Be Hiẹ Na Payi Avase Jiwheyẹwhe Tọn Go Ya?
GBẸTỌ lẹ nọ saba gbẹkọ avase he nọ whlẹn ogbẹ̀ gán go. Susu tomẹnu Pompéi tọn lẹ de nado gbẹkọ awhádido zigidinọ Osó Vésuve tọn go. To ninọmẹ dopolọ mẹ, gbẹtọ susu to egbehe to gbigbẹkọ avase nugbajẹmẹji globu tọn he ja lọ go. Ṣigba hlan mẹhe jlo nado pannukọn nugbo lọ lẹ, avase lọ yin onu nujọnu tọn dile tita abi tọn po miyọn he tọ́njẹgbonu sọn Osó Vésuve tọn mẹ po to ojlẹ lọ mẹ to owhe kanweko tintan whenu. Wẹkẹ whàn awe lẹ, gufinfọ́n osò yizan tọn pẹvipẹvi kanweko lẹ, huvẹ, aigba sisọsisọ, azọ̀n ylankan, osẹ́nhẹngba debọdo-dego po danuwiwa po, gọna nujijla lẹdo aihọn pe yẹwhehodidọ tọn popolẹpo to pọmẹ bẹ avase jiawu de hẹn dọ ogbẹ́ gbẹtọvi lẹ tọn to dindọnsẹpọ nugbajẹmẹji sinsinyẹn de.
Biblu dọ dọdai titengbe ehe dọmọ: “Na whenẹnu wẹ nukunbibia daho na tin, ehe hunkọ ma ko tin sọn whẹwhẹwhenu aihọn tọn kaka jẹ dinvie, lala, mọtọn hunkọ ma to na tin gbède.” (Matiu 24:21) Dile whẹho lọ yindo to nugbajẹmẹji lọ mẹ to Pompéi, mẹhe na họngan lẹ na tin—yedọ “gbẹtọ susugege, he mẹdepope ma sọgan hia, sọn akọta lẹpo mẹ, sọn ohẹnnu lẹpo mẹ, sọn gbẹtọ lẹpo mẹ, podọ sọn ogbè lẹpo mẹ,” na lùntọ́n, enẹ wẹ yindọ, “tọ́n sọn nukunbibia daho mẹ.”—Osọhia 7:9, 14.
Kanbiọ lọ wẹ yindọ, whetẹnu wẹ vasudo ehe na wá? Whẹwhinwhẹn mẹwhinwhàn tọn tin nado yise dọ nukunbibia lọ tin to yakẹ. E họnwun dọ na tintindo ojlẹ lọ to ahunmẹ, devi Jesu tọn lẹ kanse dọmọ: “Etẹwẹ na yin ohia wiwá towe tọn, po opòdo aihọn tọn po tọn?” (Matiu 24:3) Doayi gblọndo he Jesu Klisti na go.
Awhàn—Ada Titengbe Ohia Bẹdopọ lọ Tọn
Jesu ma dọ dọdai nujijọ vonọtaun dopo poun tọn gba. Kakatimọ, e dọho dogbọn nujijọ voovo debọdo-dego lẹ dali, zize yé dopọ, na bẹ avase sọn olọn mẹ wá de hẹn—yedọ bẹdopọ ohia de tọn dogbọn opodo whenu-nu ehe tọn dali. Nujijọ tintan he yè dọ dọdai etọn yin zẹẹmẹ basina to Matiu 24:7 mẹ dọmọ: “Na akọta na fọ́n do akọta ji, ahọludu do ahọludu ji.” To dọdai dopolọ mẹ to Osọhia 6:4 mẹ, Biblu dọ dọdai dọ ‘jijọho na yin didesẹ sọn aigba ji.’ Ehe zẹẹmẹdo awhàn to oba he ma ko jọ pọn gbede mẹ.
