WETA 2
“Mìwlẹ Na Yin Kunnudetọ Ṣie”
Lehe Jesu wleawuna apọsteli etọn lẹ nado yin tọ́ntlọ́ngbọ́n to azọ́n yẹwhehodidọ tọn lọ mẹ do
Sinai do Owalọ lẹ 1:1-26 ji
1-3. Aliho tẹ mẹ wẹ Jesu jo devi etọn lẹ do te, podọ kanbiọ tẹlẹ wẹ fọndote?
APỌSTELI lẹ ma jlo dọ Jesu ni jo emi do. Osẹ he wayi lọ lẹ ko hẹn awuvivi wá na yé taun! Fọnsọnku Jesu tọn ko hẹn awubla yetọn zun ayajẹ daho. Jesu ko sọawuhia hodotọ etọn lẹ pludopludo bo to nuplọn yé bosọ to tulina yé na azán 40 todin. Ṣigba, azán godo tọn he e na sọawuhia apọsteli lẹ die.
2 Dile yé tin to Osó Olivie tọn ji, apọsteli lẹ dotoaina nuhe Jesu dọna yé lẹpo po sọwhiwhe po. To whenue Jesu dotana hodidọ etọn—yèdọ hodidọ he yawu fó to nukun yetọn mẹ—e ze alọ etọn lẹ daga bo dona yé. Enẹgodo, e jẹ agayi ji! Apọsteli etọn lẹ to agahomẹ pọ́n dín in dile e to yìyì. To godo mẹ, aslọ de ṣinyọ́n ẹn bọ yé ma sọgan mọ ẹn ba. E ko yì, ṣigba yé gbẹ́ zín nukun yetọn lẹ do agahomẹ.—Luku 24:50; Owalọ 1:9, 10.
3 Nujijọ ehe na hẹn diọdo ayidego tọn de wá gbẹzan apọsteli Jesu tọn lẹ tọn mẹ. Todin he Jesu Klisti he yin Klunọ yetọn ko hẹji yì olọn mẹ, etẹwẹ yé na wà? Mí dona flindọ Klunọ yetọn ko wleawuna yé nado zindonukọn to azọ́n he ewọ lọsu bẹjẹeji lọ mẹ. Nawẹ e wleawuna yé na azọ́ndenamẹ titengbe ehe gbọn, podọ nawẹ yé yinuwa gbọn? Nawẹ ehe gando Klistiani lẹ go to egbehe gbọn? Weta tintan owe Owalọ lẹ tọn bẹ gblọndo tulinamẹ tọn lẹ hẹn na kanbiọ ehelẹ.
“Kunnudenu He Dutomẹji Susu” (Owalọ lẹ 1:1-5)
4. Nawẹ Luku bẹ kandai etọn he tin to owe Owalọ lẹ tọn mẹ jẹeji gbọn?
4 Luku bẹ kandai etọn jẹeji gbọn hodidọ na Teofil, yèdọ dawe dopolọ he e wlan owe Wẹndagbe tọn etọn hlan dali.a Luku bẹ wekinkan etọn jẹeji gbọn bladopọ nujijọ he yin kinkandai to vivọnu owe Wẹndagbe tọn etọn mẹ lẹ tọn bibasi dali, bo kàn ẹn to aliho he gbọnvo de mẹ, bosọ yí nudọnamẹ devo lẹ dogọ nado hẹn ẹn họnwun dọ kandai ehe yin pedenu owe he e kàn jẹnukọn tọn.
5, 6. (a) Etẹwẹ na gọalọna hodotọ Jesu tọn lẹ nado hẹn yise yetọn lodo? (b) Nawẹ yise Klistiani egbehe tọn lẹ tọn sinai do “kunnudenu he dutomẹji susu” ji gbọn?
