Weta Wiẹnẹ
Ahọlu Awe lọ lẹ Diọ Mẹyinyọnẹn Yetọn
1, 2. (a) Etẹwẹ hẹn Antiochus IV nado jogbena obiọ Lomu tọn lẹ? (b) Whetẹnu wẹ Silia lẹzun ayimatẹn Lomu tọn?
AHỌLUIGBAGÁN Silia tọn yèdọ Antiochus IV yangbé Egipti tọn bo ṣinyọ́n jẹgbakún na ede taidi ahọlu etọn. To obiọ Ptolémée VI heyin ahọlu Egipti tọn mẹ, Lomu do Afọzedaitọ lọ Caius Popilius Laenas hlan Egipti. E hẹn bato awhàn tọn he sẹhundaga lẹ po gbedide aṣẹpipa tọn po wá sọn Wedegbẹ́ Tonudidọ Lomu tọn dè dọ Antiochus IV ni gbẹ́ ahọlu-yinyin etọn do Egipti ji dai bo tọ́n sọn otò lọ mẹ. To Eleusis, heyin glètoho Alexandrie tọn, ahọlu Silia tọn po afọzedaitọ Lomu tọn po mọ yede nukun-sọ-nukun. Antiochus IV biọ whenu nado yì dọho po ayinamẹtọ etọn lẹ po, ṣigba Laenas zẹhù lẹdo ahọlu lọ bo dọna ẹn nado na gblọndo whẹpo do dasá ohù lọ. Yinyin winyando, Antiochus IV kẹalọyi obiọ Lomu tọn bo lẹkọyi Silia to owhe 168 J.W.M. Enẹ gbọnmọ dali do dotana nudindọn lọ he to ahọlu agewaji Silia tọn po ahọlu hùwaji Egipti tọn po ṣẹnṣẹn.
2 To azọngban sinsinyẹn de yiyiwà to whẹho Ṣẹnṣẹn Whèzẹtẹn tọn mẹ, Lomu zindonukọn nado to aṣẹpa do Silia ji. Enẹwutu, dile etlẹ yindọ hukan gandudu ahọlu Séleucides tọn devo lẹ dugán do Silia ji to okú Antiochus IV tọn godo to owhe 163 J.W.M., yé ma jẹ otẹn “ahọlu agewaji tọn” tọn mẹ gba. (Daniẹli 11:15) To godo mẹ Silia lẹzun ayimatẹn Lomu tọn to owhe 64 J.W.M.
3. Whetẹnu podọ nawẹ Lomu yin gánhumẹtọ do Egipti ji gbọn?
3 Hukan gandudu Ptolémée Egipti tọn zindonukọn nado tin to otẹn “ahọlu hùwaji tọn” mẹ na ojlẹ he hugan owhe 130 vude to okú Antiochus IV tọn godo. (Daniẹli 11:14) To awhàn Actium tọn whenu, to owhe 31 J.W.M., togán Lomu tọn Octave gbawhàn bẹplidopọ awhànfuntọ heyin ahọsi Ptolémée godo tọn lẹ—yèdọ Cléopâtre VII tọn—po mẹyiwanna etọn Lomu tọn lọ, Mark Antoine tọn po. To whenuena Cléopâtre hù ede to owhe he bọdego godo, Egipti lọsu lẹzun ayimatẹn Lomu tọn bo ma sọ nọ yinuwa taidi ahọlu hùwaji tọn ba. To owhe 30 J.W.M., Lomu yin gánhumẹtọ do Silia po Egipti po ji. Be mí na donukun gandudu devo lẹ nado hẹ gánzinpo ahọlu agewaji tọn po ahọlu hùwaji tọn po ji wẹ ya?
AHỌLU YỌYỌ DE DO “ASÚFÁNTỌ DE” HLAN GBONU
4. Naegbọn mí sọgan donukun wunmẹ gandudu devo tọn nado jẹ nuyiwa ji taidi ahọlu agewaji tọn?
4 To amàkikọ-whenu owhe 33 W.M., Jesu Klisti dọna devi etọn lẹ dọmọ: “Whenuena mì mọ osùnú awuhiọ hẹngble tọn he yè ko dọ gbọn Daniẹli yẹwhegan mẹ teṣiṣi to ofi wiwe mẹ. . . . Whenẹnu wẹ mẹhe tin to Judé lẹ ni họnyi osó lẹ mẹ.” (Matiu 24:15, 16) To hoyidọ sọn Daniẹli 11:31 mẹ, Jesu na avase hodotọ etọn lẹ gando ‘osùnú awuhiọ vasudo’ sọgodo tọn de go. Dọdai ehe he gando ahọlu agewaji tọn go yin nina to owhe 195 wayi to okú Antiochus IV tọn godo, yèdọ ahọlu lọ he dugán gbọngodo to Silia. Na jide tọn, gandutọ devo dona jẹ otẹn ahọlu agewaji tọn mẹ. Mẹnu wẹ enẹ na yin?
5. Mẹnu wẹ fọ́nṣite taidi ahọlu agewaji tọn, bo yí otẹn he mẹ Antiochus IV tin te dai lọ?
5 Angẹli Jehovah Jiwheyẹwhe tọn dọ dọdai dọmọ: “Mẹde na ṣite to azọ́nhọ̀ etọn [enẹ heyin Antiochus IV tọn] mẹ he na hẹn asúfántọ de nado gbọn gigo ahọludu lọ tọn mẹ wayi: ṣigba to azán vude mẹ ewọ na yin gbigbà, mọ adi mẹ ma gba, mọ to awhànfuntẹn ma gba.” (Daniẹli 11:20) Mẹhe to ‘teṣi’ to aliho ehe mẹ sọawuhia nado yin ahọluigbagán tintan Lomu tọn lọ, Octave, mẹhe yin yinyọnẹn taidi Sesali Augusti.—Pọ́n “Dopo Yin Gbégbòna, Awetọ Yin Vivlẹ,” to weda 248 mẹ.
6. (a) Whetẹnu wẹ “asúfántọ de” yin hinhẹn nado jugbọn “gigo ahọludu” lọ tọn mẹ, podọ etẹwẹ yin zẹẹmẹ ehe tọn? (b) Naegbọn e do sọgan yin didọ dọ Augusti kú e mayin to “adi mẹ . . . [kavi] to awhànfuntẹn”? (c) Diọdo tẹwẹ wá aimẹ to yinyọ́n mẹhe ahọlu agewaji tọn yin mẹ?
6 “Gigo ahọludu” Augusti tọn bẹ “aigba gigonọ lọ” hẹn—heyin ayimatẹn Lomu tọn to Judé. (Daniẹli 11:16) To owhe 2 J.W.M., Augusti do “asúfántọ de” hlan gbonu gbọn gbedide yinkọ zizedai, kavi mẹhihia tọn de didetọn dali, vlavo na e nido sọgan yọ́n sọha gbẹtọ lẹ tọn na lẹndai takuẹ-nina tọn po awhànfunfun gánnu-gánnu tọn po. Na gbedide ehe wutu, Josẹfu po Malia po zingbejizọnlin yì Bẹtlẹhẹm nado yì ze yinkọ dai, he dekọtọn do jìjì Jesu tọn mẹ to nọtẹn heyin dọdai etọn dọ lọ mẹ. (Mika 5:2; Matiu 2:1-12) To août 14 W.M.—“to azán vude mẹ,” kavi ojlẹ vude to gbedide yinkọ zizedai tọn lọ didetọn godo—Augusti kú to owhe 76 mẹvi mẹ, bo mayin to “adi mẹ” to alọ mẹhutọ de tọn lẹ mẹ kavi “to awhànfuntẹn” gba, ṣigba na azọ̀njijẹ wutu. Na nugbo tọn ahọlu agewaji tọn ko diọ mẹyinyọnẹn etọn! Todin ahọlu ehe ko lẹzun Ahọluigba Lomu tọn to pọmẹ po ahọluigbagán etọn lẹ po.