Whenuho dọ na mí dọ dọdai ehe dogbọn awhàn globu tọn dali ko mọ hẹndi etọn yí sọn owhe oflin tọn lọ 1914 whenu. Owe lọ Adventures américaines (Glẹnsigbe) dọ gando owhe lẹ jẹnukọnna 1914 go dọmọ: “Susu Amelikanu lẹ tọn ko biọ owhe kanweko yọyọ todido gigọ tọn lọ mẹ. Ehelẹ wẹ yin ‘owhe dagbe lẹ’ podọ yé dẹn to aimẹ biọ owhe ao awetọ owhe kanweko lọ tọn mẹ. ... Enẹgodo, to 28 juillet 1914, ninọmẹ ehe yin whinwhàn gbọn hogbe dopo dali: awhàn.” Gbọnmọ dali wẹ Wẹkẹ Whan I bẹjẹeji, ehe dlẹnkan sọn 1914 jẹ 1918 podọ he yin yiylọ gbọn mẹdelẹ dali taidi “awhàn lọ he nọ hẹn awhan lẹpo wá opòdo.” Otò koatọ́nnukunatọ̀n wẹ tindo mahẹ to e mẹ tọlọlọ. Podọ eyin hiẹ yí aigba he yinuwa taidi godonọnamẹtọ yetọn lẹ dogọ, akọta awhànfuntọ lọ lẹ bẹ nudi 90 to kanweko ji sọha gbẹtọ aihọn lọ tọn lẹ to ojlẹ enẹ mẹ hẹn.
Wẹkẹ Whan I lọsu mọ yizan nuyiwa avunhonu mẹhùhù tọn yọyọ he zẹjlẹgo lẹ, taidi zomọ osò tọn, gaz adinọ lẹ, osò miyọnnọ, mọto awhan tọn lẹ, agahun lẹ, po zomọ tọglọ tọn lẹ po. Nudi awhanfuntọ livi donu ao wẹ yin hùhù—yedọ he hugan awhànfuntọ awhàn daho he yin fùnfùn lẹpo tọn to owhe 100 he jẹnukọn lẹ whenu! Nudi awhanfuntọ livi 21 wẹ yè gbleawuna. Na nugbo tọn, awhàn globu tọn de wẹ, he do ohiagona 1914 taidi bẹjẹeji “azán godo tọn” lẹ tọn. (2 Timoti 3:1) Nalete, awhàn yin kiki ada dopo poun to ohia Jesu tọn mẹ.
Ada Ohia lọ Tọn Devo Lẹ
Jesu yidogọ dọmọ: “Huvẹ po azọ̀n ylankan po, po aigba sisọsisọ po na tin to ofi susu. Onú helẹ pó wẹ dòdó nukunbibia tọn.” (Matiu 24:7, 8) Whẹpo Wẹkẹ Whàn I do wá vivọnu, azọ̀n ylankan he nọ yin grippe Espagnole gbayipe po awuyiya po lẹdo aihọn pe. To godomẹ, e hù gbẹtọ livi donu 20, hugan mẹhe ko kú to awhàn lọ whenu lẹ.
To awhàn lọ whenu podọ to godo etọn, livi susu mẹdevo lẹ tọn kú na huvẹ wutu. Aigba sisọsisọ sọ hù mẹsusu. To 1915 hugan gbẹtọ 30 000 wẹ kú to Italie; to 1920 nudi 200 000 wẹ kú to Chine; to 1923 nudi gbẹtọ 143 000 wẹ kú to Japon. Ṣogan, dile Jesu dohia do, ehe lẹpo yin dòdó nukunbibia tọn poun. Wezẹhomẹ de basi zẹẹmẹ “nukunbibia” tọn taidi “awufiẹsa sinsinyẹn whenu gli tọn.” Aihọn ehe ko to yìyì lẹdopé sọn awufiẹsa sinsinyẹn de mẹ jẹ devo mẹ po sinsinyẹn-yinyin he to agayì po awuyiya po pọn gbede sọn 1914 gbọ́n. Di dohia, to owhe 21 poun to Wẹkẹ Whàn I godo wẹ wẹkẹ whàn awetọ sọawuhia, ehe hù gbẹtọ livi donu 50 bo plan gbẹtọvi lẹ biọ ojlẹ awhànfunfun tọn mẹ.