5 Etẹwẹ na hẹn yise hodotọ Jesu tọn lẹ tọn lodo? To Owalọ lẹ 1:3 mẹ, mí hia gando Jesu go dọ: “E gbọn kunnudenu he dutomẹji susu dali do ede hia yé dọ emi togbẹ̀.” To Biblu mẹ, Luku, “dotozọ́nwatọ mẹyiwanna lọ” kẹdẹ wẹ yí hogbe he yin lilẹdo “kunnudenu he dutomẹji” zan. (Kol. 4:14) Hogbe he dotozọ́nwatọ lẹ nọ yizan de wẹ e yin nado do kunnudenu dolido, he whànmẹ, bosọ dutomẹji hia. Kunnudenu mọnkọtọn wẹ Jesu dohia. E sọawuhia hodotọ etọn lẹ whlasusu, to whedelẹnu e sọgan sọawuhia mẹdopo kavi omẹ awe, kavi apọsteli etọn lẹpo to pọmẹ, podọ to gbèdopo, e sọawuhia gbẹtọ he hugan 500. (1 Kọl. 15:3-6) Na nugbo tọn, kunnudenu ehelẹ dutomẹji!
6 Mọdopolọ to egbehe, yise Klistiani nugbo lẹ tọn sinai do “kunnudenu he dutomẹji susu” ji. Be kunnudenu tin dọ Jesu nọgbẹ̀ to aigba ji pọ́n, bo kú na ylando mítọn lẹ bosọ fọnsọnku ya? Gbau! Kandai kunnudetọ he yí nukun yetọn do mọ nujijọ ehelẹ tọn susu tin to Ohó gbọdo Jiwheyẹwhe tọn mẹ bo gbọnmọ dali wleawuna kunnudenu dejidego he mí tindo nuhudo etọn. Eyin mí yí sọwhiwhe do plọn kandai ehelẹ bo hodẹ̀ nado sọgan yí nuhe mí plọn lẹ do yizan mẹ, ehe na hẹn yise mítọn lodo. Flindọ kunnudenu he dolido sọgan gọalọna mí nado yọ́n vogbingbọn he tin to yise nujọnu tọn po yise he ma tindo dodonu de po ṣẹnṣẹn. Yise nujọnu tọn yin dandannu eyin mí na mọ ogbẹ̀ madopodo.—Joh. 3:16.
7. Apajlẹ tẹwẹ Jesu zedai na hodotọ etọn lẹ gando mẹpinplọn po yẹwhehodidọ po go?
7 Jesu sọ to “hodọ gando Ahọluduta Jiwheyẹwhe tọn go.” Di apajlẹ, e basi zẹẹmẹ dọdai he dohia dọ Mẹsia lọ na jiya bo kú lẹ tọn. (Luku 24:13-32, 46, 47) To whenue Jesu hẹn azọngban etọn taidi Mẹsia họnwun, e zinnudo Ahọluduta Jiwheyẹwhe tọn ji na ewọ wẹ yin Ahọlu Dide lọ. Ahọluduta lọ wẹ hosọ he ji yẹwhehodidọ Jesu tọn sinai do, podọ hosọ ehe dopolọ ji wẹ hodotọ etọn egbezangbe tọn lẹ nọ zinnudo dile yé to yẹwhehodọ.—Mat. 24:14; Luku 4:43.
“Kaka Yì Awà He Dẹn Hugan Aigba Tọn lẹ Ji” (Owalọ lẹ 1:6-12)
8, 9. (a) Pọndohlan he ma sọgbe awe tẹlẹ wẹ apọsteli Jesu tọn lẹ tindo? (b) Nawẹ Jesu jla pọndohlan apọsteli lẹ tọn do gbọn, podọ etẹwẹ Klistiani lẹ sọgan plọn sọn ehe mẹ to egbehe?