‘DEHE YIN VIVLẸ LỌ FỌ́NṢITE’
7, 8. (a) Mẹnu wẹ fọ́nṣite to otẹn Augusti tọn mẹ taidi ahọlu agewaji tọn? (b) Naegbọn “gigo ahọludu lọ tọn” yin nina mẹjẹmẹtẹnmẹ Augusti Sesali tọn po awuwhiwhle po?
7 To nukọnzinzindo mẹ po dọdai lọ po, angẹli lọ dọmọ: “Azọ́nhọ̀ etọn [Augusti tọn] mẹ wẹ gbẹtọ ovlẹnọ de na ṣite te, mẹhe yé ma ko na gbégbò ahọludu lọ tọn hlan gba: ṣigba ewọ na wá to ojlẹ blẹo tọn mẹ, bo nasọ yí ahọludu lọ [po awubibọ po, NW ]. Podọ awà singigọ tọn lẹ dè wẹ yè na yí do plọ yé yì sọn nukọn etọn, bo nasọ yin gbigbà; mọwẹ ga, ahọvi alẹnu etọn tọn lẹ.”—Daniẹli 11:21, 22.
8 “Gbẹtọ ovlẹnọ” lọ wẹ Tibeliu Sesali, visunnu Livie tọn, heyin asi atọ̀ntọ Augusti tọn. (Pọ́n “Dopo Yin Gbégbòna, Awetọ Yin Vivlẹ,” to weda 248 mẹ.) Augusti gbẹwanna visunnu asi etọn tọn ehe na walọ ylankan etọn lẹ wutu bo ma jlo dọ ni yin Sesali he na bọdego. “Gigo ahọludu lọ tọn” yin nina ẹn po awuwhiwhle po to whenuena mẹhe na yin mẹjẹmẹtẹnmẹ lẹpo ko kú godo. Augusti yí Tibeliu taidi ovi etọn to owhe 4 W.M. bo hẹn ẹn zun whédutọ ofìn lọ tọn. To okú Augusti tọn godo, owhe 54 mẹvi Tibeliu—ovlẹnọ lọ—‘fọ́nṣite,’ bo yí huhlọn taidi ahọluigbagán Lomu tọn po ahọlu agewaji tọn po.
9. Nawẹ Tibeliu “yí ahọludu lọ gbọn [kanbibi, NW ] dali” gbọn?
9 Otanwe lọ, La Nouvelle Encyclopédie britannique dọmọ: “Tibeliu yí ayiha gigẹdẹ tonudidọ tọn zan po Wedegbẹ́ Tonudidọ tọn lọ po bo ma na ẹn dotẹnmẹ nado na ẹn yinkọ ahọluigbagán tọn na nudiblayi osun dopo [to okú Augusti tọn godo].” E dọna Wedegbẹ́ Tonudidọ tọn lọ dọ mẹdepope ma penugo gbọnvona Augusti nado didá azọngban gandudu do Ahọluigba Lomu tọn ji gba bo kanwe hlan wedegbẹ́ tonudidọ tọn lọ lẹ nado gọ̀ gandudu togán dopo tọn lọ do otẹn etọn mẹ gbọn aṣẹpipa mọnkọtọn zize do alọmẹ na pipli sunnu delẹ tọn dali kakati nido yin mẹdopo. Whenuho-kàntọ Will Durant dọmọ: “To ma hanú nado yí nuhe e dọ sè, Wedegbẹ́ Tonudidọ tọn lọ na ẹn sisi kakajẹ whenuena e kẹalọyi huhlọn gandudu tọn lọ to godo mẹ.” Durant yidogọ dọmọ: “Afọdide lọ zindonukọn ganji to adà awe lọ lẹpo mẹ. Tibeliu jlo gandudu lọ, kavi e na ko din aliho delẹ nado dapana ẹn; obu di Wedegbẹ́ Tonudidọ tọn lọ bọ yé sọ gbẹwanna ẹn, ṣigba ma tlẹ tẹnpọn nado ze gandudu togán dopo tọn de dai, taidi hoho tọn nkọtọn, do linlẹn he ma tindo dodonu pipli he yiaga hugan lẹ tọn ji.” Nalete Tibeliu ‘yí ahọluduta lọ po awubibọ po.’
10. Nawẹ ‘awa singigọ lọ tọn lẹ yin gbigbà gbọn’?
10 Na nuhe dù “awà singigọ́ tọn lẹ”—yèdọ awhànfuntọ ahọluduta he lẹdo lẹ tọn—angẹli lọ dọmọ: ‘yè na plọ yé yì bọ e na yin gbigbà.’ To whenuena Tibeliu lẹzun ahọlu agewaji tọn, tavẹ-ylọvi etọn sunnu yèdọ Germanicus César wẹ yin awhàngán awhànpa Lomu tọn to Tọ̀sisa Rhin tọn tó. To owhe 15 W.M., Germanicus hẹn awhànfuntọ etọn lẹ sọta sunnu asuka Allemagne tọn lọ Arminius, po kọdetọn delẹ po. Ṣigba, e mayin fifátẹn de wẹ awhàngbigba vude do yin bibasi gba, bọ to godo mẹ Tibeliu doalọtena awhànfunfun to Allemagne. Kakatimọ, gbọn tòwhan finfọndote dali, e tẹnpọn nado glọnalina akọta Allemagne tọn lẹ ma nado kọngbedopọ. Na paa tọn Tibeliu yiwanna afọdide hihọ́-basinamẹ tògodo tọn bo hẹn huhlọn nina dogbo lẹ zun yanwle etọn. Afọdide hihọ́-basinamẹ tògodo tọn ehe dibla tindo kọdetọn dagbe. To aliho ehe mẹ “awà singigọ́ tọn lẹ” yin anadena bo yin “gbigbà.”
11. Nawẹ ‘Nukọntọ alẹnu lọ tọn yin gbigbà’ gbọn?
11 “Ahọvi alẹnu tọn” he Jehovah Jiwheyẹwhe ko basi hẹ Ablaham nado dona whẹndo aigba ji tọn lẹpo nasọ yin “gbigbà” ga. Jesu Klisti wẹ yin Okún dopagbe Ablaham tọn to alẹnu enẹ mẹ. (Gẹnẹsisi 22:18; Galatianu lẹ 3:16) To Nisan 14, owhe 33 W.M., Jesu nọte to nukọn Pọntiu Pilati tọn to họ̀nmẹ togán Lomu tọn mẹ to Jelusalẹm. Yẹwhenọ Ju tọn lẹ ko sawhẹ gandudu ahọluigbagán lọ tọn hihòyi tọn dokọna Jesu. Ṣigba Jesu dọna Pilati dọmọ: “Ahọludu ṣie mayin aihọn he tọn. . . . Ahọludu ṣie mayin sọn ofi gba.” Na togán Lomu tọn ma nado tún Jesu he ma tindo nuṣiwa lọ dote wutu, Ju lẹ dawhá dọmọ: “Eyin hiẹ jo dawe he dai, be hiẹ mayin họntọn Sesali tọn gba: mẹdepope he yí ede do basi ahọlu de, jagọ̀ do Sesali.” To whenuena yé biọ dọ Jesu ni yin hùhù po godo, yé dọmọ: “Míwlẹ ma tindo ahọlu de, adavo Sesali.” Sọgbehẹ osẹ́n “awugblena togán tọn,” ehe Tibeliu ko hẹngblo nado bẹ danú didọ depope do Sesali go hẹn, Pilati ze Jesu jo nado yin “gbigbà,” kavi yin whiwhè do yatin go.—Johanu 18:36; 19:12-16; Malku 15:14-20.
KỌGBIDINAMẸTỌ DE ‘DE SÉBIBLA ETỌN LẸ TỌ́N’
12. (a) Mẹnu lẹ wẹ kọnawudopọ hẹ Tibeliu? (b) Nawẹ Tibeliu “lẹzun huhlọnnọ po omẹ vude po” gbọn?