To owhe agọe tọn lẹ mẹ onu susu ko yin didọ dogbọn ayimajai devo dali heyin: lẹdo vivasudo gbẹtọ tọn. Dile e tlẹ yindọ Jesu ma donù ehe go tọlọlọ to dọdai etọn mẹ, Osọhia 11:18 dohia dọ jẹnukọnna vasudo he ja lọ, gbẹtọvi lẹ na to “aihọn husudo.” Kunnudenu lọ dọ husudo ehe to jijọ sù talala. To zẹẹmẹ heyin kandai basina to owe L’état du monde en 1988 (Glẹnsigbe) mẹ, weyọnẹntọ gando aigba jijlado go Norman Myers na owẹ̀n obudonamẹ tọn ehe dọmọ: “Whẹndo gbẹtọvi lẹ tọn depope to hohowhenu ma ko pannukọn nukundido husudo mẹsusu tọn to gblagbla gbẹwhenu etọn tọn mẹ gba. Whẹndo depope to sọgodo mana pannukọn avunnukundiọsọmẹ dopolọ gba: eyin whẹndo dinwhenu tọn gboawupo nado yinuwa hẹ azọngban lọ, nuhẹngble lọ na ko yin bibasi podọ dotẹnmẹ depope ma na sọ tin bà.”
Lẹnnupọn do linlin lọ to zinjẹgbonu linlinwé Newsweek 17 février 1992 tọn mẹ do didepo jẹhọn dagbe (ozone) tọn to dovlo mẹ ji. Titobasinanu lẹdo jijlado akọjọpli tọn heyin azọnyọnẹntọ jẹhọn dagbe tọn Alexandra Allen yin mẹhe yè yihodọ sọn oho etọn mẹ taidi avase dọ jẹhọn ogbẹ̀namẹtọ lọ hinhẹnbú “todin yin obú de na sọgodo hlan ogbẹ̀ lẹpo to aigba ji.”—Pọ́n apotin lọ to weda ehe ji na whẹwhinwhẹn dogọ heyin husudo lẹdo aigba lọ tọn.
Otẹ̀n ma tin na hodọdopọ to gigọmẹ gando ada dọdai Jesu tọn lẹpo go gba. (Pọ́n todohukanji lọ to weda 5 ji nado pọ́n bladopọ kleun ada dọdai he pò lẹ tọn.) Nalete, ada dopo he ma sọgan yin nukun pẹvi yido pọ́n yin zẹẹmẹ basina to Matiu 24:14 mẹ he dọmọ: “Podọ yè nasọ dọ yẹwheho wẹndagbe ahọludu tọn he lẹ to aigba fininọ lẹpo mẹ na okunnu de hlan akọta lẹpo; whenẹnu wẹ opòdo na wá.” Ayihaawe depope matin gando mẹhe to azọ́n yẹwhehodidọ globu tọn ehe wà lẹ go gba. Kunnudetọ Jehovah tọn lẹ to aigba 229 lẹ ji yí hugan ganmẹ liva dopo zan to azọ́n ehe mẹ to owhe 1992 tọn kẹdẹ mẹ. Azọ́n yetọn gbọnmọ dali do bẹ́ dopo to kunnudenu yinukundomọ hugan lọ hẹn dọ mí to gbẹnọ to azán godo tọn lẹ mẹ.
Mì Yin Kiklọ Blo!
Nalete, mẹdelẹ sọgan dọnnu dọ, hodidọ ehe lẹpo gando “azán godo tọn lẹ” go yin aliho nado nọ pọnnukọnhlan na onu ylankan de poun. ‘Etẹwẹ dogbọn didesẹ sọn aimẹ ogbẹ́ Kọ̀nmunisti (communiste) tọn to agọe to Whezẹtẹn Europe tọn dali?’ wẹ yin nuhe yé kanse, ‘kavi vivẹnudido huhlọn daho lẹ tọn nado hẹn jijọho wá? Be ehe ma yin kunnudenu dọ onu lẹ to tepọn ya?’ Lala. Doayi e go dọ Jesu ma dọ dọ aihọn lọ pete na tlọ̀ biọ awhàn, aigba sisọsisọ, po huvẹ po mẹ zọnmii to azán godo tọn lẹ mẹ gba. Na wẹndagbe lọ nido sọgan yin lilá lẹdo aihọn pé, e whe gbau ojlẹ abọẹninọ jlẹkaji tọn delẹ na tin.
Flin ga dọ, Jesu yí azán godo tọn lẹ jlẹdo azán lọ lẹ jẹnukọnna Osingigọ Noa tọn go. To ojlẹ enẹ mẹ gbẹtọ lẹ hẹn alọnu yetọn ján to núdùdù, núnùnù, po alọwiwle po mẹ—yedọ nuyiwa paa gbẹmẹ tọn lẹ. (Matiu 24:37-39) Ehe na dohia dọ to whenuena ninọmẹ lẹ to azán godo tọn lẹ whenu na hẹn apọṣimẹ, onu lẹ ma na yìdo jẹ oba lọ mẹ fie yanwle gbẹmẹ tọn lẹ ma na yọnbasi te gba. Taidi to azán Noa tọn gbè, susugege gbẹtọvi lẹ tọn hẹn alọnu yetọn ján to nuyiwa egbesọ tọn lẹ mẹ bọ yé ma payi nujọnu-yinyin ojlẹ lọ tọn go gba.