8 To whenue apọsteli lẹ pli to Osó Olivie tọn ji, yé basi opli yetọn godo tọn hẹ Jesu. Po jeje po, yé kanse dọmọ: “Oklunọ, be hiẹ na gọ̀ ahọluduta jo na Islaeli to ojlẹ ehe mẹ lo ya?” (Owalọ 1:6) To kanbiọ ehe mẹ, apọsteli lẹ dohia dọ yé tindo pọndohlan he ma sọgbe awe. Tintan, yé lẹndọ Ahọluduta Jiwheyẹwhe tọn na yin gigọjo na Islaeli agbasa tọn. Awetọ, yé donukun dọ Ahọluduta lọ na bẹ gandudu etọn jẹeji to afọdopolọji, yèdọ “to ojlẹ ehe mẹ.” Nawẹ Jesu gọalọna yé nado jla pọndohlan yetọn do gbọn?
9 Jesu yọnẹn dọ pọndohlan agọ̀ tintan lọ na yin vivọjlado to madẹnmẹ. Mọwẹ, hodotọ etọn lẹ na mọ bẹjẹeji akọta yọyọ de tọn, enẹ wẹ Islaeli gbigbọmẹ tọn to azán ao poun godo! Haṣinṣan he Jiwheyẹwhe tindo hẹ Islaeli agbasa tọn na wá vivọnu to madẹnmẹ. Gando pọndohlan awetọ lọ go, Jesu flinnu yé dọmọ: “E ma yin mìtọn nado yọ́n ojlẹ lẹ kavi osaa lẹ he Otọ́ ko yí do aṣẹpipa ede tọn mẹ gba.” (Owalọ 1:7) Jehovah wẹ Gànmẹjinọtọ Daho hugan lọ. To whenue Jesu tin to aigba ji, e dọ dọ Visunnu lọ lọsu ma ko yọ́n ‘azán podọ gànmẹ’ he opodo lọ na wá “adavo Otọ́ lọ kẹdẹ.” (Mat. 24:36) Kakajẹ egbehe, eyin Klistiani lẹ wá jẹ nuhà ji glanglan gando ojlẹ he mẹ opodo aihọn ehe tọn na wá go, be yé to nuhà gando nuhe ma dù yé go niyẹn.
10. Jẹhẹnu apọsteli lẹ tọn tẹwẹ mí dona wleawuna, podọ etẹwutu?
10 Etomọṣo, mí dona payi ma nado yí nukunpẹvi do pọ́n yise dolido he apọsteli Jesu tọn lẹ tindo. Yé gbọn whiwhẹ dali kẹalọyi ayinamẹ bo jla pọndohlan yetọn do. Humọ, dile etlẹ yindọ linlẹn agọ̀ wẹ zọ́n bọ yé do kàn kanbiọ enẹ sè, kanbiọ lọ sọ do jẹhẹnu dagbe de hia to yé mẹ. Jesu nọ dotuhomẹna hodotọ etọn lẹ gbọzangbọzan nado gbọṣi nukle. (Mat. 24:42; 25:13; 26:41) Yé tin to nukle to gbigbọ-liho, bo to jejeji nado doayi kunnudenu he dohia dọ Jehovah ko wleawufo nado yinuwa go. Jẹhẹnu enẹ wẹ mílọsu dona wleawuna to egbehe. Na nugbo tọn, onú niyaniya tọn de wẹ e yin nado wàmọ na mí ko sẹyì nukọn taun to “azán godo tọn” ehelẹ mẹ.—2 Tim. 3:1-5.
11, 12. (a) Azọ́n tẹwẹ Jesu dena hodotọ etọn lẹ? (b) Naegbọn e sọgbe dọ Jesu ni dọhodo gbigbọ wiwe ji to whenue e to azọ́ndena devi etọn lẹ nado dọyẹwheho?
11 Jesu flinnu apọsteli lẹ gando nuhe dona nọ duahunmẹna yé hugan go. E dọmọ: “Mì na mọ huhlọn yí to whenue gbigbọ wiwe na wá mì ji, podọ mìwlẹ na yin kunnudetọ ṣie to Jelusalẹm, to Jude po Samalia lẹpo po, podọ kaka yì awà he dẹn hugan aigba tọn lẹ ji.” (Owalọ 1:8) To Jelusalẹm, fie gbẹtọ lẹ hù Jesu te, wẹ linlin fọnsọnku etọn tọn na yin lilá te jẹnukọn. Enẹgodo, linlin lọ na yin lilá gbayipe to Jude, to Samalia, podọ to fidindẹn devo lẹ.