12 To nukọnzinzindo nado to dọdai dọ dogbọn Tibeliu dali, angẹli lọ dọmọ: “Podọ kẹdẹdi alẹnu he yè basi po e po ewọ na yí oklọ do wazọ́n: na ewọ na hẹji wá, bo na lẹzun huhlọnnọ po omẹ vude po.” (Daniẹli 11:23) Hagbẹ Wedegbẹ́ Tonudidọ Lomu tọn lẹ ko gbọn osẹ́n otò tọn dali ‘kọngbedopọ’ hẹ Tibeliu, bọ ewọ sọ ganjẹ yé go pete. Ṣigba ewọ yin mẹklọtọ de, bo to lilẹzun ‘huhlọnnọ gbọn akọta pẹvi de dali.’ Akọta pẹvi enẹ wẹ Awhànfuntọ Agbóhọtọ Lomu tọn, he whèsla sẹpọ adó Lomu tọn lẹ. Sisẹpọ etọn dobuna Wedegbẹ́ Tonudidọ tọn lọ bo gọalọna Tibeliu nado doayi gufinfọn depope go sọta aṣẹpipa etọn sọn gbẹtọ paa lẹ ṣẹnṣẹn. Enẹwutu, gbọn alọgọ hihọ́tọ 10 000 tọn lẹ dali, Tibeliu gbọṣi huhlọnnọ-yinyin mẹ.
13. To aliho tẹmẹ wẹ Tibeliu basi hugan otọ́ etọn lẹ tọn te?
13 Angẹli lọ yidogọ to dọdai liho dọmọ: “To ojlẹ jijọho tọn mẹ wẹ ewọ na wá yèdọ otẹn jonọ gbetato lọ tọn lẹ ji; ewọ bo nasọ wà enẹ he otọ́ etọn lẹ ma ko wà, mọ otọ́ otọ́ etọn lẹ tọn lẹ ma gba; ewọ na vúnvún amánanú to yé ṣẹnṣẹn, po ogblànnu po, po adọkunnu po: mọwẹ, ewọ na bladọ núbladọ etọn lẹ do figángán lẹ lọ go, yèdọ na ojlẹ de.” (Daniẹli 11:24) Tibeliu nọ vẹnudomẹ zẹjlẹgo, podọ gandudu etọn gọna gbedide mẹhùhù tọn lẹ. Na taun tọn na nuyiwadomẹji Séjan, heyin awhàngán Awhànfuntọ Agbóhọtọ lọ tọn wutu, adà he gbọngodo gandudu etọn tọn yin hiadogona gbọn nukunbianamẹ dali. To godo mẹ, Séjan lọsu yin nuvẹdo bo yin hùhù. To kọgbidina gbẹtọ lẹ mẹ, Tibeliu basi hugan tọgbo etọn lẹ.
14. (a) Nawẹ Tibeliu vúnvún “amánanú . . . po ogblànnu po, po adọkunnu po” lẹdo ayimatẹn Lomu tọn lẹ pé gbọn? (b) Nukun tẹwẹ yè yí do pọ́n Tibeliu to whenuena e kú?
14 Ṣigba, Tibeliu vúnvún “amánanú . . . po ogblànnu po, po adọkunnu po” gbọn gblagbla ayimatẹn Lomu tọn lẹpo mẹ. To okú etọn whenu, mẹjidugando etọn lẹpo wẹ to vivi nutindo agbasa tọn dù. Takuẹ lẹ ma yiaga hugan gba, podọ e sọgan yin alọtlútọ hlan mẹhe to awusinyẹn tindo to awà delẹ ji. Eyin awhànfuntọ kavi ahọluzọnwatọ de gbidikọna mẹdepope kavi fọ́n oblu wiwà dote to nukunpipedo whẹho lẹ go, yé sọgan donukun ahọsuyi sinsinyẹn. Gandudu he dolido ganji nọ basi hihọ́na tovi lẹ, podọ aliho hodọdopọ tọn dagbe lẹ nọ gọalọ to ajọwiwa mẹ. Tibeliu hẹn ẹn diun dọ whẹho lẹ yin anadena ganji bo tin to kannu-kannu to Lomu podọ to tògodo. Osẹ́n lọ lẹ yin vivọjlado, bọ todohukanji osẹ́n tọn na gbẹtọ lẹ po walọdagbe tọn po yin hinhẹn lodo gbọn hinhẹn vọjlado he Augusti Sesali zedai lẹ yinukọn dali. Ṣogan, Tibeliu ‘de sébibla etọn lẹ tọ́n,’ sọmọ bọ whenuho-kàntọ Lomu tọn lọ Tacite basi zẹẹmẹ etọn taidi gbẹtọ yẹdoklọmẹtọ, he bikan to yẹnuwiwa mẹ. To whenuena e kú to mars 37 W.M., Tibeliu yin pinpọndohlan nado yin kọgbidinamẹtọ.
15. Etẹwẹ yin ninọmẹ Lomu tọn to vivọnu owhe kanweko tintan po bẹjẹeji owhe kanweko awetọ W.M. po tọn?
15 Mẹjẹmẹtẹnmẹ Tibeliu tọn lẹ he didá azọngban ahọlu agewaji tọn lẹ bẹ Gaïus César (Caligula), Claude I, Néron, Vespasien, Titus, Domitien, Nerva, Trajan, po Hadrien po hẹn. Otanwe lọ La Nouvelle Encyclopédie britannique dọmọ: “To adà he suhugan mẹ, mẹjẹmẹtẹnmẹ Augusti tọn lẹ hodo afọdòmẹ nuyiwa gandudu etọn tọn lẹ po tito-to-whinnu họgbigbá tọn po, ṣigba po diọdo yọyọ vude po gọna glòlò-jijlá zẹjlẹgo.” Otanwe dopolọ zinnudeji yinukọn dogọ dọmọ: “To vivọnu owhe kanweko tintan po bẹjẹeji awetọ tọn po Lomu mọ agayiyi pete to gigo po sọha gbẹtọ he tin to e mẹ lẹ po mẹ.” Dile etlẹ yindọ Lomu tindo tukla delẹ to dènu gigonọ lọ lẹ ji to ojlẹ ehe mẹ, dọdai awhànfunfun etọn tintan tọn hẹ ahọlu hùwaji tọn ma wá aimẹ kakajẹ owhe kanweko atọ̀ntọ W.M. gba.
DIỌNUKUNSỌ AHỌLU HÙWAJI TỌN
16, 17. (a) Mẹnu wẹ didá azọngban ahọlu agewaji tọn heyin alọdlẹndo to Daniẹli 11:25 mẹ ? (b) Mẹnu wẹ jẹ otẹn ahọlu hùwaji tọn mẹ, podọ nawẹ ehe jọ gbọn?
16 Angẹli Jiwheyẹwhe tọn zindonukọn po dọdai lọ po, dọmọ: “Ewọ [ahọlu agewaji tọn] nasọ fọnadán huhlọn etọn po tudido etọn po do ahọlu hùwaji tọn go po awhànfuntọ daho delẹ po; ahọlu hùwaji tọn nasọ fùnawhàn to awhànfuntẹn mẹ po awhànfuntọ daho gege hlọnhlọnnọ de po: ṣigba ewọ [ahọlu agewaji tọn] ma na nọte gba, na yé na bladọ núbladọ lẹ do ewọ go. Mọwẹ, yé he dù sọn nugbòtọ́n etọn lẹ mẹ na gbà ẹ, podọ awhànfuntọ lẹ na gọfla: podọ mẹsusu na jai alántọṣiọ lẹ.”—Daniẹli 11:25, 26.
17 Nudi owhe 300 lẹ godo he Octave ko hẹn Egipti zun ayimatẹn Lomu tọn de, Ahọluigbagán Lomu tọn lọ Aurélien didá azọngban ahọlu agewaji tọn. To ojlẹ dopolọ mẹ, Ahọsi Septimie Zénobie he wá sọn Palmyre heyin otò he Lomu hoavun do yí mẹ jẹ otẹn ahọlu hùwaji tọn mẹ.a (Pọ́n “Zénobie—Ahọsi Awhàngbatọ Palmyre Tọn,” to weda 252 mẹ.) Awhànpa Palmyre tọn lẹ wá Egipti to owhe 269 W.M. po linlẹn lọ po nado hẹn ẹn tin to hihọ́ mẹ na Lomu. Zénobie jlo nado hẹn Palmyre zun tòdaho huhlọnnọ lọ to whèzẹtẹn bo jlo nado dugán do ayimatẹn Lomu tọn he tin to whèzẹtẹn-waji lẹ ji. Yin whinwhàn gbọn ojlo zogbe etọn dali, Aurélien “fọnadán huhlọn etọn po tudido etọn po” do Zénobie ji.
