọ gblamẹ lẹpo po—na yin hiadogona po hiadonu alọkẹyi olọn mẹ tọn po, na yin nugbo, podọ sọgan yin jide-dego. Numimọ lọ na yin hiadonu yí do tlẹ́, bọ Mẹssia lọ kẹdẹ wẹ sọgan hùn ìn. Hẹndi etọn na tin to ewọ mẹ podọ to azọ́n Jiwheyẹwhe tọn mẹ gbọn ewọ gblamẹ. Zẹẹmẹ nugbo numimọ lọ tọn sọgan yin mimọ to kọndopọmẹ hẹ Mẹssia he yin dọdai etọn dọ lọ kẹdẹ go. Nudevo depope ma sọgan hungona zẹẹmẹ etọn gba.

29. Etẹwẹ na wá jọ do Jelusalẹm he yin vivọgbá lọ go, podọ na whẹwhinwhẹ́n tẹ wutu?

²⁹ Gabliẹli kọ dọ dọdai jẹnukọn dọ Jelusalẹm na yin vivọgbá. Todin e dọ dọdai vasudo tòdaho heyin vivọgbá enẹ tọn po tẹmpli etọn po, dọmọ: “Omẹ ahọvi he na wá lọ tọn lẹ na và tòdaho lọ po fiwiwe lọ po; bọ opodo etọn na tin po singigọ de po, yèdọ awhàn na tin jẹ opodo lọ; yè dotana ovọ́jẹ lẹ. . . . Podọ to adadanu osùnú lẹ lọ tọn ji wẹ omẹ he basi ovọ́jẹ na wá; yèdọ jẹ opodo lọ, podọ didotana enẹ, wẹ yè na kọ̀n homẹgble jẹgbonu do ovọ́jẹ lọ ji.” (Daniẹli 9:26b, 27b) Dile etlẹ yindọ vọjijẹ ehe na wá aimẹ to “osẹ kandegban” lọ lẹ godo, e na yin kọdetọn tlọlọ nujijọ “osẹ” godo tọn lẹ tọn, whenuena Ju lẹ gbẹ́ Klisti dai bo hù i.—Matiu 23:37, 38.

30. Dile e yin didohia gbọn kandai whenuho tọn dali do, nawẹ gbedide Ganmẹ-hodotọ Daho lọ tọn yin hinhẹndi gbọn?

³⁰ Kandai whenuho tọn lẹ dohia dọ to owhe 66 W.M., awhànpa daho Lomu tọn lẹ to Togán Silia tọn lọ Cestius Gallus glọ lẹdo Jelusalẹm. Mahopọnna ahididi Juvi lẹ tọn, awhànpa Lomu tọn lẹ po asia hùnsinsẹ̀n tọn yetọn lẹ, kavi yẹhiadonu lẹ po, biọ tòdaho lọ mẹ bo jẹ adó tẹmpli lọ tọn he tin to agewaji lọ gbà ji. Teninọ yetọn to finẹ hẹn yé zun “osùnú awuhiọ” tọn de he sọgan hẹn vọjijẹ mlẹnmlẹn wá. (Matiu 24:15, 16) To owhe 70 W.M., Lomunu lẹ to Awhàngán Titu glọ wá taidi “osingigọ” bo hẹn tòdaho lọ po tẹmpli etọn po jẹvọ́. Nudepope ma hẹnalọdotena yé gba, na ehe ko yin gbedide de—yin “didotana”—gbọn Jiwheyẹwhe dali. Ganmẹ-hodotọ Daho lọ, Jehovah, ko hẹn ohó etọn di whladopo dogọ!

ETẸ GO WẸ HIẸ DOAYI?

• To whenuena hinhẹn jẹvọ́ owhe 70 Jelusalẹm tọn to sisẹpọ vivọnu, ovẹvivẹ tẹlẹ wẹ Daniẹli basi hlan Jehovah?

• Nawẹ “osẹ kandegban” lọ lẹ dẹnsọ, podọ whetẹnu wẹ yé bẹjẹeji bo wá vivọnu?