12 Abajọ Jesu do donù azọ́ndenamẹ yẹwhehodidọ tọn go to whenuena e ko vọ́ nùzindo opagbe gbigbọ wiwe tọn he e na dohlan nado gọalọna yé ji godo. Ehe yin dopo to nuhe hugan whla 40 he hogbe lọ “gbigbọ wiwe” sọawuhia to owe Owalọ lẹ tọn mẹ. Owe Biblu tọn ehe zinnudeji whlasusu dọ mí ma sọgan wà ojlo Jehovah tọn matin alọgọ gbigbọ wiwe tọn. Enẹwutu, lehe e yin nujọnu dọ mí ni nọ biọ gbigbọ wiwe to whepoponu do sọ! (Luku 11:13) Din wẹ mí tindo nuhudo etọn hugan gbede pọ́n.
13. Nawẹ azọ́n yẹwhehodidọ tọn he yin didena devizọnwatọ Jehovah tọn lẹ to egbehe gbloada sọ, podọ naegbọn mí dona wà ẹ po zohunhun po?
13 Sọn ojlẹ enẹ mẹ kakajẹ din, zẹẹmẹ hodidọ lọ, “kaka yì awà he dẹn hugan aigba tọn lẹ ji” tọn ko diọ. Dile mí mọ to weta he jẹnukọn mẹ do, Kunnudetọ Jehovah tọn lẹ ko yí ahundopo do kẹalọyi azọ́ndenamẹ lọ nado dekunnu, na yé yọnẹn dọ Jiwheyẹwhe jlo dọ gbẹtọ wunmẹ lẹpo ni sè wẹndagbe Ahọluduta etọn tọn. (1 Tim. 2:3, 4) Be hiẹ to mahẹ gigọ́ tindo to azọ́n gbẹwhlẹngán tọn ehe mẹ ya? Hiẹ ma na mọ azọ́n he nọ hẹn pekọ po ayajẹ po wá mọnkọtọn to fidevo! Jehovah na na we huhlọn he jẹ nado wà azọ́n ehe. Owe Owalọ lẹ tọn na do aliho kunnudide tọn he dona yin hihodo lẹ gọna pọndohlan he dona yin awuwlena nado tindo kọdetọn dagbe hia we.
14, 15. (a) Etẹwẹ angẹli lọ lẹ dọ gando kọlilẹwa Klisti tọn go, podọ etẹ dọ wẹ yé te taun? (Sọ pọ́n nudọnamẹ odò tọn.) (b) Nawẹ Klisti lẹkọwa “to aliho dopolọ” he mẹ e yì te gbọn?
14 Dile e yin didọ do to bẹjẹeji weta ehe tọn, Jesu tlọ́n aigba ji bọ gbẹtọ lẹ ma sọgan mọ ẹn ba. Ṣogan, apọsteli 11 lẹ gbọṣi ote to finẹ, bo to agahomẹ pọ́n dín in. To godo mẹ, angẹli awe delẹ sọawuhia bo dotuhomẹna yé dọmọ: “Mì omẹ Galili tọn lẹ emi, naegbọn mì do ṣite bo to jiwhé pọ́n? Jesu ehe, mẹhe yin yíyí sọn mì dè sọyi jiwhé na wá to aliho dopolọ mẹ dile mì mọ ẹn bọ e to jiwhé yì do.” (Owalọ 1:11) Be nuhe dọ angẹli lọ lẹ te wẹ yindọ Jesu na lẹkọwa to agbasa dopolọ mẹ, dile sinsẹ̀n delẹ nọ plọnmẹ do to egbehe ya? Lala. Nawẹ mí wagbọn do yọnẹn?