18. Etẹwẹ yin kọdetọn awhàn he tin to Ahọluigbagán Aurélien, heyin ahọlu agewaji tọn, po Ahọsi Zénobie, heyin ahọlu hùwaji tọn po ṣẹnṣẹn tọn?
18 Taidi gandudu lọ he Zénobie yin tatọ etọn, ahọlu hùwaji tọn ‘na fọ́n ede dote’ na awhàn sọta ahọlu agewaji tọn “po awhànfuntọ daho gege hlọnhlọnnọ de po” to awhàngán awe, yèdọ Zabdas po Zabai po glọ. Ṣigba Aurélien gbawhàn Egipti tọn bo ze tito gbejizọnlin bibasi pọmẹ tọn de dai sọyi Asia Pẹvi po Silia po. Zénobie yin awhàn etọn gbà to Emèse (heyin Homs todin),to ehe mẹ e lẹkọyi Palmyre te. To whenuena Aurélien dosla lẹdo tòdaho lọ, Zénobie yí tugbigbo do glọnalina ẹn ṣigba do ovọ́ mẹ. Ewọ po visunnu etọn po họnyi Pẹlsia, nado wá yin wiwle gbọn Lomunu lẹ dali to Tọ̀sisa Euflate tọn kọ̀n. Omẹ Palmyre tọn lẹ jogbe tòdaho yetọn tọn to owhe 272 W.M. Aurélien ma hù Zénobie gba, ṣigba hẹn ẹn zun omẹ nukundeji de to awhànfọdide awhàngbigba tọn etọn he e dè gbọn Lomu to owhe 274 W.M. tọn mẹ. E yí pipòtọ gbẹzan etọn tọn zan taidi whési diyin Lomu tọn de.
19. Nawẹ Aurélien jai ‘na osé heyin bibla do e go wutu’ gbọn?
19 Aurélien lọsu ma ‘nọte gba na osé heyin bibla do e go wutu.’ To owhe 275 W.M., e bẹ gbejizọnlin bibasi pọmẹ tọn de sọta Pẹlsianu lẹ jẹeji. To whenuena e tin to ote to Thrace na dotẹnmẹ hundote nado dasá ogblọ́n lọ biọ Asia Pẹvi mẹ, mẹhe ‘dù núdùdù etọn’ lẹ blasé do e go bo hẹn ‘aijijẹ’ etọn wá. E jlo nado yì sayana wekantọ etọn Eros na oblu wiwà. Ṣigba, po oklọ po Eros basi todohukanji yinkọ ahọluzọnwatọ delẹ tọn heyin hiadogona nado yin hùhù. Todohukanji ehe mimọ whàn ahọluzọnwatọ lọ lẹ nado blasé Aurélien hùhù tọn.
20. Nawẹ “awhànfuntọ” ahọlu agewaji tọn “gọ́fla” gbọn?
20 Yanwle ahọlu agewaji tọn ma wá vivọnu to okú Ahọluigbagán Aurélien tọn whenu gba. Gandutọ Lomu tọn devo lẹ bọdego. Na ojlẹ de, ahọluigbagán whèyihọ tọn po whèzẹtẹn tọn po sọawuhia. To anademẹ sunnu ehelẹ tọn glọ “awhànfuntọ daho” ahọlu agewaji tọn “gọfla,” kavi “gbà,”b podọ mẹsusu ‘kú’ na mẹgbeyinyan akọ Allemagne tọn lẹ tọn he sọn agewaji wutu. Awhànfuntọ Allemagne tọn lẹ zẹwhẹ̀ biọ dogbo Lomu tọn mẹ to owhe kanweko ẹnẹtọ W.M. Mẹgbeyinyan debọdo-dego tọn lẹ zindonukọn. To owhe 476 W.M., nukọntọ Allemagne tọn lọ Odoacre dè ahọluigbagán he dugán gbọngodo to Lomu lọ sẹ̀. To bẹjẹeji owhe kanweko ṣidopotọ whenu, Ahọluigba Lomu tọn he tin to whèyihọ ko yin gbigbà, bọ ahọlu Allemagne tọn lẹ dugán to Grande-Bretagne, Gaule, Italie, Agewaji Aflika tọn, po Espagne po. Adà whèzẹtẹn-waji ahọluigba lọ tọn dẹn-to-aimẹ kakajẹ owhe kanweko 15tọ whenu.
AHỌLUIGBA DAHO DE YIN MIMÁ
21, 22. Diọdo tẹlẹ wẹ Constantin hẹnwa to owhe kanweko ẹnẹtọ W.M.?
21 Matin nudọnamẹ he mayin dandan lẹ nina dogbọn aijijẹ Ahọluigba Lomu tọn dali, ehe dlẹnkan na owhe kanweko susu lẹ, angẹli Jiwheyẹwhe tọn zindonukọn nado dọ dọdai yinukọn dogọ gando nuyiwa ayidego ahọlu agewaji tọn po ahọlu hùwaji tọn po go. Ṣigba, dogbapọn kleun nujijọ devo lẹ tọn to Ahọluigba Lomu tọn mẹ na gọalọna mí nado yọ́n ahọlu agbàwhlẹntọ awe lọ lẹ to ojlẹ godo tọn lẹ mẹ.
22 To owhe kanweko ẹnẹtọ whenu, Ahọluigbagán Lomu tọn Constantin na sinsẹ̀n Klistiani atẹṣitọ lẹ mẹyinyọnẹn Tohọluduta tọn. To owhe 325 W.M., e tlẹ ylọpli na hagbẹ ṣọṣi Nicée tọn lẹ, to Asia Pẹvi, bọ ewọ lọsu deanana opli lọ. Enẹgodo, Constantin sẹtẹnna nọtẹn gigonọ etọn sọn Lomu yì Byzance, kavi Constantinople, bo hẹn tòdaho enẹ zun tatọ-tònọ yọyọ etọn. Ahọluigba Lomu tọn zindonukọn to gandudu ahọluigbagán dopo gee tọn glọ kakajẹ Okú Ahọluigbagán Théodose I tọn whenu to 17 janvier 395 W.M.
23. (a) Ahọluigba Lomu tọn mimá tẹwẹ wá aimẹ to okú Théodose tọn godo? (b) Whetẹnu wẹ Ahọluigba Whèzẹtẹn-waji tọn wá vivọnu? (c) Mẹnu wẹ dugán to Egipti to owhe 1517?
23 To okú Théodose tọn godo, Ahọluigba Lomu tọn yin mimá to visunnu etọn lẹ ṣẹnṣẹn. Honorius mọ adà whèyihọ-waji tọn yí, bọ Arcadius yí whèzẹtẹn-waji tọn, bọ Constantinople yin tatọ-tònọ etọn. Bretagne, Gaule, Italie, Espagne, po Agewaji Aflika tọn po tin to ayimatẹn adà whèyihọ-waji tọn lẹ mẹ. Makedonia, Thrace, Asia Pẹvi, Silia, po Egipti po tin to ayimatẹn adà whèzẹtẹn-waji tọn lẹ mẹ. To 642 W.M., tatọ-tònọ Egipti tọn, Alexandrie, jẹ alọ Sarrasin lẹ tọn mẹ (Alabinu lẹ), bọ Egipti lẹzun ayimatẹn nukọntọ Malẹnu lẹ tọn tọn. To janvier 1449, Constantin XI lẹzun ahọluigbagán whèzẹtẹn tọn godo tọn. Ottoman Turc to Sultan Mehmet II glọ gbawhàn Constantinople tọn to 29 mai 1453, bo hẹn Ahọluigba Whèzẹtẹn-waji Lomu tọn wá vivọnu. To 1517 Egipti lẹzun ayimatẹn Turc tọn. Nalete, to nukọnmẹ, aigba ahọlu hùwaji hohowhenu tọn ehe na wá anademẹ ahọluigba devo tọn glọ sọn adà whèyihọ-waji tọn mẹ.