Enẹwutu, e na yin owùnú nado gboawupo ma nado kiya na nuhe taidi nuyiwa he pọnte nuwiwa tonudidọ tọn lẹ wutu. (Yijlẹdo 1 Tẹsalonikanu lẹ 5:3 go.) Kunnudenu lọ dolido talala dọ dọdai Jesu tọn to hẹndi mọyi todin—yedọ avase de dọ vasudo tin to yakẹ!
Ojlẹ Gigonọ lọ to Vasudo Godo
Vasudo Pompéi tọn hẹn okú po nudabla po wá. Ṣigba, opòdo whenu-nu ehe tọn na jla aliho do na ogbẹ̀ mavọmavọ to paladisi whanpẹnọ aigba tọn de mẹ. (Osọhia 21:3, 4) Gandudu gbẹtọvi lẹ tọn he nọ hẹn kinklan wá ma na hù aigba súdo po awhàn po bà. Gbẹtọvi lẹ ma na sọ sisọ na obú awhànfunnu nuzanusẹvaun tọn lẹ ba gba. Azọ́nwhé he nọ tún osìn adínọ lẹ jẹgbonu do lẹdo lọ mẹ lẹ ma na tin ba.—Daniẹli 2:44.
To ojlẹ enẹ mẹ mẹhe tin to ogbẹ̀ lẹpo na yin owanyina dodo tọ́ lẹ po họntọn nugbo de po, heyin tonusetọ mlẹnmlẹn hlan gandudu Ahọluduta lọ tọn. (Psalm 37:10, 11) Dotowhé lẹ, owhé ṣiọnuwiwa tọn lẹ, po tẹpamẹ lẹ po na yin onu he ko juwayi. Gbẹdai, kinklan, ayimajai, po huhlọn ṣiṣizan jẹagọdo ovi lẹ go po lọsu ma na tin ba.—Isaia 25:8; 65:17.
Be hiẹ jlo na lùn azán godo tọn lẹ tọ́n nado mọ aihọn yọyọ gigonọ Jiwheyẹwhe tọn ya? To whelọnu lò “mì ni sọ nọ họ́ mìde ... na mì ma yọ́n whenuena ojlẹ lọ yín.” (Malku 13:33) Etomọṣo, nujijọ aihọn tọn lẹ hẹn ẹn họnwun dọ ojlẹ dide lọ tin to yakẹ—yedọ ko sẹpọ to aliho owù tọn mẹ na mẹsusu. Whenu depope matin nado hẹngu gba. Enẹwutu mì zé afọdide ogbẹ̀whlẹngan tọn, bo din mẹhe to ayipa ohia globu tọn heyin azán godo tọn go lẹ. Omẹ ehelẹ bọawu nado dohiagona, na yewlẹ kẹdẹ wẹ to tonusena gbedide Jesu tọn nado dọyẹwheho wẹndagbe Ahọluduta lọ tọn lẹdo aihọn pé. To pọmẹ po omẹ mọnkọtọn lẹ po, na hiẹ ni de afọdide nado kọ̀n dewe dopọ hẹ Ahọlu lọ, Jesu Klisti, gando mẹhe go eyin didọ do dọmọ: “Oyín etọn mẹ wẹ Kosi lẹ na do tódido te.”—Matiu 12:18, 21. (Pọ́n w-F 1/3/93, weda 4.)