15 Angẹli lọ lẹ ma dọ dọ Jesu na lẹkọwa po awusọhia dopolọ po gba, ṣigba “to aliho dopolọ mẹ.”b Aliho tẹ mẹ wẹ e yì te? Aslọ ko ṣinyọ́n ẹn to whenuena angẹli lọ lẹ dọhona yé. Apọsteli kleun enẹlẹ kẹdẹ wẹ tunwun dọ Jesu ko tlọ́n aigba ji bo dedo Otọ́ etọn dè to olọn mẹ. Aliho dopolọ mẹ wẹ Klisti na lẹkọwa te. Podọ mọ wẹ e lẹkọwa do. To egbehe, mẹhe tindo wuntuntun gbigbọmẹ tọn lẹ kẹdẹ wẹ yọnẹn dọ Jesu ko lẹkọwa bo to gandu taidi ahọlu. (Luku 17:20) Mí dona tunwun kunnudenu tintin-tofi etọn tọn go bo dọ ẹ na mẹdevo lẹ na yelọsu nido sọgan mọ niyaniya-yinyin ojlẹ he mẹ mí to gbẹnọ te tọn.
“Do Mẹhe Hiẹ De . . . Hia Mí” (Owalọ lẹ 1:13-26)
16-18. (a) Etẹwẹ mí plọn gando opli Klistiani tọn lẹ go to Owalọ lẹ 1:13, 14 mẹ? (b) Etẹwẹ mí sọgan plọn sọn apajlẹ Malia, onọ̀ Jesu tọn mẹ? (c) Naegbọn opli Klistiani tọn lẹ do yin nujọnu to egbehe?
16 Apọsteli lẹ “yí ayajẹ daho do lẹkọ do Jelusalẹm.” (Luku 24:52) Ṣigba nawẹ yé na yinuwa gando anademẹ he Klisti na yé go gbọn? To Owalọ lẹ 1:13, 14 mẹ, mí mọdọ yé pli dopọ to “abò aga tọn” de mẹ, podọ mí mọ onú titengbe delẹ plọn gando opli mọnkọtọn lẹ go. To ojlẹ enẹ mẹ, ohọ̀ Palestine tọn lẹ nọ tindo abò aga tọn de, he pèkán he ji yè nọ gbọn do biọ yé mẹ lẹ nọ tin to gbonu. Vlavo owhé onọ̀ Malku tọn he yin nùdego to Owalọ lẹ 12:12 mẹ gbè wẹ “abò aga tọn” enẹ na ko tin te. Depope he whẹho lọ na yin, nọtẹn lọ na ko yin ofi dagbe he to jlẹkaji na hodotọ Klisti tọn lẹ nado pli do. Ṣigba mẹnu lẹ wẹ pli do finẹ, podọ nado wà etẹ?
17 Doayi e go dọ e ma yin apọsteli lẹ kavi sunnu lẹ kẹdẹ wẹ nọ pli do finẹ. “Yọnnu delẹ” tin to finẹ to pọmẹ hẹ Malia, onọ̀ Jesu tọn. Wefọ ehe mẹ wẹ Biblu donù Malia go tlọlọ te gbọngodo. Apajlẹ etọn jẹna ayidego tofi na e ma dín otẹn diyin de gba, kakatimọ e yí whiwhẹ do to sinsẹ̀n basi to pọmẹ hẹ mẹmẹsunnu po mẹmẹyọnnu etọn lẹ po. Homẹ etọn na ko hùn nado mọdọ visunnu etọn ẹnẹ he ma ko yise to whenue Jesu to aigba ji lẹ kọnawudopọ hẹ ẹ todin. (Mat. 13:55; Joh. 7:5) Yé ko diọ pọndohlan yetọn sọn whenue gbọ́n nọvisunnu-daa yetọn ko fọnsọnku.—1 Kọl. 15:7.