24, 25. (a) Sọgbe hẹ whenuho-kàntọ delẹ, etẹwẹ dohiagona bẹjẹeji Ahọluigba Wiwé Lomu tọn? (b) Etẹwẹ jọ do tẹnmẹ-yinkọ lọ “ahọluigbagán” heyin Ahọluigba Wiwé Lomu tọn go to godo mẹ?
24 To adà whèyihọ-waji Ahọluigba Lomu tọn mẹ wẹ yẹwhenọ Katoliki Lomu tọn tọ́n sọn, titengbe Papa Léon I, mẹhe yin yẹyidogona na aṣẹpipa papa tọn lilá to owhe kanweko atọ́ntọ W.M. To nukọnmẹ, papa lọ basi dide na ede nado ṣinyọ́n jẹgbakún na ahọluigbagán adà whèyihọ-waji tọn. Ehe jọ to Lomu to azán Noẹli tọn gbè heyin 800 W.M., whenuena Papa Léon III ṣinyọ́n jẹgbakún na Ahọlu Francs tọn Charles (Charlemagne) yèdọ ahọluigbagán Ahọluigba yọyọ Whèyihọ-waji Lomu tọn. Jẹgbakún ṣinyọnnamẹ ehe hẹn ahọluigbagán tintindo Lomu tọn gọwa ogbẹ̀, bo dohiagona bẹjẹeji Ahọluigba Wiwé Lomu tọn, dile whenuho-kàntọ delẹ dọ do. Sọn whenẹnu sọyi Ahọluigba Whèzẹtẹn-waji tọn tin bọ Ahọluigba Wiwe Lomu tọn tin to whèyihọ, bọ yemẹpo to alọsọakọ́n nado yin Klistiani.
25 To nukọnmẹ, mẹjẹmẹtẹnmẹ Charlemagne tọn lẹ sọawuhia nado yin gandutọ nuvọ́nọ lẹ. Ogán-zinpo ahọluigbagán tọn lọ tlẹ jẹvọ́ na ojlẹ de. To ojlẹ dopolọ mẹ, Ahọlu Allemagne tọn lọ Otto 1 ko duklunọ do suhugan adà agewaji po ṣẹnṣẹn Italie tọn po ji. E lá ede nado yin ahọlu Italie tọn. To 2 février 962 W.M., Papa Jean XII ṣinyọ́n jẹgbakún na Otto I taidi ahọluigbagán Ahọluigba Wiwé Lomu tọn. Tatọ-tònọ etọn tin to Allemagne, podọ ahọluigbagán lọ lẹ yin Allemagne-nu lẹ, dile suhugan mẹjidugando yetọn lẹ yin do. To owhe kanweko donu atọ́n lẹ godo owhé Autriche-nu lẹ tọn heyin Habsbourg mọ tẹnmẹ-yinkọ “ahọluigbagán” tọn yí bo hẹn e go na suhugan pipòtọ owhe Ahọluigbagán Wiwé Lomu tọn lẹ whenu.
AHỌLU AWE LỌ LẸ YIN DIDOHIA HEZEHEZE WHLADOPO DOGỌ
26. (a) Etẹwẹ sọgan yin didọ dogbọn vivọnu Ahọluigba Wiwé Lomu tọn dali? (b) Mẹnu wẹ tọ́nta taidi ahọlu agewaji tọn?
26 Napoléon I ze nuyiwa mẹhuhu tọn de donukọnna Ahọluigba Wiwé Lomu tọn to whenuena e gbẹ́ nado yọ́n tintin to finẹ etọn to awhàngbigba etọn lẹ whenu to Allemagne to owhe 1805 gblamẹ. Na e ma penugo nado hẹn jẹgbakun lọ go, Ahọluigbagán François II kanwe nado jo otẹn gigonọ Lomu tọn do to 6 août 1806, bo lẹkọyi gandudu otò etọn tọn mẹ taidi ahọluigbagán Autriche tọn. To owhe 1 006 lẹ godo, Ahọluigba Wiwé Lomu tọn—heyin didoai gbọn Léon III, heyin papa Katoliki Lomu tọn, po Charlemagne, heyin ahọlu Francs tọn po dali—wá vivọnu. To 1870, Lomu lẹzun tatọ-tònọ ahọluduta Italie tọn, bo tin to edekannu sọn Vatican lọ si. To owhe he bọdego mẹ, Ahọluigba Allemagne tọn bẹjẹeji po Guillaume I po he yinkọ lọ sesali, kavi kaiser yin didona. Gbọnmọ dali ahọlu agewaji egbezangbe tọn—yèdọ Allemagne—yin tọ́ntlọngbọ́n to whẹho aihọn tọn mẹ.
27. (a) Nawẹ Egipti lẹzun hihọ́-basinamẹtọ Grande-Bretagne tọn gbọn? (b) Mẹnu wẹ jẹ otẹn ahọlu hùwaji tọn tọn mẹ?
27 Ṣigba etẹwẹ yin ohia mẹyinyọnẹn ahọlu hùwaji egbezangbe tọn tọn? Whenuho dohia dọ Grande-Bretagne yí otẹn gigonọ lọ to owhe kanweko 17tọ whenu. To jijlo nado dọn bẹwlu wá aliho ajọwiwa Grande-Bretagne tọn mẹ, Napoléon I gbawhàn Egipti tọn to 1798. Awhànfunfun bẹjẹeji, bọ awhànpa Ottoman Grande-Bretagne tọn hẹn Flanse po huhlọn po nado lẹkọ sọn Egipti, bo yin yinyọnẹn taidi ahọlu hùwaji tọn to bẹjẹeji awhàn lọ tọn. To owhe kanweko he bọdego lẹ whenu, nuyiwadomẹji Grande-Bretagne tọn to Egipti jideji. To 1882 godo, Egipti ganjẹ Grande-Bretagne go pete. To whenuena Wẹkẹ-whàn I gbajẹgbonu to 1914, Egipti tin to Turc glọ bo yin gandudeji gbọn khédive, kavi ahọlu tẹnmẹpọntọ de dali. Ṣigba, to whenuena Turc kọngbedopọ hẹ Allemagne to awhàn enẹ mẹ godo, Grande-Bretagne dè khédive sọn ofìn ji bo lá Egipti taidi hihọ́-basinamẹtọ Grande-Bretagne tọn. To awuwiwlena haṣinṣan pẹkipẹki vudevude, Grande-Bretagne po États-Unis d’Amérique po lẹzun Huhlọn Aihọn tọn heyin Anglo-Amérique. To pọmẹ, yé wá jẹ otẹn ahọlu hùwaji tọn mẹ.
[Nudọnamẹ Odò Tọn]
a To whenuena e yindọ tẹnmẹ-yinkọ lẹ wẹ hogbe lọ lẹ “ahọlu agewaji tọn” po “ahọlu hùwaji tọn” po yin, yé sọgan dlẹnalọdo gandudu depope, he tindo ahọlu de, ahọsi de, kavi pipli akọta lẹ tọn de.
b Pọ́n nudọnamẹ odò tọn do Daniẹli 11:26 ji to Les Saintes Écritures Traduction du monde nouveau—avec notes et références, he yin zinzinjẹgbonu gbọn Watchtower Bible and Tract Society of New York, Inc. dali.
ETẸ GO WẸ HIẸ DOAYI?
• Ahọluigbagán Lomu tọn tẹwẹ fọ́nṣite jẹnukọn taidi ahọlu agewaji tọn, podọ whetẹnu wẹ e do “asúfántọ de” hlan gbonu?
• Mẹnu wẹ jẹ otẹn ahọlu agewaji tọn mẹ to Augusti godo, podọ nawẹ ‘Nukọntọ alẹnu lọ tọn yin gbigbà’ gbọn?