[Apotin to weda 5]
Ada Konukunẹnẹ Ohia lọ Tọn Lẹ
1. Awhàn he ma ko yin fùnfùn pọ́n—Matiu 24:6, 7; Osọhia 6:4
2. Aigba sisọsisọ—Matiu 24:7; Malku 13:8
3. Nududu whedomẹ—Matiu 24:7; Malku 13:8
4. Azọ̀n ylankan—Luku 21:11; Osọhia 6:8
5. Jideji osẹnhẹngba tọn—Matiu 24:12
6. Husudo aigba tọn—Osọhia 11:18
7. Owanyi na miọn—Matiu 24:12
8. nupinpọ́n he dobú lẹ—Luku 21:11
9. Owanyi zẹjlẹgo na akuẹ—2 Timoti 3:2
10. Tólivivẹ do mẹjitọ lẹ go—2 Timoti 3:2
11. Owanyi na gbẹdudu hú Jiwheyẹwhe—2 Timoti 3:4
12. Owanyi na mẹdetiti zẹjlẹgo—2 Timoti 3:2
13. Nuhudo owanyi ohẹnnumẹ tọn—2 Timoti 3:3
14. Matin alọkẹyi nudepope gbẹtọ lẹ tọn—2 Timoti 3:3
15. Matin mawazẹjlẹgo tọn to okọ́ lẹpo mẹ—2 Timoti 3:3
16. Hinhẹnbu gbayipe owanyi dagbewa tọn—2 Timoti 3:3
17. Mẹsusu nọ yi yẹnuwiwa do sọalọakọ́n nado yin Klistiani—2 Timoti 3:5
18. núdùdù po núnùnù zẹjlẹgo po gbọn mẹdelẹ dali—Luku 21:34
19. Mẹvlẹtọ lẹ gbẹ́ ohia lọ dai—2 Pita 3:3, 4
20. Susu yẹwhegan lalo tọn lẹ wẹ tindo zohunhun—Matiu 24:5, 11; Malku 13:6
21. Yẹwhehodidọ wẹndagbe Ahọluduta heyin zize yonu etọn sinai Jiwheyẹwhe tọn—Matiu 24:14; Malku 13:10
22. Homẹkẹndido Klistiani nugbo lẹ—Matiu 24:9; Luku 21:12
23. Awhádido jijọho po gingan po he na hẹn azán godo tọn lẹ wá opodo—1 Tẹsalonikanu lẹ 5:3
24. Gbẹtọ lẹ ma payi owù lọ go gba—Matiu 24:39
[Apotin to weda 6]
Nuhahun Lẹdo Tọn lẹ—Ohia Ojlẹ lọ lẹ Tọn De
◻ Jẹhọn ogbẹ̀hẹndote (ozone) he nọ basi hihọnamẹ to awa he tindo gbẹtọ susu heyin agewayi madawe aigba tọn lẹ ji to lùnlùnpò whlaawe po awuyiya po hú lehe lẹnunnuyọnẹntọ lẹ lẹn do to owhe vude lẹ die wayì poun.
◻ E whè gbahu atin po kanlin wunmẹ voovo 140 po wẹ nọ yin vivasudo to egbesọegbesọ.
◻ Agayiyi jẹhọn lẹdo tọn heyin hinhẹndote yozo jẹhọn ylankan tọn todin yin 26 to kanweko ji do yiaga hugan ojlẹ he azọ́nwhé lẹ ma sù tọn, podọ yé zindonukọn nado to agayì.
◻ Nukunmẹ aigba tọn gblọ́ to 1990 hugan owhe depope tọn sọn whenue kandai go hinhẹn bẹjẹeji to odaa owhe kanweko 19tọ tọn whenu; ṣidopo to owhe ṣinawe he hunmiyọn hugan lẹ mẹ to kandai mẹ ko wá tintin mẹ sọn 1980 gbọ́n.
◻ Zungbo daho lẹ to lilẹzun danfafa to sọha he sọ hectare livi donu 17 delẹ mẹ to owhe dopodopo mẹ, yedọ awa he dibla sọ odaa kiklo Finlande tọn.
◻ Sọha gbẹtọ he tin to aigba ji lẹ tọn to agayi po jideji gbẹtọ livi donu 92 po to whemẹwhemẹ—he dibla sọ sọha mẹhe tin to Mexique lẹ devo yiyidogọ to whemẹwhemẹ; na lẹndopọ ehe tọn, livi donu 88 nọ yin yiyidogọ to otò he to nukunhùn jei lẹ mẹ.
◻ Gbẹtọ liva dopo daa delẹ ma tindo osìn he wé nado nù gba.
Sọgbe hẹ owe lọ L’état du monde en 1992 (Glẹnsigbe), gbọn Worldwatch Institute dali, weda 3, 4, W.W. Norton & Company, New York, Londres.
[Yẹdide to weda 7]
To vasudo godo wẹ aihọn yọyọ gigonọ Jiwheyẹwhe tọn na wá