18 Sọ doayi nuhewutu devi ehelẹ do pli go. Wefọ lọ dọmọ: “To kọndopọ mẹ, yemẹpo gbọṣi odẹ̀ mẹ.” (Owalọ 1:14) Sinsẹ̀n-bibasi to pọmẹ ko yin onú titengbe de na Klistiani lẹ sọn whenẹnu. Mí nọ pli dopọ nado na tuli ode awetọ bo mọ anademẹ po ayinamẹ lẹ po yí, podọ hú popolẹpo, nado sẹ̀n Otọ́ olọn mẹ tọn mítọn, Jehovah, to pọmẹ. Odẹ̀ he mí nọ hò gọna ohàn pipà tọn he mí nọ ji to ojlẹ enẹlẹ mẹ yin nujọnu bosọ nọ hẹn homẹ etọn hùn. Enẹwutu, mì dike mí gbẹ́ opli wiwe he nọ jlọmẹdote ehelẹ dai gbede blo!—Heb. 10:24, 25.
19-21. (a) Etẹwẹ adà titengbe he Pita yiwà to agun lọ mẹ flin mí? (b) Naegbọn mẹdevo dona jẹ otẹn Juda tọn mẹ, podọ etẹwẹ mí sọgan plọn sọn aliho he mẹ whẹho lọ yin nukunpedego te mẹ?
19 Todin, nuhudo tin dọ hodotọ Klisti tọn ehelẹ ni basi tito na yede, podọ apọsteli Pita wẹ ze afọdide tintan lọ nado penukundo ehe go. (Wefọ 15-26) E jẹna ayidego nado mọdọ Pita he mọ́n Oklunọ etọn whla atọ̀n to osẹ delẹ die wayi ko basi diọdo titengbe lẹ. (Malku 14:72) Mímẹpo wẹ nọ waylando podọ mí dona nọ flindọ Jehovah ‘yọ́n bo nọ wleawu nado jona’ mẹhe do lẹnvọjọ nujọnu tọn hia lẹ.—Salm. 86:5.
20 Pita mọdọ mẹdevo dona jẹ otẹn Juda, apọsteli he de Jesu hia lọ tọn mẹ. Ṣigba mẹnu wẹ enẹ na yin? Apọsteli yọyọ lọ dona yin dopo to mẹhe ko hodo Jesu to lizọnyizọn etọn whenu bosọ yin kunnudetọ fọnsọnku etọn tọn lẹ mẹ. (Owalọ 1:21, 22) Enẹ tin to kọndopọ mẹ hẹ opagbe Jesu tọn he dọmọ: “Mì mẹhe ko hodo mi lẹ na sinai do ofìn 12 ji, bo na to whẹdana hẹnnu 12 Islaeli tọn lẹ.” (Mat. 19:28) E taidi dọ Jehovah ko de apọsteli 12 he hodo Jesu to lizọnyizọn etọn whenu to aigba ji lẹ nado wá wleawuna “zannu dodonu tọn 12” Jelusalẹm Yọyọ lọ tọn lẹ. (Osọ. 21:2, 14) Gbọnmọ dali, Jiwheyẹwhe gbọdo Pita nado mọdọ Juda wẹ dọdai lọ he dọ dọ, “gbọ mẹdevo ni yí azọ́ntẹn nukunpedonugo tọn etọn” dlẹnalọdo.—Salm. 109:8.