• Etẹwẹ yin kọdetọn awhànfunfun lọ tọn to Aurélien taidi ahọlu agewaji tọn po Zénobie taidi ahọlu hùwaji tọn po ṣẹnṣẹn?
• Etẹwẹ jọ do Ahọluigba Lomu tọn go, podọ huhlọn tẹlẹ wẹ jẹ otẹn ahọlu awe lọ lẹ tọn mẹ to vivọnu owhe kanweko 19tọ tọn?
[Apotin/Yẹdide to weda 248-251]
DOPO YIN GBÉGBÒNA, AWETỌ YIN VIVLẸ
DOPO diọ otò heyin tintlẹ́n gbọn avùn dali de zun ahọluigba aihọn tọn. Awetọ hẹn adọkun etọn sudeji whla-ko to owhe 23 mẹ. Dopo yin gbégbòna whenuena e kú, ṣigba awetọ yin vivlẹ. Ahọluigbagán Lomu tọn awe ehelẹ dugán to ojlẹ gbẹninọ po lizọnyizọn Jesu tọn po whenu. Mẹnu wẹ yé? Podọ naegbọn dopo yin gbégbòna, bọ awetọ mayin mọ basina?
E “DO DODONU BLIKI LOMU TỌN AI BO DIỌ Ẹ ZUN ZANNU SISẸ́”
To owhe 44 J.W.M. whenuena Jules César yin hùhù, owhe 18 poun wẹ ovivi nọviyọnnu etọn tọn heyin Gaïus Octave tindo. Na yinyin visunnu he Jules César pọ́n e go whẹ́n bosọ yin whédutọ-gán etọn titi wutu, jọja Octave yì Lomu nado yì biọ ogú etọn. To finẹ e pannukọn agọjẹdomẹtọ sinsinyẹn de—yèdọ awhàngán-kànnọ César tọn, Marc Antoine, mẹhe donukun nado yin whédutọ titengbe lọ. Núbibla tonudidọ tọn po agbàwhinwhlẹn he bọdego po dẹn-to-aimẹ họ̀ owhe 13.
To awhàngbigba do pipli awhànfuntọ Ahọsi Cléopâtre Egipti tọn po mẹyiwanna etọn Marc Antoine po ji godo (to owhe 31 J.W.M.) kẹdẹ wẹ Octave tọ́nta taidi gandutọ Ahọluigba Lomu tọn he ma tindo agbàwhlẹnhẹmẹtọ de. To owhe he bọdego Antoine po Cléopâtre po hù yede, bọ Octave kọnawudopọ hẹ Egipti. Gbọnmọ dali pipòtọ Ahọluigba Grèce tọn he gbọngodo lọ yin didesẹ, bọ Lomu lẹzun huhlọn aihọn tọn.
To finflin dọ huhlọn aṣẹglanglan-panamẹ Jules César tọn wẹ dekọtọn do hùhù etọn mẹ, Octave yí mẹdehihọ́ zan ma nado basi nuṣiwa dopolọ. Ma nado wanuyindo do linlẹn Lomunu he kẹalọyi gandudu togán dopo tọn go, e hẹn ẹn sọawuhia taidi dọ gandudu togán dopo tọn de wẹ to gandu nkọtọn. E gbẹ́ tẹnmẹ-yinkọ lọ lẹ “ahọlu” po “aṣẹglanglan-panamẹtọ” po dai. Yinukọn dogọ, e dè linlẹn etọn tọ́n nado ze anadidena ayimatẹn lẹpo do alọ Wedegbẹ́ Tonudidọ Lomu tọn mẹ bo jlo nado dealọ sọn azọngban he e tindo lẹpo mẹ. Ayiha wintinwintin ehe wazọ́n. Wedegbẹ́ Tonudidọ tọn pinpẹn-nutọn-yọnẹntọ lọ dotuhomẹna Octave nado gbọṣi otẹn etọn lẹ mẹ bo zindonukọn nado to anadena delẹ to ayimatẹn lọ lẹ mẹ.
To yidogọ mẹ, to 16 janvier 27 J.W.M., Wedegbẹ́ Tonudidọ tọn lọ na Octave tẹnmẹ-yinkọ lọ heyin “Augusti,” he zẹẹmẹdo “Zedaga, Wiwe.” E ma yindọ Octave kẹalọyi tẹnmẹ-yinkọ lọ kẹdẹ wẹ gba ṣigba sọ vọ́ yinkọ do na osun de na ede bo whé azán dopo sọn février mẹ na août nido tindo azán susu taidi juillet, osun he ji yinkọ Jules César tọn sinaido. Gbọnmọ dali, Octave lẹzun ahọluigbagán tintan Lomu tọn bo wá yin yinyọnẹn to godo mẹ taidi Sesali Augusti kavi “August One.” To godo mẹ e sọ kẹalọyi tẹnmẹ-yinkọ lọ “pontifex maximus” (yẹwhenọ daho), podọ to owhe 2 J.W.M.—yèdọ owhe he mẹ Jesu yin jiji te—Wedegbẹ́ Tonudidọ tọn lọ na ẹn tẹnmẹ-yinkọ lọ Pater Patriae, “Otọ́ Otò Etọn Tọn.”
To owhe enẹ dopolọ mẹ, “aṣẹ sọn Sesali Augusti dè yì, dọ, yè ni wlan oyín mẹhe to aihọn mẹ lẹpo tọn do owe mẹ. . . . Gbẹtọ lẹpo sọ yì nado wlan oyín yede tọn do owe mẹ, omẹ dopodopo jẹ tòdaho ede lọsu tọn mẹ.” (Luku 2:1-3) Taidi kọdetọn gbedide ehe tọn, Jesu yin jiji to Bẹtlẹhẹm to hẹndi dọdai Biblu tọn mẹ.—Daniẹli 11:20; Mika 5:2.
Gandudu Augusti tọn yin hiadogona po nugbodidọ jẹ obá de mẹ po gọna tito akuẹzinzan tọn he sinai. Augusti sọ ze tito yọn-na-yizan wekanhlanmẹ yiyihlan tọn dai bo dèali po aná lẹ po. E vọ́ basi tito awhànpa lẹ tọn, wleawu bato awhàn tọn tẹgbẹ̀ tọn lẹ, bosọ ze pipli gigonọ hihọ́tọ lẹ tọn dai heyin yinyọnẹn taidi Hihọ́tọ Whẹdatọ lẹ tọn. (Filippinu lẹ 1:13) To gigo etọn glọ, wekantọ mọnkọtọn lẹ taidi Virgile po Horace po tindo kọdetọn dagbe bọ anawàtọ lẹ basi anazọ́n dagbedagbe lẹ he nọ yin yiylọ to egbehe dọ yẹdenanu he jẹaṣọ́ hugan lẹ. Augusti dotana họgbigbá he mayin tadona gbọn Jules César dali lẹ bo gọ̀ tẹmpli susu lẹ do otẹn yetọn mẹ. Pax Romana (“Jijọho Lomu Tọn”) he e zedai lọ dẹn-to-aimẹ hugan owhe 200 lẹ. To 19 août 14 W.M., to owhe 76 mẹvi mẹ, Augusti kú bo yin hinhẹnzun yẹwhe de to enẹgodo.
Augusti doawagun dọ emi ko “dó dodonu bliki Lomu tọn ai bo diọ ẹ zun zannu sisẹ́.” To ma jlo dọ Lomu ni sọ gọ̀ biọ ojlẹ he gọna avunhiho heyin gandudu togán dopo tọn dai tọn etọn mẹ, e jlo nado wleawuna ahọluigbagán he na bọdego. Ṣigba mẹhe mẹ e sọgan dè mẹjẹmẹtẹnmẹ sọn lẹ ma sù gba. Tavẹ-ylọvi etọn, ovivi etọn awe lẹ, yọ́nwhẹn etọn, po visunnu asi etọn tọn dopo po ko kú, bọ visunnu asi etọn tọn Tibeliu kẹdẹ wẹ pò nado jẹ otẹn etọn mẹ.