• Whetẹnu wẹ “Mẹssia Nukọntọ lọ” sọawuhia, podọ ojlẹ awusinyẹnnamẹ tẹ tọn mẹ wẹ e yin ‘sinsán sẹ̀’ te?

• Alẹnu “liló . . . hẹ mẹsusu na osẹ dopo” tẹwẹ yin hinhẹn lodo?

• Etẹwẹ jọ bọdo “osẹ kandegban” lọ lẹ go?

[Apotin/Yẹdide to weda 197]

Whetẹnu Wẹ Gandudu Altakẹlikesi Tọn Bẹjẹeji?

WHENUHO-KANTỌ lẹ ma kọngbedopọ gando owhe lọ he mẹ gandudu Ahọlu Pẹlsia tọn lọ yèdọ Altakẹlikesi tọn bẹjẹeji go gba. Mẹdelẹ ko ze gánzinpo ji jijẹ etọn do owhe 465 J.W.M. na otọ́ etọn Xerxès, jẹ gandu ji to owhe 486 J.W.M. bo kú to owhe 21tọ gandudu etọn tọn mẹ wutu. Ṣigba, kunnudenu tin dọ Altakẹlikesi hẹ ofìn lọ ji to owhe 475 J.W.M. bo bẹ owhe tintan gandudu etọn tọn jẹeji to 474 J.W.M.

Nukinkan adógo tọn lẹ po zannu heyin hinhọ̀n sọn odò mẹ lẹ po to tatọ-tònọ Pẹlsia hohowhenu tọn mẹ to Persépolis do gandudu pọmẹ tọn he tin to Xerxès po otọ́ etọn Daliusi I po ṣẹnṣẹn hia. Eyin gandudu pọmẹ tọn ehe yin na owhe 10 bọ Xerxès kẹdẹ dugán na owhe 11 to whenuena Daliusi kú to owhe 486 J.W.M. godo, owhe tintan gandudu Altakẹlikesi tọn na ko yin owhe 474 J.W.M.

Kunnudenu awetọ bẹ Awhàngán Atẹni tọn Thémistocle hẹn, mẹhe gbawhàn awhànpa Xerxès tọn lẹ tọn to owhe 480 J.W.M. To godo mẹ Glẹkinu lẹ gbẹwanna ẹn bo sawhẹ gandudu hihòyi tọn dokọna ẹn. Thémistocle họnyi bo din fibẹtado to whẹdatẹn Pẹlsia tọn mẹ, fie e yin alọkẹyi ganji te. Sọgbe hẹ whenuho-kàntọ Glẹki tọn lọ Thucydide, ehe jọ to whenuena Altakẹlikesi ko “ṣẹṣẹ hẹ ofìn lọ ji.” Whenuho-kàntọ Glẹki tọn lọ Diodore Sicile ze okú Thémistocle tọn do owhe 471 J.W.M. To whenuena e yindọ Thémistocle biọ owhe dopo nado plọn Pẹlsia-gbè whẹpo do tindo hodọdopọ po Ahọlu Altakẹlikesi po, e na ko wá Asia Pẹvi to nuhe ma dẹn hugan owhe 473 J.W.M. La chronique d’Eusèbe Jérôme tọn nọgodona azán enẹ. Dile Altakẹlikesi ko “ṣẹṣẹ hẹ ofìn ji” to whenuena Thémistocle wá Asia to owhe 473 J.W.M., weyọnẹntọ Allemagne tọn lọ Ernst Hengstenberg dọ to owe etọn lọ Christologie de l’Ancien Testament mẹ dọ gandudu Altakẹlikesi tọn bẹjẹeji to owhe 474 J.W.M., dile owe devo lẹ lọsu dọ do. E yidogọ dọmọ: “Owhe okotọ Altakẹlikesi tọn wẹ owhe 455 jẹnukọnna Klisti.”

[Yẹdide]

Boṣiọ pipà Thémistocle tọn

[Apotin/Yẹdide lẹ to weda 188, 189]

“OSẸ KANDEGBAN”

Osẹ 7 62 osẹ lẹ osẹ 1

Owhe 49 434 owhe lẹ owhe 7

[Yẹdide to weda blebu ji to weda 180]

[Yẹdide to weda blebu ji to weda 193]