21 Nawẹ apọsteli yọyọ lọ yin dide gbọn? Gbọn ovò dide dali, yèdọ aṣa he gbayipe to ojlẹ Biblu tọn lẹ mẹ. (Howh. 16:33) Ehe wẹ ojlẹ godo tọn he Biblu dohia dọ ovò yin yiyizan nado basi nudide. E họnwun dọ aliho nuyiwa tọn ehe ma yọ́n-na-yizan ba to whenuena gbigbọ wiwe yin kinkọnjẹgbonu do devi lẹ ji. Ṣigba doayi nuhewutu ovò nọ yin yiyizan go. Apọsteli lẹ hodẹ̀ dọmọ: “Jehovah E, hiẹ mẹhe yọ́n ahun mẹlẹpo tọn, do mẹhe hiẹ de to dawe awe ehelẹ mẹ hia mí.” (Owalọ 1:23, 24) Yé jlo dọ nudide lọ ni yin bibasi gbọn Jehovah dali. Matiasi, he na ko yin dopo to devi 70 he Jesu dohlan nado dọyẹwheho lẹ mẹ, wẹ yin dide. Gbọnmọ dali, Matiasi lẹzun dopo to “omẹ Wiawe lẹ” mẹ.c—Owalọ 6:2.
22, 23. Naegbọn mí dona litai bo setonuna mẹhe to nukọntọ yin to agun mẹ to egbehe lẹ?
22 Nujijọ ehe flinnu mí dọ tito bibasi yin nujọnu to omẹ Jiwheyẹwhe tọn lẹ ṣẹnṣẹn. Kakajẹ egbehe, sunnu he pegan lẹ wẹ nọ yin dide nado wadevizọn taidi nugopọntọ to agun mẹ. Mẹho agun tọn lẹ nọ yí sọwhiwhe do lẹnnupọndo jẹhẹnu Owe-wiwe tọn he nugopọntọ lẹ dona tindo lẹ ji, podọ yé nọ biọ anademẹ gbigbọ wiwe tọn to ehe wiwà mẹ. Gbọnmọ dali, hagbẹ agun tọn lẹ nọ pọ́n omẹ mọnkọtọn lẹ hlan taidi mẹhe yin dide gbọn gbigbọ wiwe dali. Nuhe yin bibiọ to míwlẹ si wẹ nado litai bo setonuna anademẹ mẹhe to nukọntọ yin lẹ tọn nado sọgan yidogọna gbigbọ gbekọndopọ tọn to agun lọ mẹ.—Heb. 13:17.
Mí nọ litai bo nọ setonuna anademẹ nugopọntọ he yin dide lẹ tọn
23 Todin he devi enẹlẹ ko yin hinhẹn lodo na yé ko mọ Jesu to fọnsọnku etọn godo bo ko mọ diọdo he yin bibasi gando aliho he mẹ agun lọ na yin anadena te go, yé tin to gbesisọ mẹ na azọ́n he to tepọn yé. Weta he bọdego na dọhodo ehe ji.
a To owe Wẹndagbe tọn he Luku kàn mẹ, e ylọ dawe ehe dọ “gigonọ daho Teofil.” Gbọnmọ dali, mẹdelẹ lẹndọ Teofil sọgan ko yin omẹ nukundeji de he ma ko lẹzun yisenọ to whenẹnu. (Luku 1:3) Ṣigba to owe Owalọ lẹ tọn mẹ, Luku ylọ ẹ dọ “Mẹvivẹ ṣie Teofil.” Weyọnẹntọ delẹ dọ dọ Teofil lẹzun yisenọ to whenuena e hia owe Wẹndagbe Luku tọn godo; gbọnmọ dali, yé wá tadona lọ kọ̀n dọ Luku jo tẹnmẹ-yinkọ yẹyinọ lọ do bo wlanwe hlan ẹn taidi mẹmẹsunnu de.
b Tofi, Biblu yí hogbe Glẹki tọn lọ troʹpos he zẹẹmẹdo “aliho” zan, e ma yin mor·pheʹ he zẹẹmẹdo “awusọhia” gba.
c To nukọn mẹ, Paulu yin dide taidi “apọsteli de na akọta lẹ,” ṣigba e ma yin hihia dogọ “omẹ Wiawe lẹ” gbede. (Lom. 11:13; 1 Kọl. 15:4-8) E ma pegan nado duvivi lẹblanulọkẹyi vonọtaun enẹ tọn, na e ma hodo Jesu to lizọnyizọn etọn whenu to aigba ji wutu.