“Gbẹtọ Ovlẹnọ” Lọ
Whè sọn osun dopo mẹ to okú Augusti tọn godo, Wedegbẹ́ Tonudidọ Lomu tọn dè Tibeliu owhe 54-mẹvi taidi ahọluigbagán. Tibeliu nọgbẹ̀ bo dugán kakajẹ mars 37 W.M. Gbọnmọ dali, ewọ wẹ ahọluigbagán Lomu tọn to gblagbla ojlẹ lizọnyizọn gbangba Jesu tọn lẹ mẹ.
Taidi ahọluigbagán de, Tibeliu tindo jijọ dagbe po walọ ylankan lẹ po. To jijọ dagbe etọn lẹ mẹ wẹ awuwhiwhle nado zankuẹ do nutindo agbasa tọn lẹ ji. Taidi kọdetọn de, ahọluigba lọ tindo kọdetọn dagbe bọ e tindo akuẹ nado nọgodonamẹ to nugbajẹmẹji po ojlẹ ylankan lẹ po whenu. Na nuhe dù mẹpipa etọn, Tibeliu pọ́n ede taidi gbẹtọ tata de, bo gbẹ́ tẹnmẹ-yinkọ gbégbònamẹ tọn susu lẹ dai, podọ na paa tọn e nọ na sinsẹ̀n-bibasi ahọluigbagán tọn hlan Augusti kakati nido yin hlan ewọ lọsu. Ewọ ma yí yinkọ ede tọn do na yinkọ osun sunzanhiawe de tọn dile Augusti po Jules César po basi na yedelẹ do gba, mọjanwẹ e ma na dotẹnmẹ mẹdevo lẹ nado gbògbéna ẹn to aliho enẹ mẹ gba.
Ṣigba, walọ ylankan Tibeliu tọn lẹ hugan jijọ dagbe etọn lẹ. Nuvẹdomẹtọ po yẹnuwatọ taun po wẹ e yin to nuyiwa etọn mẹ hẹ mẹdevo lẹ, podọ gandudu etọn gọna gbedide mẹhùhù tọn lẹ—bọ suhugan họntọn dai tọn etọn lẹ yin hihia gọna mẹhe yin hùhù lẹ. E dlẹnkanna osẹ́n lèse-majesté (awugblena togán tọn) nado bẹ, danú didọ poun sọta ewọ lọsu titi go hẹn, to yidogọmẹ na nuyiwa agọjẹdomẹ tọn lẹ. Vlavo to huhlọn osẹ́n ehe tọn mẹ, Ju lẹ gbidikọna Togán Lomu tọn Pọntiu Pilati nado dike yè ni hù Jesu.—Johanu 19:12-16.
Tibeliu hẹn ayiha Hihọ́tọ Whẹdatọ lẹ tọn gbọṣi agblò Lomu tọn mẹ gbọn ohọ gángán awhànfuntọ lẹ tọn gbigbá do agewaji adó tòdaho lọ tọn lẹ mẹ dali. Tintin to finẹ Hihọ́tọ lọ lẹ tọn dobuna Wedegbẹ́ Tonudidọ Lomu tọn, ehe yin budonamẹnu de do huhlọn etọn ji, bo tin to nukle gando walọ gufinfọn depope tọn go to adà gbẹtọ lẹ tọn mẹ. Tibeliu sọ na tuli whẹsadokọnamẹ, bọ nukunbianamẹ dohiagona adà he gbọngodona gandudu etọn.
To okú etọn whenu, Tibeliu yin pinpọndohlan nado yin kọgbidinamẹtọ. To whenuena e kú, Lomunu lẹ jaya bọ Wedegbẹ́ Tonudidọ tọn lọ gbẹ́ nado hẹn ẹn zun yẹwhe de. Na whẹwhinwhẹ́n ehe po devo lẹ po wutu, mí mọ dọdai lọ he dọ dọ “gbẹtọ ovlẹnọ de” na fọnṣite taidi “ahọlu agewaji tọn” mọ hẹndi yí to Tibeliu mẹ.—Daniẹli 11:15, 21.
ETẸ GO WẸ HIẸ DOAYI?
• Nawẹ Octave lẹzun ahọluigbagán tintan Lomu tọn gbọn?
• Etẹwẹ sọgan yin didọ dogbọn wadotana gandudu Augusti tọn lẹ dali?
• Etẹwẹ yin jijọ dagbe po walọ ylankan Tibeliu tọn lẹ po?
• Nawẹ dọdai lọ gando “gbẹtọ ovlẹnọ de” go mọ hẹndi yí to Tibeliu mẹ gbọn?
[Yẹdide]
Tibeliu
[Apotin/Yẹdide to weda 252-255]
ZÉNOBIE—AHỌSI AWHÀNGBATỌ PALMYRE TỌN
“AGBASA etọn diyuu. . . . Adú etọn lẹ wé taun, podọ nukun yuu daho etọn lẹ to sisẹ́ mlanmlan, bosọ yin hinhẹn bọawu gbọn awusọhia he dọnmẹdogo hugan dali. Ogbè etọn sinyẹn bo yọ́n sè. Nupinplọn dagbe etọn hẹn ẹn nado tindo nukunnumọjẹnumẹ sunnu tọn nkọtọn. E mayin kosi na Latin-gbè gba, ṣigba sọ didẹ́ to Glẹki-gbè, Syriaque-gbè, po Egipti-gbè lẹ po mẹ.” Enẹlẹ yin pipà he Edward Gibbon na Zénobie—ahọsi awhàngbatọ tòdaho Palmyre tọn to Silia.
Asu Zénobie tọn wẹ gbẹtọ asuka Palmyrene tọn lọ yèdọ Odénath, mẹhe mọ nunina otẹn afọzedaitọ Lomu tọn yí to 258 W.M. na e ko yangbé Pẹlsia tọn po kọdetọn dagbe po do ota Ahọluigba Lomu tọn mẹ. To owhe awe godo, Odénath mọ tẹnmẹ-yinkọ lọ corrector totius Orientis (togán Whèzẹtẹn lẹpo tọn) yí sọn Ahọluigbagán Lomu tọn Gallien dè. Ehe yin nina ẹn na awhàngbigba etọn do Ahọlu Shāpūr I Pẹlsia tọn ji wutu. Odénath na tẹnmẹ-yinkọ lọ “ahọlu ahọlu lẹ tọn” ede to godo mẹ. Kọdetọn dagbe Odénath tọn ehelẹ na taun tọn sọgan yin na adọgbigbo po zìnzìn Zénobie tọn po wutu.
ZÉNOBIE VÁNKÀN NADO DÓ AHỌLUIGBA DE AI
To owhe 267 W.M., to agayiyi pete yanwle etọn tọn kọ̀n, Odénath po whédutọ etọn po yin hùhù. Zénobie yí otẹn asu etọn tọn, to whenuena e yindọ visunnu etọn gbẹ́ pò to ovú taun nado wà mọ. Na e diwhẹ̀n, tindo ojlo egblemaku tọn, penugo taidi anadenanutọ, he ko jẹakọ hẹ awhànfunfun hẹ asu etọn, gọna dẹ́didi to ogbè susu dido mẹ wutu, e penugo nado mọ sisi po godonọnamẹ mẹjidugando etọn lẹ tọn po yí. Zénobie yiwanna nupinplọn bosọ yí nuyọnẹntọ lẹ lẹdo ede pé. Dopo to ayinamẹtọ etọn lẹ mẹ wẹ Cassius Longinus heyin tamẹnuplọnmẹtọ po hodidọ plọnmẹtọ po—yin pinpọndohlan nado “yin agbànhọ oyọnẹn tọn.” To owe lọ Palmyra and Its Empire—Zenobia’s Revolt Against Rome mẹ, wekantọ Richard Stoneman doayi e go dọmọ: “To owhe atọ́n okú Odénath tọn lẹ godo . . . , Zénobie ko ze ede do ayihamẹ na omẹ etọn lẹ taidi aṣẹpatọ Whèzẹtẹn tọn.”
To dopo to adà fidugando Zénobie tọn mẹ wẹ Pẹlsia te, ehe ewọ po asu etọn po ko hẹn zun madogánnọ, podọ to adà awetọ ji gbakija Lomu tọn. Gando ninọmẹ Ahọluigba Lomu tọn go to ojlẹ enẹ mẹ, whenuho-kàntọ J. M. Roberts dọmọ: “Owhe kanweko atọ̀ntọ yin . . . ojlẹ ylankan de na Lomu to dogbo whèzẹtẹn po whèyihọ tọn lẹ po ji, to whenuena e yindọ ojlẹ yọyọ tòwhan tọn de po nudindọn debọdo-dego lẹ po ko bẹjẹeji to whégbè. Ahọluigbagán 22 (gbọnvona yẹdoklọmẹtọ lẹ) dugán to aliho debọdo-dego tọn mẹ.” To alọdevo mẹ, aṣẹpatọ Silia tọn lọ yin ahọluigbagán he doadọ̀do ganji de to agblò etọn mẹ. Stoneman doayi e go dọmọ: “To hinhẹn ahọluigba awe lọ lẹ do jlẹkaji mẹ [Pẹlsia po Lomu po], ewọ sọgan yin whinwhàn nado dó atọ̀ntọ de ai he na paṣẹ do awe lẹpo ji.”
Dotẹnmẹ hundote de na Zénobie nado hẹn huhlọn gandudu etọn tọn gblodeji wá to owhe 269 W.M. to whenuena yẹdoklọmẹtọ de he to núdọ̀n dó gandudu Lomu tọn ji sọawuhia to Egipti. Awhànpa Zénobie tọn dè awhànfọ po awuyiya po biọ Egipti, gbidi atẹṣitọ lọ lẹ, bo yí otò lọ. To lilá ede taidi ahọsi Egipti tọn mẹ, e dè gànkuẹ de tọ́n to oyín ede tọn mẹ. Todin ahọluduta etọn dlẹnkan sọn otọ̀ Nile tọn kọ̀n kakajẹ otọ̀ Euflate tọn kọ̀n. To ojlẹ ehe mẹ to gbẹzan etọn mẹ wẹ Zénobie jẹ otẹn “ahọlu hùwaji tọn” tọn mẹ.—Daniẹli 11:25, 26.
TATỌ-TÒNỌ ZÉNOBIE TỌN
Zénobie hẹn tatọ-tònọ etọn, Palmyre, lodo bosọ yọnwhanpẹ, jẹ obá mọnkọtọn de mẹ bọ e tin to obá dopolọ mẹ hẹ todaho aihọn Lomu tọn lẹ. Mẹhe tin to e mẹ lẹ yin sọha yí na nado hugan gbẹtọ 150 000. Tòhọ whanpẹnọ lẹ, tẹmpli lẹ, jipa lẹ, odòtin lẹ, po nudoai whenuho tọn lẹ po gọ́ Palmyre, yèdọ todaho de he yin didọ nado yin lilẹdo pé gbọn adó he yì kilomẹtlu 21 lẹ dali. Dòtin lẹ wleawuna họdòtin tito Kọlintinu lẹ tọn he yiaga hugan mẹtlu 15 lẹ—yèdọ 1 500 yetọn—heyin titodo-hukanji gbọ̀n tòhomẹ-liho tangan lẹ ji. Yẹdide lẹ po boṣiọ omẹ asuka whenuho tọn lẹ po gọna nunamẹtọ adọkunnọ lẹ tọn gọ́ todaho lọ mẹ. To owhe 271 W.M. mẹ, Zénobie ze yẹdide edetiti tọn po asu etọn he ko kú tọn po dote.
Tẹmpli Owhè tọn yin dopo to ohọ̀ he yọnwhanpẹ hugan to Palmyre lẹ mẹ podọ matin ayihaawe dù to nuyiwa sinsẹ̀n tọn ji to todaho lọ mẹ. Zénobie lọsu sọgan ko basi-sinsẹ̀n hlan numẹsẹ̀n de heyin kinkọndopọ hẹ yẹwhe owhè tọn. Ṣigba, Silia owhe kanweko atọ̀ntọ tọn, yin aigba sinsẹ̀n susu tọn. Mẹhe ylọ yede dọ Klistiani lẹ, Juvi lẹ, gọna mẹhe nọ basi sinsẹ̀n hlan owhè po osun po lẹ tin to fidugando Zénobie tọn lẹ mẹ. Etẹwẹ yin walọyizan etọn hlan wunmẹ voovo sinsẹ̀n-bibasi tọn ehelẹ he tin to gandudu etọn mẹ lẹ? Wekantọ Stoneman doayi e go dọmọ: “Togán nuyọnẹntọ de ma na gbẹkọ aṣa depope he taidi nuhe sọgbe na omẹ etọn lẹ go gba. . . . Yẹwhe lẹ, wẹ yin . . . linlẹn, nado ko hòpli do adà Palmyre tọn mẹ.” E họnwun dọ, Zénobie kẹalọyi sinsẹ̀n bibasi lẹ.
Po gbẹtọ-yinyin mẹdọndogo tọn etọn po, Zénobie dọn ayidonugo mẹsusu tọn. Azọngban etọn to teninọ na ogbẹ́ tonudidọ tọn blebu de heyin didọdai to dọdai Daniẹli tọn mẹ sọ yin titengbe taun. Ṣigba, gandudu etọn ma dẹn-to-aimẹ hugan owhe atọ́n gba. Ahọluigbagán Lomu tọn lọ Aurélien gbawhàn Zénobie tọn to owhe 272 W.M. podọ to enẹgodo và Palmyre sudo mlẹnmlẹn. Zénobie yin lẹblanu dohia. Eyin didọ dọ e wlealọ hẹ dopo to wedegbẹ́ tonudidọ Lomunu lẹ tọn mẹ podọ vlavo yí pipòtọ gbẹzan etọn tọn zan to gbọjẹ whenu gaa tọn mẹ.
ETẸ GO WẸ HIẸ DOAYI?
• Nawẹ gbẹtọ-yinyin Zénobie tọn yin zẹẹmẹ-basina gbọn?
• Etẹwẹ yin delẹ to nuyiwa ayidego Zénobie tọn lẹ mẹ?
• Etẹwẹ yin walọyizan Zénobie tọn hlan sinsẹ̀n?
[Yẹdide]
Ahọsi Zénobie to hodọ na awhànfuntọ etọn lẹ
[Apotin/Yẹdide lẹ to weda 246]
AHỌLU HE TIN TO DANIẸLI 11:20-26 MẸ LẸ
Ahọlu Ahọlu
Agewaji Tọn Hùwaji Tọn
Daniẹli 11:20 Augusti
Daniẹli 11:21-24 Tibeliu
Daniẹli 11:25, 26 Aurélien Ahọsi Zénobie
Dọdai gbakija Ahọluigba Grande-Bretagne,
Ahọluigba Lomu Allemagne tọn yin bibọdego gbọn
tọn dekọtọn do Huhlọn Aihọn tọn
zedai heyin Anglo-Amé-
rique tọn dali
[Yẹdide]
Tibeliu
[Yẹdide]
Aurélien
[Yẹdide]
Boṣiọ Charlemagne tọn
[Yẹdide]
Augusti
[Yẹdide]
Bato awhàn tọn heyin owhe kanweko 17tọ Grande-Bretagne tọn
[Yẹdide to weda blebu ji to weda 230]
[Yẹdide to weda 233]
Augusti
[Yẹdide to weda 234]
Tibeliu
[Yẹdide to weda 235]
Na gbedide Augusti tọn wutu, Josẹfu po Malia po zingbejizọnlin yì Bẹtlẹhẹm
[Yẹdide to weda 237]
Dile e yin didọdai do, Jesu yin ‘gbigbà’ to okú mẹ
[Yẹdide to weda 245]
1. Charlemagne 2. Napoléon I 3. Guillaume I 4. Awhànfuntọ Allemagne tọn lẹ, Wẹkẹ-whàn I